جالعاسى. الدىڭعى بولىمدەرىن مىنا سىلتەمەلەردەن وقي الاسىزدار:

http://abai.kz/post/view?id=7271       

http://abai.kz/post/view?id=7292    

http://abai.kz/post/view?id=7363    

http://abai.kz/post/view?id=7851    

http://abai.kz/post/view?id=7819    

http://abai.kz/post/view?id=7851

http://abai.kz/post/view?id=7963

http://abai.kz/post/view?id=8004

http://abai.kz/post/view?id=8164

http://abai.kz/post/view?id=8190

“ادامنىڭ وتكەن زامانعا قانداي كوزقاراسپەن قاراۋى مەن بۇگiنگi كۇندi قالاي قابىلداۋى ءوزارا بايلانىسىپ جاتادى”. 

بوكل

جۇرگiنشiلەر ەرالانىڭ قازiر دە قۋاڭ تارتقان شالعىنىن بiراز ارالاپ ءوتتi. توپتىڭ الدىنا تامان وزعىنداپ كەلە جاتقان اباي بiر كiشكەنە توبەشiككە قاراي تارتتى. ول توبەنiڭ باسىنا شىققاندا، بارلىق اتتىلار ءسال عانا تومپايىپ جاتقان ەسكi ەكi مولانى كوردi... ات تۇياقتارىنىڭ تىقىرى باسىلىپ، جۇرت تەگiس جىم-جىرتىققا اۋىسقاندا اباي ءسوز قاتى. اقىرىن قوڭىر ۇنمەن سويلەي باستادى.

– وسى جالعىز مولا وسىناۋ ەلسiز جوتاعا پايدا بولعالى، مiنە، ءجۇز رەت جادىراپ جاز، كiربەڭ تارتقان كۇز كەپتi. سول بiر ىقىلىمنان بەرگi كوپ بۋىندار تiرشiلiگiنiڭ ءۇنسiز كۋاسi وسى مولا. بۇل قوس مولا – iشiنە اسا بiر اۋىر سىر بۇككەن مولالار. شاندا بiر وسى تۇسقا سوعىپ وتكەندە الدەبiر ارىلماعان قارازىم بارداي بولامىن. اقىندىق قارىزىم سياقتانادى. مۇندا جاتقان بiر قىز، بiر جiگiت. جiگiت – كەبەك، قىز – ەڭلiك اتانۋشى ەدi! - دەگەن كەزدە ابايدىڭ ءۇنi اجارلانىپ، ماشىقتى قالپىنا اۋىسىپ، قاتاڭ سويلەدi”.

مۇحتار اۋەزوۆ. “اباي جولى” ەپوپەياسى.

ءى.

1917 جىل. ماۋسىمنىڭ جەتiنشi جۇلدىزى. بۇل كۇندi اباي اۋىلى ەرەكشە ىقىلاسپەن كۇتتi. جانە سول تاعاتىنىڭ تاۋسىلعانىنا وراي ەستە قالارلىقتاي بولىپ ءوتتi. ۇلى اقىن دۇنيەدەن قايتقان سوڭ ونىڭ جۇرەكتەگi ۋىتى ۇزاق مەرزiم بويى تارقاماعان. ونىڭ ۇستiنە ماعاۋيا، اقىلباي سياقتى اسىل جانداردىڭ كiلت ءۇزiلۋ دە وتاۋدىڭ ۋايىمىن مولايتىپ، كوڭiلدەرiندەگi قايعى تاڭباسىن تەرەڭدەتە تۇسكەن. ارادا وتكەن ون ءۇش جىل سول بiر كiربەڭدi كەتiرمەگەن. تiرشiلiكتiڭ يiرiمiنە iلiككەن ۇلكەن قۋانىشتىڭ دا ۇزاق كۇتتiرگەنi راس. ءار وقيعانىڭ ورايىندا ءۇش ارىستىڭ ورنى ۇڭiرەيiپ، قوڭىلتاقسىپ تۇراتىن. قانشا زەرەك، كەڭ مiنەزدi بولىپ، ونەرگە ەركiندiك بەرگەنiمەن دە، ءدiلدا بايبiشە دە، ايگەرiم دە كەڭ ساقاراعا جار سالىپ، ساۋىن ايتىپ قۋانىش بiلدiرۋدiڭ ءۋاجiن تاپپاعان. ولار ءۇشiن ابايسىز توي تويلاۋ، قىزىق كورۋ، ويىن-ساۋىق تاماشالاۋ – اقىلعا سيىمسىز. كوز الدارىنا ەلەستەتە المايتىن. وسى كوڭiل كۇي اينالاسىنا دا اسەرiن تيگiزدi.

