وڭتۇستiگiندە سۋارمالى ەگiنشiلiك ەرتەدەن قولعا الىنىپ، سونىڭ iشiندە ماقتا شارۋاشىلىعى ءوڭiردiڭ بiر ميلليونعا جۋىق حالقىنىڭ بiردەن-بiر كۇنكورiس كوزi بولىپ كەلەدi. ماقتا – تەحنيكالىق داقىل رەتiندە قورشاعان ورتاعا، اۋا رايىنا، توپىراقتىڭ قۇنارلىلىعىنا، اسiرەسە كۇن كوزi مەن اعىن سۋعا تالعامى جوعارى داقىل.

ءوسiرiپ باپتاۋ – ۆەگەتاتسيا كەزەڭiندە ماقتا تالابىنا ساي اگروتەحنيكالىق iس-شارالار ءوز ۋاقىتىندا جانە ساپالى جۇرگiزiلسە، ونiمدiلiكتi ءار گەكتاردان 40-50 تسەنتنەرگە دەيiن جەتكiزۋگە بولادى.

ماقتا تالشىعى وسى وسiمدiكتiڭ بەرەتiن نەگiزگi شيكiزاتى بولىپ تابىلادى. شيتتi ماقتادا 30-38% تالشىق، 50-56% شيت بولادى، ال، شيتتە 18-22% ماقتا مايى بار. ودان 20-دان استام ءتۇرلi دايىن بۇيىمدار شىعارۋعا بولادى.

شيتتi ماقتا – حالىق شارۋاشىلىعىنىڭ توقىما ونەركاسiبi, ماي وڭدەۋ، گيدروليز، حيميا جانە باسقا دا سالالارى ءۇشiن قاجەتتi شيكiزات.

شيتتi ماقتادان جانە قوزانىڭ ۆەگەتاتسيالىق ءوسiپ-جەتiلۋ بارىسىنداعى بولiگiنەن مىناداي زاتتار جاساپ شىعارىلادى: ماقتا-ماتا كەزدەمەلەرi, جiپتەر، جاساندى جiبەك جانە تەرi, كورد، بىلعارى، فەتر، پاراشيۋت جاسالاتىن كەزدەمەلەر، تازارتىلعان ماي، سابىن، لاك، كۇنجارا، مال ازىعى، بالىق اۋلايتىن اۋلار مەن ارقاندار، تىڭايتقىشتار مەن وسiمدiكتi قورعاۋ ءدارi-دارمەكتەرi, سپيرت، تاعامدىق بەلوك، حيميالىق زاتتار. 1 كەلi ماقتا تالشىعىنان 5 مەتر اقجايمالىق ماتەريال، 12 مەتر شىت نەمەسە 20 مەتر باتەس، 1 كەلi شيتتەن 180-200 گرامم ماي، 450 گرامم كۇنجارا، 360 گرامم شيت قابىعى الىنادى. ال، شيتتەن پلاستماسسا، كينو جانە فوتو پلەنكالارى، لينولەۋم، لاك جاسالادى. 1 توننا شيت قابىعى 85 ليتر سپيرت، 300 كەلi قۇرىلىس تاقتالارىن، 28 كەلi كومiر قىشقىلىن، 20 كەلi سiركە قىشقىلىن بەرەدi. ماقتانىڭ قوزاپاياسىنان ەپوكسيد ارالاستىرىپ، ىستىق تاسiلمەن سىعىمداۋ ارقىلى تاقتا ماتەريالدارىن (دسپ) الۋعا بولادى. ولاردى قۇرىلىسقا جانە ءۇي جيїازدارىن جاساۋعا پايدالانادى.

الەمدە جۇزگە جۋىق مەملەكەت ماقتا وسiرەدi, ولار نەگiزiنەن سۋبتروپيكالىق جانە تروپيكالىق كليماتتىق بەلدەۋدە ورنالاسقان. قازاقستان رەسپۋبليكاسى ماقتا وندiرۋدە جەر شارىنداعى سولتۇستiك نۇكتەدە ورنالاسقان. سوندىقتان بiزدiڭ ەلiمiزدەگi ماقتا شارۋاشىلىعىندا بiرقاتار ەرەكشەلiكتەر بار. اتاپ ايتار بولساق، كەيبiر جىلدارى ماقتا پiسiپ ۇلگەرۋ ءۇشiن كۇن كوزiنiڭ جىلۋى جەتiسپەيدi, سوندىقتان ماقتانى دەفوليانتتار جاردەمiمەن جەتiلدiرۋگە تۋرا كەلەدi. وڭiردە ورتا تالشىقتى ماقتانى ءوسiرiپ باپتاۋدى ۇيرەنگەن فەرمەرلەر جوعارى ساپالى ءونiم وندiرەدi.

