الماتىنىڭ ىرگەسىندەگى وتەگەن باتىر كەنتىنىڭ قالا جاعىندا تاريحتاعى بەلگىلى تۇلعا المەرەك ابىزدىڭ ۇلكەن كۇمبەزى بارىن كوپ ادام بىلەدى. سول كۇمبەزدىڭ جانىنا وتكەن جىلى ۇلى جازۋشى مۇحتار اۋەزوۆتiڭ «قيلى زامان» كىتابىنىڭ باس قاھارمانى ۇزاق باتىرعا ارناپ ەسكەرتكىش قويىلىپ، اس بەرىلگەن ەدى. قىزىل ءتۇستى گرانيت تاستان جاسالعان بيىكتىگى 3 مەترلىك ەسكەرتكىش بۇدان بۇرىن ورناتىلعان ەسكەرتكىشتىڭ كۇنشىعىس جاعىنان ورىن تەپتى. ونى ۇزاق باتىردىڭ شوبەرەلەرى قويدى. يگىلىكتى ءىستىڭ باسى-قاسىندا جۇرگەن ۇزاق باتىردىڭ شوبەرەسى اسىلبەك قاجى ىنكانۇلىن  (سۋرەتتە) سوزگە تارتقانىمىزدا، «كوڭىلىمدە جۇرگەن انامنىڭ اماناتىن ورىندادىم» دەپ ءسوزىن باستادى ول.

– مەن ۇزاق باتىردىڭ ومان دەگەن بالاسىنان تۋعان ىنكاننىڭ ۇرپاعىمىن. اتام وماننىڭ تاربيەسىن كورىپ ءوستىم. بالا كۇنىمدە اتامنىڭ كوپ اڭگىمەسىن ەستىدىم. 1916 جىلعى قارقاراداعى البان كوتەرىلىسى ۇزاق بابامىزدىڭ اۋلەتىنە وڭاي تيمەپتى. ەل جاقسىلارىن قىرعىزدىڭ قاراقولىندا قىرسا، ۇزاق بابامىز دا سوندا اتىلعان. قىرعىننىڭ ارتى ەلگە دە جايسىز ءتيىپ، اق پاتشانىڭ جازالاۋشى وتريادى جازىقسىز ەلدى اياۋسىز قىرعان. ەل قورقىپ، تاۋ-تاستى پانالاپ، كوبى قىتايعا اۋعان. ۇزاقتىڭ بالاسى ومان، داۋلەنقان، ءتالىپ تە ەلمەن بىرگە كەتكەن. ومان اتامنىڭ اعاسى ابەندى جازالاۋشى كازاك وتريادى ءبورىباسى دەگەن جەردە تولعاتىپ جاتقان ايەلىنىڭ كوزىنشە اتىپ، ولمەگەنىن بىلگەننەن كەيىن مىلتىقتىڭ ۇشىنداعى پىشاعىمەن الدەنەشە جەردەن تۇيرەپ كەتىپتى. ابەن قينالىپ جاتقاندا جاس ءسابي دۇنيەگە كەلگەن ەكەن. جاس نارەستەنى قولىنا العان ابەن «قانعا بويالىپ تۋعاندى باعىپ الىڭدار» دەپ ءجۇرىپ كەتىپتى. سودان كەيىن ۇزاقتىڭ بار بالالارى قىتايعا اۋىپ، كەيىن ەل تىنىشتالعاندا قايتا ورالعان. حان ءتاڭىرىنىڭ ساي-سالاسىنا تىعىلىپ امان قالعان ۇزاق اتامنىڭ اعاسى تۇڭعاتار ءاجى قايتا كەلگەن اعايىنعا قولىنان كەلگەن كومەگىن بەرىپ، مالىن دا ۇلەستىرىپتى. كەڭەس وكىمەتى ورناعاننان كەيىن بايدىڭ تۇقىمى دەپ تاركىلەنىپ، اتام وماندى ورال جاققا جەر اۋدارىپتى. جازاسىن وتەپ كەلگەن اتام تاعى قۋعىندالىپ، ۇزاقتىڭ بار بالالارىن وتباسىمەن جاركەنتتىڭ تۇرمەسىنە قامايدى. تۇرمەدە ۇزاقتىڭ ءبىر ورىس تانىسىنىڭ كومەگى ءتيىپ، ولار امان-ەسەن شىققان. 1932 جىلدىڭ اشارشىلىعى مەن قۋعىن-سۇرگىندە قىتايعا كەتتىك دەپ اتام ايتاتىن. قىتايدا 1965 جانە 1970-جىلدارى كەڭەستىك جۇيەنىڭ تاسىلىمەن بايدىڭ، زوماگەردىڭ تۇقىمى دەگەن ايىپ تاعىپ، ۇزاقتىڭ ۇرپاقتارى تاعى قۋعىندالىپ، حالىقتىڭ ورتاسىنا تۇسكەنىن كوزىمىز كوردى. ىستەپ جۇرگەن قىزمەتتەرى شەكتەلگەن كەز دە بولدى. ول بەرتىنگە دەيىن جالعاستى. كەيىن عانا ەل ءىشى تىنىشتالىپ، تۇرمىسىمىز تۇزەلدى. وسىنداي اۋىر كۇندەردى باستان كەشتىك.