بۇل تۇسiنiكتi دە ەدi.

ەندi, سول بiر جۇبانىشتىڭ رەتi وسى جىلى كەلiپ-اق تۇردى. ون التىنشى جىلدىڭ دۇرمەگi مەن دۇربەلەڭiنەن سوڭ حالىقتىڭ رۋحاني ءومiرi قاتتى سiلكiنiسكە ءتۇسiپ، وزگەشە بiر قۋاتپەن، جان-دۇنيە اشۋىمەن، قايسار قايراتپەن تۇلەي باستاعان. سول كۇشتi بۇعاۋلاعان پاتشا دا تاقتان قۇلادى، باستارىنا نايزاعاي ويناتقالى ءتونiپ كەلە جاتكان دۇلەي كەنەت ىدىراپ سالا بەرگەندەي اسەر ەتتi. ەرتەڭiنەن جارقىن دا ءۇمiتتi زاماندى دامەتكەن حالىق الاڭسىز قۋانىشتى كۇتتi. اقپان رەۆوليۋتسياسى قىر قازاقتارىنىڭ ساناسىنا دا توڭكەرiس اكەلدi. “جەڭiلمەيتiن ءامiرشi جوق” ەكەنi شىن بولدى! سوعان سەندi. ەندi زامان كوشi قالاي بەت الادى؟ قالا جاققا قۇلاق ءتۇرiپ ۇيرەنiپ قالعان جۇرت ءار جولاۋشىعا، ءار “قاراتاياققا” (وقىعان ادامداردى وسىلاي اتاعان) ەلەڭدەي قارايتىن. “ۋاقىتشا وكiمەت”، “الاش” پارتياسى دەگەننiڭ اق-قاراسىن اجىراتا باستادى. 16-جىلى شىعارعان داستانىندا ابايدىڭ ءانشi دوسى ءۋايiس اقىننىڭ: “ورىستىڭ داناسى بار لەنين دەگەن” ادامى كiم ەكەن. ەندi ەل قالاي ءومiر سۇرەدi. “ازiرشە ەركiندiك” دەپ ءۇمiت پەن كۇدiك ارالاس كۇي كەشتi.

قاتار، كورشi وتىرۋدىڭ دا كوشپەلi جۇرتتا ءوز ءتارتiبi بولعان. اباي مەن اۋەز اۋىلى قاناتتاس، بiراق، كۇزدەۋiن – جايلاۋعا ايىرباستاپ، بۇرىن بولەك-بولەك جايلاۋعا شىعاتىن بۇل ەكi ۇلكەن اۋىل وسى جازدا نەگە ويقۇدىقتى قورشاي وتىردى؟ بiز مۇنىڭ ءمانiسiن كوپكە دەيiن تۇسiنە الماي، كەي ەستەلiكتەرگە كۇدiكپەن قاراپ ەدiك. ول پiكiرiمiزدەن:

“... وسى جىلى جاڭبىر كوپ جاۋىپ، مال جايىلىمىندا جەر سونداي جاقسى بولعاندىقتان، شىڭعىس تاۋىن اسىپ، جايلاۋعا شىعۋدىڭ اسا كەرەگi جوق بولعاننان كەيiن، قوجانىڭ ەكi اۋىلى، ابايدىڭ، ىسقاقتىڭ جانە باسقالارىنىڭ اۋىلى ويقۇدىق، ەرالى جازىقتارىن جايلاۋعا ۇيعاردى. ويقۇدىق پەن ەرالىنىڭ جازىعىنىڭ ۇزىنى 80-100, كولدەنەڭi 30-40 شاقىرىم. ونى: شىعىستان – قاسقابۇلاق، شولاق، تەرەك تاۋلارى، ءوڭتۇستiكتەن – ەرالى، باتىستان – اقشوقى تاۋى، ءسولتۇستiكتەن – كوكەن تاۋلارى كوگەرە كورiنiپ قورشاپ تۇرادى. اۋەز قوجانىڭ ەكi اۋىلى وزدەرiنiڭ ادەتتە قونىس ەتەتiن سارىاپان دەگەن جەرiنە بارماي، ويقۇدىقتىڭ ورتا شەنiنە كوشiپ كەلiپ قوندى. ابايدىڭ بالالارى تۇراعۇل، اقىلبايدىڭ اۋىلدارى، ىسقاقتىڭ بالالارى، نەمەرەلەرi – كاكiتاي، احمەتبەك، ءارحام اۋىلدارى بۇرىنىراق كوشiپ كەلگەن ەكەن. اۋەز قوجانىڭ اۋىلى كوشiپ كەلدi دەپ ەرۋلiك بەرiسiپ جاتتىق”,– دەگەن ءماجيت ديحانباەۆتىڭ ءسوزiنەن سوڭ قايتتىق.

كوكتەم شىعا مۇعالiمدەر سەمينارياسىنىڭ كەزەكتi باسپالداعىن تامامداعان مۇحتار كوپ بوگەلمەي اۋىلعا قايتتى. وندا اعايىن-تۋىسپەن قوسا ۇرىن قالىڭدىعى رايحان دا كۇتiپ وتىرعان. بۇل جولى بۇرىنعىدان دا ەسەيiپ قايتتى. ول رەسەيدەگi جانە قازاق دالاسىنداعى ساياسي جايلارعا قانىق، iشتەي “ەل ءۇشiن قىزمەت ەتiپ، ەندi ارالاسامىن” – دەپ بەلدi بەكەم بۋىپ كەلگەن بولاتىن. قالا تۇرمىسىنداعى اۋمالى-توكپەلi الاساپىراننان ءسال قول ءۇزiپ، تىنىس الىپ قايتۋ ءۇشiن اۋىلعا قايتقان. ادەتiنشە ايگەرiم اجەگە، تۇراعۇل اعاعا سالەم بەرە كەلگەندە تىڭ حابار، قۋانىشتى ءجايتتi ەستيدi. ءوزi جاقسى سىيلايتىن، ازiلدەسiپ جۇرەتiن اقىشتىڭ ۇزاتىلۋ تويى كۇتiپ تۇر ەكەن.