ەلiمiز ەگەمەندiك العان سوڭ سۋارمالى جەر، قىرۋار تەحنيكا، ماقتا تازالاۋ زاۋىتتارى جەكەشەلەندiرiلدi. جەر پايى ءبولiنiپ، ورتاشا 5-10-20 گەكتاردان شارۋا شارۋاشىلىقتارى قۇرىلدى. 1995-1997 جىلدارى تەك ماقتا وندiرiسiمەن اينالىساتىن شارۋالار سانى وڭتۇستiك قازاقستان وبلىسىندا 85 مىڭعا جەتتi. جەكەشەلەندiرۋ جۇمىستارى كەزiندە ماقتانىڭ ونiمدiلiگi ءار گەكتاردان 17-19 تسەنتنەرگە تەڭ بولدى.

قر ۇكiمەتi, اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلiگi ماقتا شارۋاشىلىعىن دامىتۋ ماقساتىندا بiرنەشە iس-شارا قابىلداپ، جاڭا جەتiستiكتەرگە جول اشا باستادى. اسiرەسە، 2003-2005 جىلدارداعى «اۋىل جىلى»، «اگروبيزنەس – 2020» باعدارلامالارى ماقتا سالاسىنىڭ تيiمدiلiگiن ارتتىردى. ماقتا وندiرۋشiلەرگە سۋبسيديا ءبولۋ، جانار-جاعارمايدى، تىڭايتقىشتاردى، اعىن سۋدى، حيميالىق پرەپاراتتاردى پايدالانۋدا 40 پايىزدىق جەڭiلدiك بەرۋ شارۋالاردىڭ ىنتاسىن ارتتىرا وتىرىپ، جوعارى ءونiمدi, ساپالى ماقتا وندiرۋگە قول جەتكiزدi.

ەل ەكونوميكاسىنداعى تولعاعى جەتكەن ماسەلەلەردi تەرەڭ تۇسiنەتiن ەلباسى 2005 جىلى قاڭتار ايىندا استانادا وتكەن اگروونەركاسiپ كەشەنi قىزمەتكەرلەرiنiڭ رەسپۋبليكالىق كەڭەسiندە اۋىل شارۋاشىلىعى ونiمدەرiن وندiرۋدە جانە وڭدەۋدە، سونىڭ iشiندە، وڭتۇستiكتەگi ماقتا شارۋاشىلىعىنىڭ جوعارى الەۋەتiن اشۋدا كلاستەرلiك جۇيەنi بەلسەندi پايدالانۋدىڭ قاجەتتiلiگiن، وسى ارقىلى توقىما ونەركاسiبiن دامىتۋعا بولاتىنىن، ماقتا ءوندiرۋ، وڭدەۋ سالاسىنىڭ كەلەشەگi بار ەكەنiن باسا كورسەتتi. جاڭا ءتاسiل مەن يننوۆاتسيالىق-يندۋستريالدىق تەحنولوگيا نەگiزiندە باسەكەگە توتەپ بەرەتiن ءونiم شىعارۋعا، اۋىل شارۋاشىلىعى عىلىمىن، ونىڭ iشiندە قولدانبالى اگرارلىق زەرتتەۋلەردi دامىتۋعا نازار اۋداردى.

ەلباسى ماقتا سالاسىن دامىتۋدا العا قويعان مەجەلەردi ءوزi تiكەلەي باقىلاۋعا الدى. ءسويتiپ، وڭتۇستiك قازاقستان وبلىسىندا ەركiن ەكونوميكالىق ايماق قۇرىلىپ، قازاقستاننىڭ ماقتا-توقىما كلاستەرiنiڭ العاشقى قازىعى قاعىلدى.

ەندi وسى iستiڭ جەمiسiن كورiپ وتىرمىز. ويتكەنi, وبلىستا وندiرiلگەن ماقتا تالشىعىنىڭ 30 پايىزدان استامى تەرەڭ وڭدەلiپ، ياعني جiپ يiرەتiن، ماتا توقيتىن، جاڭا ۇلگiدەگi باسەكەگە قابiلەتتi دايىن بۇيىمدار وندiرەتiن فابريكالار iسكە قوسىلدى. مىڭداعان جۇمىس ورنى اشىلدى، ال، بۇل كورسەتكiش ەگەمەندiكتiڭ العاشقى جىلدارىندا نەبارi 3-4 پايىزدان اسپايتىن ەدi.