– ۇزاق باتىرعا ارنالىپ ەكى ەسكەرتكىشتىڭ تۇرۋىنىڭ سىرى نەدە؟

– مەنىڭ شەشەم 1995 جىلى قاتتى اۋىرىپ، تەكەستەگى اۋرۋحانادا جاتتى. سىرقاتىنان ايىقپاسىن بىلگەن سوڭ ۇيگە كەلدى. اۋرۋدىڭ بەتى بەرى قارامايتىعىنىن بىلگەن شەشەم ءبىر كۇنى مەنى وڭاشا شاقىرىپ الىپ: «ساعان ءبىر اماناتىم بار. سول اماناتتى ورىندا.  جانە دە ەشكىمگە ايتپا، ەشكىم بىلمەسىن، باۋىرىڭا دا ايتپا. ول اتاڭ وماننان كەلە جاتقان ءداستۇر. اتاڭ قايتىس بولار الدىندا اكەڭ ەكەۋمىزگە وسىنى ايتىپ، امانات ەتىپ تاپسىرعان. ەندى سونى ساعان اماناتتايمىن. سەنىڭ قولىڭنان كەلەدى. سەن دە سولاي ىستەۋىڭ كەرەك. ول ەكەنىڭ قانعا بويالعان جەيدەسى. وزىڭنەن كەيىن سەن دە سەنىمدى ءبىر بالاڭا تاپسىر» دەدى. انامنىڭ ەكە دەپ وتىرعانى ۇزاق بابامىزدى ءبىزدىڭ اۋلەت سولاي اتايتىن. انام اۋىرىپ جاتسا دا ساندىعىن اشىپ، كىشىگىرىم وراۋلى ءبىر نارسەنى شىعاردى. «مۇنى اشۋشى بولما. ءبىز دە اشقان جوقپىز. اتام مەن ەنەم دە سولاي ىستەگەن. ەكەنىڭ قانعا بويالعان جەيدەسىنىڭ سىرتىن اق بولاتنايمەن، ودان كەيىن ۇساق گۇلدى قاشقار ماتاسىمەن جانە شي جۋان قوڭىر شيبارقىتپەن وراعان. سىرتىن تەبەنمەن جورگەپ تىككەن. ءار ورامنىڭ اراسىنا ارشانىڭ ءبۇرى سالىنىپ ورالعان. شاماڭ كەلگەنشە وسى كۇيىندە ساقتا. ەشكىمگە ايتپا. اماناتىم وسى» دەپ ورالعان دۇنيەنى بەردى. ونىڭ قالىڭدىعى شامامەن 3,5 سانتيمەتردەي، كولەمى ءبىر قارىستان ءسال اسادى. شەشەمىز سودان كەيىن ون-ون بەس كۇننەن كەيىن ومىردەن ءوتتى. انامنىڭ ماعان تاپسىرعان اماناتى جايلى ەشكىمگە ءتىس جارمادىم. كەيىن ءبىز اتامەكەنىمىز قازاقستانعا ورالدىق. ويىمنان شەشەم بەرگەن امانات كەتپەدى. ومان اتام ونى 1916 جىلدان 1961 جىلعا دەيىن ساقتاپتى. اكەم ىنكان بولسا 1982 جىلى ومىردەن ءوتتى. ودان كەيىن ەكەنىڭ قاندى كويلەگىن شەشەم 1995 جىلعا دەيىن وزىندە ساقتاپ كەلگەن. اتام مەن شەشەمنىڭ وسىنشا ۋاقىت ەكەنىڭ قاندى جەيدەسىن ساقتاۋىندا ۇلكەن ءمان بارىن كەيىن ۇقتىم. بابامىز ۇزاقتان باستاپ، تالاي قيىنشىلىقتى باستارىنان وتكىزىپ، ءار نارسەگە ۇلكەن ساقتىقپەن قاراعان. ول اتام وماننان باستالسا كەرەك. باتىر بابامىزدىڭ 1916 جىلعى قاندى جەيدەسىن بىرەۋ بىلسە، ونىڭ اڭگىمەسى كوپ بولادى دەپ ويلاعان اتام ونى ءوزى ولگەنشە ساقتاپ، ەشكىمگە ايتپاعان.