حالىق ومiرiندەگi, جالپى قوعامدىق قۇرىلىستاعى ادام سەنگiسiز قۇبىلىستار شاڭىراققا تۇسكەن ۇلى اقىننىڭ ۋايىم سالماعىن سەيiلتiپ، تiرشiلiك دۇنيەسiنە بەت بۇرعىزعانداي ەدi. سوندىقتان دا، جەر كوگەرiپ، اجارى كiرگەن شاقتا اقىليانى ايتتىرعان اۋىلىنا ۇزاتۋدى ءجون كوردi. بۇل ءراسiمدi كادiمگiدەي ساۋىن ايتىپ، ۇلكەن قۋانىشپەن اتقارۋدى لايىق سانادى. سەبەبi: قازiر ون جەتi جاسقا شىققان اقىليانىڭ اتىن قويعاندا، “كوپ جاۋلىق پەن قاستاندىقتىڭ سوڭى، تاتۋلىقتىڭ ۇيتقىسى بولسىن. نەمەرەمiزگە وشتiك قالدىرمايىق. بەسiك قۇدا بولايىق”،–دەپ كەلگەن ورازبايعا: “ەسەيگەندە كەلiسسە، مەن قارسى ەمەسپiن. ەلدi تابىستىرسا ارمان نە”،– دەپ كەلiسiم بەرگەن دە; “نەمەرەمنiڭ الدى” دەپ باۋىرىنا سالعان دا، ءتورت جاسقا دەيiن قولىندا ۇستاعان دا – ابايدىڭ ءوزi بولاتىن. سوندىقتان دا بۇل توي – ابايدىڭ كەنجە قىزىنىڭ ۇزاتىلۋى ەدi. ورازبايدىڭ ۇلى مەدەۋدiڭ بالاسى سانياز بەن اقىليانىڭ كوڭiلi دە جاراستى، ىنتىماقتى بولدى. توي – جەتiنشi ماۋسىمعا بەلگiلەندi. ايگەرiمنiڭ ءوزi قىزدىڭ ءار جاساۋىن قاداعالاپ، اقىل ايتىپ، باسىكوز بوپ ءجۇردi. قۇدالىقتىڭ تiزگiنiن تۇراعۇل ۇستادى. بارشا جۇرت اباي اۋىلىنىڭ قىزىعىنا قۋانا-قۋانا قول ۇشىن بەرiپ، ىنتىماق قوستى.

ويىن-ساۋىق جاعىنا جاستار قۇلشىنا كiرiستi. ودان مۇحتار دا شەت قالمادى. سۋىرىپ سالما اقىن اۋباكiر، ءانشi – جەبiرەيiل، دومبىراشى، سكريپكاشى – زiكايىل سياقتى جاستار باس قوسىپ: “اكەمىزدiڭ كەنجە قىزىنىڭ تويىندا ەل-جۇرتقا توسىن ونەر، مادەنيەتتiڭ جاڭا ءتۇرiن كورسەتەيiك. اباي ءداستۇرiنiڭ وشپەگەنiن، وسكەنiن بايقاتاتىن بولسىن”،– دەستi. اقىن ومiردەن كوشكەن سوڭ ونىڭ ءسوزiن ۇستاپ قالعان تۇراعۇل دا ەل تانىعان شەشەن بيدiڭ بiرi بولاتىن. ءداستۇردi, حالىق تاريحىن جاقسى بiلەتiن. سول كiسiنiڭ اڭگiمەسiنەن ۇشقىن الدى ما، جوق ماعاۋيانىڭ “ەڭلiك-كەبەك”، نە شاكەرiمنiڭ “جولسىز جازا” داستانىن سكريپكاعا قوسىلىپ ورىنداۋ تۋرالى ۇسىنىسىنان اسەرلەندi مە، بەلگiسiز، ايتەۋiر جيىرما جاسار مۇحتار: “وسى ايتقان ماندولين، سكريپكا، سىرنايلارىڭنىڭ بارلىعى قازiر قىر قازاعىنا، ونىڭ iشiندە اباي اۋىلىنا تاڭسىق ەمەس. ودان وزگەشە، بۇرىن ساقارادا بولماعان، اكەمiزدiڭ ءوزi (ابايدى اۋىل ادامداردىڭ ءبارi سولاي اتايتىن – ت.ج.) دە ارمانداپ كەتكەن توسىن سىي جاسايىق. وقيعالى ويىن قويايىق”،– دەپ ۇسىنىس ايتادى.