ەگەر وبلىستا وندiرiلگەن ماقتا جانە ونىڭ جاناما ونiمدەرiن تەرەڭ وڭدەپ، دايىن بۇيىم جاساپ ەكسپورتقا جiبەرسەك، 2 ملرد. اقش دوللارىنا جۋىق تابىس تابار ەدiك. قازiرگiدەي ەكونوميكالىق داعدارىس بەلەڭ الىپ، مۇناي باعاسى ارزانداپ جاتقان ۋاقىتتا ماقتا سالاسىن دامىتىپ، ونى تەرەڭ وڭدەپ، تاۋارلاردى ەكسپورتقا شىعارۋ ەلiمiزدiڭ ەكونوميكاسىن بiرشاما دامىتۋعا وڭ اسەرiن تيگiزەرi ءسوزسiز.

سوڭعى جىلدارى قازاق ماقتاسى بۇكiل الەمدiك ماقتا وسiرەتiن مەملەكەتتەر اراسىندا ونiمدiلiك بويىنشا بەيرەسمي رەيتينگتە الدىڭعى قاتارلى ورىنداردى يەلەنiپ ءجۇر. ماقتا وندiرەتiن 95 مەملەكەتتiڭ اراسىندا ەلiمiز 2013 جىلى 11-شi ورىندا بولسا، 2014-2015 جىلدارى 10-شى ورىننان كورiندi. ونiمدiلiك ءار گەكتاردان 29,5 تسەنتنەردەن استى.

 وبلىستا بۇل كورسەتكiشتi جاقىن ارادا ءار گەكتاردان 35-40 تسەنتنەرگە جەتكiزۋگە تولىق مۇمكiندiكتەر بار. ويتكەنi, ماقتا ءوندiرۋ سالاسىندا ءالi پايدالانىلماي جاتقان مۇمكiندiكتەر جانە كەدەرگiلەر جەتكiلiكتi.

ەگەر جۇزەگە اساتىن iس-شارالارعا توقتالاتىن بولساق، ەڭ بiرiنشi ۇساق جەرi بار شارۋالاردى iرiلەندiرۋدەن باستاۋ كەرەك. قازiر ەلiمiزدە «اۋىل شارۋاشىلىعى كووپەراتيۆi» تۋرالى زاڭ شىعىپ، ونى ورىنداۋ ءۇشiن بارلىق جاعداي جاسالعان. الدا ورىندايتىن ماقساتتارعا جەردiڭ قۇنارلىلىعىن ارتتىرۋ جولىندا اۋىسپالى ەگiستi ەندiرۋ، ول ءۇشiن ماقتا سالاسىن ءارتاراپتاندىرۋ، اعىن سۋمەن تولىق قامتاماسىز ەتۋ، جەردiڭ مەليوراتسيالىق احۋالىن جاقسارتۋ، تۇقىم شارۋاشىلىعىن جۇيەگە كەلتiرۋ، ازوت، فوسفور تىڭايتقىشتارىمەن تولىق قامتاماسىز ەتۋ جاتادى. جاڭا اۋىل شارۋاشىلىعى تەحنيكالارىن ساتىپ الۋ جولدارىن جەڭiلدەتۋ، تيiمدi سۋبسيديالاۋ جولدارىن قاراستىرۋ، ماقتا تازالاۋ زاۋىتتارىنا قولداۋ كورسەتۋ سياقتى بiرقاتار جۇمىستار ساپالى ورىندالسا، ماقتانىڭ ونiمدiلiگi ەسەلەپ ارتار ەدi.

ماقتا شارۋاشىلىعىنداعى عىلىمي-زەرتتەۋلەردi دامىتۋ، وتاندىق باسەكەگە قابiلەتتi ماقتانىڭ جاڭا سورتتارىن شىعارۋ، جالپى ماقتا ءوندiرۋدiڭ تيiمدiلiگiن يننوۆاتسيالىق تەحنولوگيالاردى وندiرiسكە ەندiرۋ ارقىلى ارتتىرۋ ماقساتىندا «قازاق ماقتا شارۋاشىلىعى» عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتى عالىمدارى اينالىسىپ، بiرقاتار جەتiستiكتەرگە جەتتi.

اتاپ ايتساق، ەلiمiزدە ءوزiمiزدiڭ وتاندىق ماقتا سورتى جوق بولاتىن. بiز كورشi مەملەكەتتەرگە تاۋەلدi ەدiك. 2000 جىلدان باستاپ باسەكەگە قابiلەتتi ءوزiمiزدiڭ وتاندىق سورتتار شىعا باستادى، قازiرگi تاڭدا ولاردى ماقتا وندiرۋشiلەر پايدالانا وتىرىپ، جالپى ەگiستiڭ 85 پايىزىنا ەندiردi. ەندi ەشكiمگە تاۋەلدi ەمەسپiز.