– سوندا قاندى جەيدەنى وتباسىنا كىم اكەلگەن؟

– انامنىڭ ايتۋىنشا، ۇزاق بابامنىڭ جان سەرىگى، اباقتىدا بىرگە بولعان اۋباكىر اكەپ بەرگەن. اباقتىدان قاشىپ شىققان بابامىزدىڭ ءبىر اياعىنىڭ وكشەسىن وق جۇلىپ اكەتكەندە اۋباكىر باتىردىڭ جەيدەسىن شەشىپ، اياعىن بايلاعان. سول جەيدەنى بابامىز «سەن مۇنى مەنىڭ وتباسىما اپارىپ بەر. مەن مۇنداعى ءبىر اعايىننىڭ ۇيىنە بارامىن، سەن ەلگە تەز جەت» دەپ بەرىپتى. سول ۇركىنشىلىكتە بىرەۋدى بىرەۋ ءبىلىپ بولماعان زاماندا ومان اتام باسىنان كوپ قيىنشىلىقتى وتكىزە وتىرىپ ساقتاعان. كەڭەس وكىمەتى، ودان كەيىن قىتايداعى قيىنشىلىق، قىتايدىڭ جاڭا ۇكىمەتىن كوزىمەن كورگەن اتام ءار نارسەنىڭ بايىبىنا بارىپ، بولاشاق ۇرپاعىنىڭ كەلەشەگىن ويلاپ، ەشكىمگە ءتىس جارماپتى. اكەسىنىڭ قاندى جەيدەسىن ءوزى ساقتاپ، وزىنەن كەيىنگى سەنىمدى دەگەن بالاسىنا اماناتتاعان. وتباسىمىزبەن اتامەكەنگە ورالعاننان كەيىن، انامنىڭ اماناتىن قالاي ورىنداۋدىڭ جولىن ىزدەدىم. بۇل اماناتتى مەنەن باسقا باۋىرلارىم، اعايىندارىم بىلە مە دەپ ولاردان سىر تارتتىم. ەشكىم بىلمەيتىن بولىپ شىقتى. بىردە وزىمنەن كەيىنگى ىنىلەرىم ادىلبەك، سارسەنبەكتەن «سەندەر ەكەنىڭ قاندى جەيدەسىن بىلەسىڭدەر مە؟» دەپ سۇرادىم. ولار بۇدان حابارسىز بولىپ شىقتى. شەشەم وتباسىنداعى ۇلكەنى دەپ، ەكەنىڭ قاندى جەيدەسىن ماعان تاپسىرعانىن ۇقتىم. بىردە ۇزاق بابامىزبەن بىرگە قاراقول اباقتىسىنا ءتۇسىپ، بار قيىنشىلىقتى بىرگە بولىسكەن سەرىگى اۋباكىردىڭ بالاسى باۋكەيمەن كەزدەسىپ اڭگىمەلەسكەن ەدىم. باۋكەي قاريا قىتايداعى ءۇش ايماق كوتەرىلىسىنە قاتىسىپ، اسكەري كوماندير بولىپتى. ۇلكەن اسكەري قىزمەت ىستەپ، قۇرمەتكە دە يە بولعان. ەلگە ورالعان سوڭ، قاراپايىم تىرشىلىك ەتكەن. اكەسى اۋباكىر 1929 جىلدارى قىتاي جەرىندە اباقتىدان قاشقاندا تيگەن وقتىڭ زاردابى الىپ تىنعان. باۋكەي قاريا كەيىن اكەسىنىڭ باسىنا بەلگى قويعاندىعىن ايتتى. وسى اڭگىمە مەنى ءبىراز ويلاندىردى. بابام ۇزاق قاراقولدا ولگەنىن ومان اتام ايتىپ وتىراتىن. بىراق قاي جەردە ەكەنىن انىق بىلمەگەن. تەك جان سەرىگى اۋباكىرگە بەرگەن قاندى جەيدەسى عانا ءبىزدىڭ قولدا قالدى. بابادان قالعان باسقا بەلگى جوق. «ونى قۇرى ساقتاعاننان نە پايدا. ءبىر نارسە ىستەۋىم كەرەك؟» دەگەن ويمەن 2011 جىلى ۇزاق بابام اتىلعان قاراقول قالاسىنا باردىم. قالاداعى مۇسىلمان مەشىتىنە كىرىپ، قۇران وقىدىم. مەشىت 1907 جىلى باستالىپ، 1910 جىلى بىتكەن ەكەن. اعاشتان شەگەسىز سالىنعان مەشىتتەگى قاريالارعا شارۋامدى ايتقانىمدا: «ول وقيعانى بىلەتىن ۇلكەن كىسىلەر قالمادى. بىراق ءبىزدىڭ ەستىگەنىمىز 1916 جىلعى قاندى قىرعىننان قىرىلعان ادامداردى جاردان