سول وتىرىستا مۇحتار “ەڭلiك-كەبەك” تۋرالى پەسا جازۋعا ۋادە ەتەدi. رولدە وينايتىن ادامدار دا بەكiتiلەدi. ايگەرiم رۇقساتىن بەردi. ءوزiنiڭ سەگiز قاناتتى ەكi اق ءۇيiن جاپسارلاستىرا تiگۋگە كەلiسەدi. ول تۇرالى نيكولاي انوۆ مىناداي ەستەلiك قالدىرىپتى:

 “– بiردە مۇحتار ەكەۋمiز اباي بۋلۆارىنىڭ بويىندا سەرۋەندەپ ءجۇردiك. مۇحتاردىڭ كوڭiلدەنە قالعان ءساتi ەكەن. ول ماعان: “كەل، وتىرايىق. مەن ساعان “ەڭلiك-كەبەكتi” قالاي جازعانىمدى جانە ول پەسا ماعان نە ءۇشiن قىمبات ەكەنiن ايتىپ بەرەيiن. ەسiڭدە مە، “ابايدىڭ» ءۇشiنشi كiتابىنداعى مىنا جەر. (بۇل ارادا ن. انوۆ وسى تاراۋدىڭ ەپيگرافىنداعى ۇزiكتi كەلتiرەدi.) پەسانىڭ ءومiرi ساحنادا باستالادى عوي. ال، توڭكەرiسكە دەيiن قازاقشا تەاتر بولعان جوق. سول كەزدە ماعان دا، پەساما دا توسىن وقيعا جول اشتى. عاشىقتاردىڭ قابiرiنەن ون بەس شاقىرىمداي جەردە ابايدىڭ ەكiنشi ايەلi ايگەرiم نەمەرەسi اقىشتى ۇزاتىپ جاتتى. مiنە، سول كەزدە مەنiڭ دوستارىمنىڭ بiرiنە جاس وتاۋ يەلەرiنە سىي رەتiندە “ەڭلiك-كەبەكتi” قويۋدى ۇسىندىم”,– دەپ ايتىپ بەرiپتi.

اڭگiمەنi نيكولاي يۆانوۆيچ اراعا ۇزاق ۋاقىت وتكiزگەن سوڭ قاعازعا تۇسiرگەندiكتەن دە، كەيبiر سوزدەردiڭ جالپىلاما باياندالعانى بايقالادى. مۇحتاردىڭ ماعاۋيانىڭ “ەڭلiك-كەبەك” پوەماسى بويىنشا پەسا جازعانىن ايتادى. ول كەزدە شاكەرiمنiڭ اتىن اتاۋعا رۇقسات ەتiلمەگەندiكتەن دە، ونىڭ “جولسىز جازا” داستانىن اۋزىنا الماسا كەرەك... ەكiنشiدەن پەسا اقىشتىڭ تويىنا قاتىسسىز، ودان بۇرىن جازىلدى دەگەن ەمەۋرiن بار. ول – جاڭساق. كانيكۋل دا جۇرگەندە، تۇراعۇلدىڭ كومەگiمەن شاكەرiمنiڭ داستانى بويىنشا ساحنالانعان.

توبىلعى مەن قاراعان بۇرشiك اتىپ، ويپات پەن بەلەس اقشا گۇلگە مالىنىپ، حوش يiس اڭقىعان شاقتا مۇحتار سالت اتپەن ەڭلiك-كەبەكتiڭ قابiرiنە قاراپ تۇرىپ، كەيiن ءوزiنiڭ رومانىندا اباي ارقىلى ايتقىزعان:

“بۇل قوس مولا – iشiندە اسا بiر اۋىر سىر بۇككەن مولالار. شاندا بiر وسى تۇسقا سوعىپ وتكەندە الدەبiر ارىلماعان قارىزىم بارداي بولامىن. اقىندىق پارىزىم سياقتانادى», – دەگەن وي كەلگەن دە شىعار، كiم بiلسiن.