سوڭعى جىلدارى ينستيتۋت عالىمدارى 30-دان استام يننوۆاتسيالىق تەحنولوگيالار جاساپ، ولاردى وندiرiسكە ەندiرۋگە ۇسىنىس بەردi. سونداي-اق، 48 يننوۆاتسيالىق جانە سەلەكتسيالىق پاتەنتكە، 144 اۆتورلىق كۋالiككە يە بولدى.

عالىمدار دايىنداعان ازiرلەمەلەردi وندiرiسكە ەنگiزۋ باعىتىندا شارۋالارمەن تiكەلەي بايلانىسىپ، كەلiسiمشارت نەگiزiندە ءوندiرiستi عىلىمي قولداۋ، ليتسەنزيالىق جانە كوممەرتسيالىق كەلiسiمدەر ارقىلى جۇمىس جۇرگiزۋدە. ينستيتۋتتا فەرمەرلەرگە بiلiم تاراتۋ ورتالىعى اشىلعان، ماقتا وندiرەتiن وڭiرلەردە بەس شارۋا شارۋاشىلىعىنىڭ بازاسىندا ينستيتۋتتىڭ عىلىمي جەتiستiكتەرiن كورسەتەتiن الاڭدار ۇيىمداستىرىلعان. عالىمدار 23 شەتەل عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتتارىمەن جانە ەكi حالىقارالىق عىلىمي-زەرتتەۋ كومپانيالارىمەن تىعىز بايلانىستا.

جاڭا تەحنولوگيالاردى وندiرiسكە ەنگiزۋ فەرمەرلەردiڭ ارنايى بiلiمi جەتكiلiكتi بولعاندا عانا جاقسى ناتيجە بەرەدi. وكiنiشكە قاراي، ءاربiر 100 فەرمەردiڭ 13-iندە عانا ارنايى ورتا جانە جوعارى بiلiمi بار، بۇل وتە تومەن كورسەتكiش. وسى پروبلەمانى شەشۋ ماقساتىندا قازاق ۇلتتىق اگرارلىق ۋنيۆەرسيتەتi باسشىلىعى جانە ماماندارىمەن تىعىز بايلانىستا جۇمىس جۇرگiزۋدەمiز. بiلiكتi ماماندارمەن بiرلەسiپ اتقارعان جۇمىس بارلىق ۋاقىتتا جاقسى ناتيجە بەرەتiنi بەلگiلi, سوندىقتان ەلiمiزدەگi ماقتا ءوندiرۋ، ونى تەرەڭ وڭدەپ ەكسپورتقا شىعارۋ قولىمىزدان كەلەتiن جۇمىس دەپ ەسەپتەيمiن.

شەتەلدiك ماقتا ساتىپ الاتىن ترەيدەرلەر ەلiمiزدە بوسقا جۇرمەگەنi بەلگiلi. وسى جەردە مىناداي وي تۋادى. ەگەر شەتەلدiك ترەيدەرلەر بiزدiڭ ەلiمiزدەن «ولجالاپ» جاتقان ميلليونداعان پايدانى تابۋمەن ءوز ەلiمiزدەگi iرi بيزنەس وكiلدەرi, كاسiپكەرلەر نەمەسە «كازاگرو» سياقتى قارجىلى مەكەمەلەر اينالىسسا، قىرۋار قارجى ءوز ەلiمiزدە قالار ەدi.

ماقتا شيكiزاتى ەكiنشi ۆاليۋتالىق داقىل بولعاندىقتان، ۇكiمەت قاۋلىسىمەن بيداي سياقتى ستراتەگيالىق داقىلدار قاتارىنا ەنسە، «اق التىنعا» دەگەن كوزقاراس وزگەرەر ەدi. ال، ماقتاعا كوزقاراس دۇرىس بولسا، سالاداعى بiرقاتار پروبلەمالار وزiنەن-ءوزi شەشiلiپ كەتەرi ءسوزسiز.

ماقتا – ەلiمiزدەگi ۇلكەن تابىس اكەلەتiن 100 جىلدىق تاريحى بار داقىلداردىڭ بiرi. سوندىقتان وسى سالاداعى ماسەلەلەردi بiرلەسiپ جۇيەگە تۇسiرسەك قانا مول ونiمگە قول جەتكiزەمiز. سوندا عانا قازاق ماقتاسى «اق التىن – ەلiمiزگە باق التىن» بولا الادى.

يبادۋللا ۇمبەتاەۆ، قازاق ماقتا شارۋاشىلىعى عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ باس ديرەكتورى، قازاقستاننىڭ ەڭبەك سiڭiرگەن قايراتكەرi, قر ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ كوررەسپوندەنت-مۇشەسi.

Abai.kz