قۇلاتىپ كومگەن. ول كەزدە اق پەن قىزىل بولىپ سوعىسقاندا تالاي ادام جازىقسىز ءولىپتى. كەيىن قىرعىز ۇكىمەتى ولگەن ادامداردى جاردان قۇلاتقان جەرىن تەگىستەپ، 15-20 مەترلىك ەسكەرتكىش تۇرعىزدى. قىرىلعانداردىڭ ىشىندە تالاي جازىقسىز قىرعىز، قازاق، وزبەك جاتىر. اۋىل-اۋىلىمەن قىرىپتى دەپ ۇلكەندەر ايتىپ وتىراتىن. وسى ماڭنىڭ ءبارى مۇردە. سەنىڭ باباڭنىڭ جاتقان جەرى جار دەسەڭ، سول ەسكەرتكىش ورناتىلعان جەر» دەدى ءبىر ۇلكەن قاريا. ويىم سان ساققا جۇگىردى. مۇسىلمان مەشىتىنىڭ سالىنۋىنا قىرعىز بەن قازاق كومەك بەرىپتى. بابام ۇزاق بۇل جەرگە تالاي كەلگەن جانە مەشىتكە كومەگىن بەرگەن بولۋى كەرەك دەگەن ويمەن مەشىت تۇرعان جەردىڭ اۋلاسىنان ءبىر ۋىس، قالىڭ ادام قىرىلعان مۇردەنىڭ ورتا تۇسىنان تاعى ءبىر ۋىس توپىراق الدىم. جاردىڭ ۇستىندەگى ەسكەرتكىشتىڭ تومەنگى جاعىنا ءتۇسىپ، ەتەگىنەن توپىراق الىپ، دورباما سالىپ، ۇيگە كەلدىم. «نە ىستەۋ كەرەك؟» دەگەن سۇراق تۇردى. ۇزاق بابامىزدىڭ بالالارىنان تارايتىن ۇرپاقتارىمەن، ياعني شوبەرەلەرىمەن اقىلداسۋ كەرەك. ۇزاقتىڭ ابەنىنەن تارايتىن – قاناتبەك جانە داۋلەنقاننان تارايتىن ءجانابىل اعالارىما، ءتالىپتىڭ بالاسىنان تۋعان قايراتقا بارىپ، «بابامىزعا ەسكەرتكىش تۇرعىزساق» دەگەنىمدە ولار ماقۇل دەستى. قاناتبەك اعام رايىمبەك اۋدانىنداعى سارىباستاۋدى تاڭدادى، ال ءجانابىل اعام كەگەندەگى تۇمەنباي اۋىلىنا دەپ ۇسىنىسىن ايتتى. ولاردىڭ ايتقان ۇسىنىستارى دا ءجون. سارىباستاۋ –  ۇزاق باتىردىڭ مەكەندەگەن جەرىنىڭ ءبىرى. ال تۇمەنبايعا ۇزاق شوبەرە بولىپ كەلەدى. تۇمەنباي البان مەن قىرعىزدىڭ بۇعىسىنا بەلگىلى بي بولعان ادام. سۇيەگى رايىمبەك اۋدانىنىڭ ورتالىعى كەگەن اۋىلىنىڭ جانىنداعى تۇمەنباي اۋىلىندا جاتىر. ەكى اعامنىڭ ۇسىنىسىنا كەلىسپەدىم. «ورناتساق، اۋليە، ابىز المەرەك اتانىڭ قاسىنا ورناتايىق. ۇزاقتىڭ ارعى اتاسى المەرەك. المەرەكتەن تارايتىن قۇرمانداردىڭ ءبارى جاۋعا جانە بايگەگە «المەرەك!، المەرەك!» دەپ شاپقان. اتى التى الاشقا كەتكەن ابىزدىڭ قاسىنا ەسكەرتكىش ورناتۋ لايىق» دەدىم. «المەرەك ەلدىڭ ەلدىگىن، بىرلىگى مەن بىرتۇتاستىعىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن قالماقپەن سوعىسسا، ۇزاق تا سونداي باتىر. ەلدىڭ قامى، ۇرپاقتىڭ بولاشاعىن ويلاعان. ابىز، اۋليە المەرەككە ەل كەلسە، ۇزاق باتىردىڭ بارىن دا ۇمىتپايدى. ەكەۋى دە ەلىم دەپ وتكەن ەرلەر. ۇزاق باتىر ەسكەرتكىشى وسىندا بولۋى بولاشاق ۇرپاق ءۇشىن كەرەك. ۇيدە 98 جىل ساقتالعان ۇزاقتىڭ قاندى جەيدەسىن، قاراقولدان اكەلگەن توپىراقتى جەر قويناۋىنا تاپسىرىپ، باسىنا ەسكەرتكىش تۇرعىزساق» دەگەنىم دە، اعام دا، ءىنىم دە ءىسىمدى وڭ كوردى.