ەرالى جازىعىنىڭ ورتاسىنداعى جالعىز توبەدەن بۇكiل ايماق تەگiس كورiنەدi. شىڭعىس تاۋلارىنىڭ بەتالىسىنداعى كولدەنەڭ جاتقان بەل – كiشi وردا. سونىڭ بۇيرەك تۇسىندا، ۇرى قالتا سياقتى جاسىرىنىپ بiتكەن جارتاستىڭ قۋىسىندا – ەڭلiك پەن كەبەك مەكەن ەتكەن. التى-جەتi شاقىرىم. ونىڭ وڭ جاعىندا – اقشوقى. قوس مۇڭلىقتىڭ بالاسى سونىڭ باسىندا قۇنداعىندا وراۋلى قالعان. ال، مىنا ەكi ورتاداعى جازىقتا ات باۋىرىنا سۇيرەتiلiپ ولتiرiلگەن. سول جازىقتا – انە، ايگەرiمنiڭ قوس كيiز ءۇيi تۇر. وقيعالى ويىن سوندا بولماق. ول ويىندى، سول بiر “جولسىز جازانى” جۇزەگە اسىرعان بيلەردiڭ ۇرپاقتارى دا كورمەك. كەيبiرiنىڭ، تiپتi, وزدەرi قاتىسادى. رۋشىل، ارۋاقشىل جەلiككەن جۇرت ءوز اتالارىنىڭ قاتىگەزدiگiنە ءتۇڭiلiپ، جازعىرىپ قاراي ما، جوق، ورە تۇرەگەلiپ، جانجال شىعارا ما؟ شىندىعىن ايتقان ماعاۋيا مەن شاكەرiمگە وكپە ارتىپ، وشتەسكەن ادام از با ەدi. ونداي “يت كورگەن ەشكiكوزدەنگەندەردiڭ” بەتiن اباي قايتارعان. ال بۇعان كiم اراشا تۇسەدi?

تۇڭعىش شىعارمانىڭ جازىلۋ ازابىمەن قوسا مۇحتاردى وسىنداي كۇدiكتەر دە قاتتى تولقىتتى. سونداي ساتتەر دە جۇرەگiن ورنىقتىرىپ، باتىلدانا ءتۇسۋ ءۇشiن، شىندىقتان اۋىتقىماۋعا تىرىسۋ ءۇشiن “ەڭلiك-كەبەكتiڭ” قابiرiنiڭ باسىنا بارىپ، iشتەي ءوزiن-ءوزi قايراعان. ونىڭ مۇنداي تولعانىستا جۇرگەن كەزiن اعاسى رازاق تالاي بايقاپتى. رازاقتى اباي جاقسى كورiپ، iش تارتادى. ءازiل ارالاس ولەڭ دە شىعارعان. پىسىق، ەپتi, ەتi تiرi ادام. مۇحتاردىڭ بار قيىندىعىن كوتەرiپ، ەلۋiنشi جىلدارعا دەيiن “نە كەرەك” ەدi دەگiزبەي، اكەسiنiڭ ورنىنا اكە بولعان كiسi. سەميناريادا وقۋدا جۇرگەندە دە رايحان وسى ۇيدە قالعان. سول رازاق “ەڭلiك-كەبەكتi” جازۋ تۇسىنداعى مۇحتاردىڭ بiر مiنەزi جونiندە جازۋشى كامەن ورازالينگە مىناداي ەستەلiك ايتىپتى.

“اۋىل ويقۇدىقتا. بiر كۇنi جولدان كەش ورالدىم. قىستاي قارا سۇلىمەن ۇستالعان اتىمدى تاڭ اسىرۋعا ويلادىم دا، جاتىپ قالدىم. كۇن شىعار مەزگiلدە وتقا قويايىن دەپ قاراسام، كەرمەدەگi اتىم جوق. جۇگەنiن دە سىپىرماعام. ء“وي، شەشiپ اكەتتi-اۋ” دەپ اۋىلدىڭ ماڭىن قارادىم، جوق. ۇرى مiنiپ كەتتi دەي قويارلىقتاي سەبەپ تاپپادىم. تاڭ اسىپ تۇرعان اتتى الدەكiم مiنە جونەلدi مە دەيتiندەي قيسىن دا بولماي تۇر. اقىرى دالاعا ناماز وقۋعا شىققان اتام اۋەزگە جولىقتىم. ول كiسi دە ءدالالدi بولجاۋ ايتا المادى. وسى كەزدە ەڭلiك-كەبەك جاقتان سالت اتتى كورiندi. ول مۇحتار ەكەن. مۇحتار ماعان قاراپ كۇلدi دە:

– اتىڭىزدىڭ بويىندا بiر قاماۋ تەر بار ەكەن. ونى مەن الىپ كەلدiم، – دەدi. جاقسى كورەتiن iنiمە نە ايتامىن، ۇندەمەدiم. اتام بالاسىن تەرگەي  باستادى:

– سەن كەشە كۇن شىقپاي ەڭلiك-كەبەكتiڭ زيراتىن كۇزەتiپ نەعىپ وتىردىڭ؟ ماعان جىلقىشىلار ايتتى، نەڭ بار وندا؟

مۇحتار اتاسىنا جايلاپ قانا كۇلiمدەپ جاۋاپ قاتتى:

– ولاردىڭ باسىنا بارعاندى جازالايتىن كۇن ءوتتi عوي، اتا، قورىقپاڭىز.

اتام قايتا سوزگە ارالاسقان جوق.

سۇراستىرىپ بiلسەم، مۇحتار مەنiڭ اتىمدى مiنگەن بويدا كiشi ورداداعى ەڭلiك-كەبەكتiڭ تىعىلىپ جاتقان ءۇي تاسىنا بارىپ، جولدان زيراتىنا سوعىپ قايتقان ەكەن. بۇل كەزدە “ەڭلiك-كەبەكتiڭ” جازىلىپ بiتiپ، قويىلماق بولىپ جاتقانىن كەيiن بiلدiم”.

مۇحتار تەك پەسا اۆتورى ەمەس، سونىمەن قاتار سپەكتاكلدiڭ رەجيسسەرى دا بولدى. گەتە ءوزiنiڭ پەسالارىن ءوزi قويىپ، ماسكارادتار ۇيىمداستاردى. ءسويتiپ، نەمiس ۇلتتىق تەاترىنىڭ دامۋىنا ۇلكەن ۇلەس قوستى. ال، مۇحتار ءۇشiن بۇل – قاجەتتiلiك ەدi. ول “ەڭلiك-كەبەك” ارقىلى مۇقىم بiر حالىق ونەرi جانرىنىڭ كوزiن اشتى. سول ويىندى بالا كەزiندە كورگەن جۋرناليست عايسا سارمۋرزيننiڭ اسەرi مىناداي:

“1917 جىلدىڭ جاز ايى. بiزدiڭ اۋىل بيىل دا اباي اۋىلدارىنا قاناتتاسىپ، ويقۇدىقتا وتىرعان-دى. ورازبايدىڭ مادەۋiنiڭ بالاسى سانيازعا تۇراعۇلدىڭ اقىش دەگەن قىزىن ۇزاتقالى جاتقان. توي بولاردان بiرەر كۇن بۇرىن: “ەڭلiك-كەبەك جايىندا مۇحتار جازعان “پەسا” دەگەن بiر جاڭا ويىن وينالادى ەكەن”– دەگەن حابار ەستiدiك. سول “پەسا” دەگەن ويىندى كورۋگە قۇمارتىپ، بiرنەشە بالا تاي-قۇنانمەن شاپقىلاپ سول اۋىلعا كەلگەنبiز. ىشقىرىمىز تولعان اسىق. رەتi كەلسە، الدىڭعى اۋىلداعى جاكiممەن ويناپ (ماعاشتىڭ كiشi بالاسى جاعىپاردى جاكiم دەيتiنبiز), انەۋكۇنگi ۇتقىزعان كەنەيلەرiمiزدi قايتارىپ الۋ دا ويىمىزدا بار.