– سىزدە باباڭىزدىڭ قاندى جەيدەسى بارىن قاناتبەك پەن ءجانابىل اعالارىڭىز ءبىلدى مە؟

– مۇنى ءجانابىل اعاعا 2014 جىلى عانا ايتتىم. سەبەبى ءجانابىل اعا قىتاي جەرىندە قۋعىندالىپ، «اتاسى ۇزاق باي، زوماگەر، شەشەسى ۇلباي جامەڭكەنىڭ بالالارىنىڭ قىزى» دەپ قىزمەتتەن شەكتەلگەن. ول اعامىز دا ەلگە ورالعان. ال قاناتبەك اعا بولسا، ەرتەرەك 1960 جىلدارى كەلگەن ەدى. اعا ەكەنىڭ قاندى جەيدەسى بارىن ەسكەرتكىشتى ورناتامىز دەگەندە عانا ءبىلدى. 2014 جىلى 98 جىل ساقتالعان بابامىز ۇزاقتىڭ قاندى جەيدەسىن جانە قاراقولدان اكەلگەن توپىراقتى المەرەك ابىزدىڭ قاسىنان جەر الىپ، جەر قويناۋىنا تاپسىرىپ، ەسكەرتكىش تۇرعىزدىق. بىتكەننەن كەيىن اعايىن-تۋىستاردى شاقىرىپ، اس بەرىپ، قۇران وقىتتىق.

– كەيىن تاعى دا ەكىنشى ەسكەرتكىشتى تۇرعىزىپسىزدار. مۇنىڭ سەبەبى نە؟

– سەبەبى ءبىرىنشىسى – ءسال كىشى بولىپ قالدى. نە ءۇشىن ورناتىلعانى جازىلماي دا قالعان ەدى. كەيىن وسىنى ەسكەرىپ، ەكىنشى رەت قايتادان قويۋىما تۋرا كەلدى. بابامىزعا ارنالعان سوڭ ونىڭ بيىك بولعانى دۇرىس جانە نە ءۇشىن ورناتقانىمىزدى ەكىنشى قۇلپىتاسقا جازعىزدىم.

– ەسكەرتكىشتىڭ ارتىنداعى جازۋدىڭ سوڭىنا ءباتي دەگەن ەسىمدى وقىدىق. ول كىسى كىم؟

– ۇزاقتىڭ ابەن، ومان، داۋلەنقان جانە ءتالىپ، مىشان دەگەن بالالارى بولعان. ولاردان ۇرپاق بار. سول ۇرپاقتارى وسى ەسكەرتكىشكە ۇلەستەرىن قوستى. ال ءباتي – ۇزاق باتىردىڭ نەمەرە قىزى. وماننىڭ بەل بالاسى. وماننان ەكى ۇل، توعىز قىز بولسا، سونىڭ ءبىرى. ءباتي اپامىز  قازىر الماتىدا تۇرادى، جاسى 81-دە. جاسى كەلسە دە، وسى ءىسىمىزدىڭ باسى-قاسىندا ءجۇردى. «اسىلبەك، انانى ىستە، مىنانى ىستە» دەپ قاشاندا قاسىمىزدا بولدى. ازىناۋلاق زەينەتاقىسىن دا كەرەگىڭە جارات دەپ ۇسىندى. بىزگە باتاسىن بەرىپ، ۇلكەندىگىن، قاريالىعىن كورسەتتى.

– ەسكەرتكىش الدىندا 24 شۇقىر قازىلىپتى. بۇل نەنىڭ بەلگىسى؟

– قاراقاراداعى البان كوتەرىلىسىندە ەلدىڭ بەتكە ۇستارىنىڭ ءبارىن قاراقول تۇرمەسىنە قاماپ، كەيىن قىرعانى تاريحتان بەلگىلى. سولارعا ارناپ، گۇل شوقتارىن وتىرعىزسام با دەپ دايىنداعانمىن. بيىل ول جەرگە گۇلدەر وتىرعىزامىن،– دەيدى اسىلبەك قاجى.

ءيا، سونىمەن، المەرەك ابىزدىڭ قاسىنا 1916 جىلعى قارقارا جارمەڭكەسىندەگى الباندار كوتەرىلىسىنىڭ باس قاھارمانى ۇزاق ساۋرىقۇلىنا 2014-2015 جىلدارى ءبىر ەمەس، ەكى ەسكەرتكىش ورناتىلعانىن بىرەۋ بىلسە، بىرەۋ بىلمەس. بۇل تاريحتى قۇرمەتتەۋدىڭ بەلگىسى ەكەنى راس. باتىردىڭ ۇرپاقتارى وسىنداي يگىلىكتى ءىس ىستەپ، بابالارىن دارىپتەۋى كوپكە ۇلگى دەسەك تە ارتىق ەمەس. ال سول ەسكەرتكىشتىڭ ءدال قاسىندا ۇزاقتىڭ جان سەرىگى اۋباكىردىڭ بالاسى باۋكەي قارياعا دا توپىراق بۇيىرعان. مۇنى كورگەن ءبىز ء«بىر مۇددەلەس جاندار قايدا جۇرسە دە بىرگە ەكەندىگىن تاعدىردىڭ ءوزى جازعان-اۋ» دەپ وي تۇيدىك.

اڭگىمەلەسكەن

جەكسەن الپارتەگى

Abai.kz