سءويتسەك، ويىننىڭ كوكەسi – “پەسا” ەكەن. ەكi كيiز ءۇيدi تiركەستiرە تiگiپتi. سول ءۇيدiڭ بiرi مۇسابايدىڭ بءاستەمي دەگەن بالاسىنىڭ ءۇيi ەكەنiن دودەگە-ءۇزiكتەرiنەن تانىدىق. ويىنعا جۇرت كوپ جينالىپتى. ءتور الدىندا جۇك-جاساۋ جينالىپتى. ويناۋشىلار بوتەن كيiمدەر كيiپ، وڭدەرiن وزگەرتiپ، بiرنەشەۋi ساقال-مۇرت جاساپ، جاپال دەگەن قويشىسى (تۇراعۇلدىڭ جەبەشi) بەتiن كۇيەلەپ تە الىپتى. ولاردى كiم ەكەنiن داۋىستارىنان عانا ايىراسىڭ. ۇزىن شاش تاعىنىپ، ۇستiنە شاعي كويلەك، ءدۇريا شاپان، باسىنا كامشات بورiك كيگەن ەڭلiگi – اۋەزدiڭ احمەتi, كەبەك بوپ ويناعانى – اقكەنجە، ماتاي شالى – بءاستەمي، ونىڭ كەمپiرi – جاعىپار، ابىزى – زiكايىل، ال شىمىلدىقتى اشىپ-جاۋىپ تۇرعانى سالiمعازى ەكەن. الگi جۇك جينالعان ءتور الدىنا بiرەۋi كەلiپ، بiرەۋi كەتiپ جاتادى. ايتەۋiر ءسوزدiڭ ءبارi ەڭلiك پەن كەبەك جايىندا ەكەنiن عانا اڭعاراسىڭ. بiر مەزەتتە “بيلەر” داۋلاسىپ كەپ كەتتi... سوندا وتىرعان بiر بيدiڭ: “ساپتى اياققا اس قۇيىپ، سابىنان قاراۋىل قارايتىن بولساڭ، مەن بيلiك ايتپايمىن!” – دەگەن اجارلى داۋسى ساڭق ەتە قالدى. ءدال وسى ساتتە بۇدان بiر جىل بۇرىن مەنiڭ اتام مەن اۋەز اقساقال اڭگiمەلەسiپ وتىرعاندا مۇحاڭنىڭ داپتەرiنە جازىپ العان وسى ءسوزi ەسiمە تۇسە كەتتi. سويتسەم، كەيiن اڭعاردىم، مۇحاڭ سول كەزدiڭ ءوزiندە-اق اڭگiمە، ءسوز تىنداعاندا ءوزiنە كەرەكتiسiن جازىپ الىپ وتىرادى ەكەن.

بiر مەزەتتە: “قازiر مىلتىق اتىلادى. ەكi قابات ايەلدەر شوشىنباسىن. بۇل – ويىن” – دەپ حابارلادى بiرەۋi. بiراق مىلتىق داۋىسى تارس ەتiپ، ەڭلiك پەن كەبەك قۇلاعان كەزدە ۇيدەگi جۇرت ءدۇر سiلكiنiپ، قورىقپاعاندار كەمدە-كەم بولعان شىعار. مەن سوندا مۇحاڭدى بiر ءۇزiلiس كەزiندە ءۇي سىرتىندا “ارتيستەر” اراسىندا كوردiم. بىلتىرعى جىلى پiشiندi, كiشiپەيiل مۇحاڭ جوق, ءتۇتiگiپ العان. ءسال شىتىناپ، كەي سويلەپ تۇر ەكەن. تاياۋ بارسام دا، سالەمدەسۋگە باتىلىم بارمادى. جانىنداعىلاردان قايمىعا بەردiم. ويىن اراسىنداعى وسى بiر قىسىلشاڭ شاقتا ونىڭ باسقا ەش نارسەگە الاڭداۋعا مۇرشاسى دا جوق سياقتى ەدi”.

(جالعاسى بار)

abai.kz