«قۋانسا كۇلە المايتىن، قايعىرسا جىلاي المايتىن»، «قور ەلدە تۋىپ، قور  بولىپ ءومىر سۇرگەن» جالعىز تۋرالى ويلاعاندا، بۇكىل ۇلتتىڭ قاسىرەتى - كۇدىرەيگەن جوندارىنا قانات بىتكەن پىراعىنان كوز جازىپ، جاپان دالادا تەنتىرەپ كەتكەن جولاۋشىنى ەسكە تۇسىرەدى. گ.گ.ماركەستىڭ سۇيىكتى كەيىپكەرلەرى، حوسە ارحاديو بۋەنديو اۋلەتىنىڭ پەشەنەسىنە جازىلعان عاسىرلىق جالعىزدىقتىڭ ۋلى تىرناعى تاماعىڭا تاقالعانداي قورقىنىشتى سەزىم يەكتەي باستايدى...

«قۋانسا كۇلە المايتىن، قايعىرسا جىلاي المايتىن»، «قور ەلدە تۋىپ، قور  بولىپ ءومىر سۇرگەن» جالعىز تۋرالى ويلاعاندا، بۇكىل ۇلتتىڭ قاسىرەتى - كۇدىرەيگەن جوندارىنا قانات بىتكەن پىراعىنان كوز جازىپ، جاپان دالادا تەنتىرەپ كەتكەن جولاۋشىنى ەسكە تۇسىرەدى. گ.گ.ماركەستىڭ سۇيىكتى كەيىپكەرلەرى، حوسە ارحاديو بۋەنديو اۋلەتىنىڭ پەشەنەسىنە جازىلعان عاسىرلىق جالعىزدىقتىڭ ۋلى تىرناعى تاماعىڭا تاقالعانداي قورقىنىشتى سەزىم يەكتەي باستايدى...

ازان-قازان تىرشىلىكتىڭ كۇندەلىكتى كۇيبەڭى جانىڭدى جالىقتىرا باستاعاندا، «ءبىر بارىپ قايتايىنشى سىرلاس جانعا» دەگەن ويدىڭ جەتەگىندە كونە تانىسىڭدى ىزدەپ، تارتىپ كەتەسىڭ. كوڭىل-كۇيدىڭ ءدال سونداي قالاۋىمەن دوسىمنىڭ ۇيىندە اڭگىمەنى ساپىرىپ، قازاق ادەبيەتىندە بۇرىن-سوڭدى ەكۋمىز عانا قالعان شاقتا قايسىبىر ارنادان نەمىس دراماتۋرگى، جازۋشى پاتريك زيۋسكيندتىڭ «پارفيۋمەر» رومانى بويىنشا تۇسىرىلگەن كينوسىن كورسەتتى. اڭگىمەنى دوعارا تۇرىپ، نازاردى ەكرانعا اۋداردىق.  لاس ورتا. تاستاندى بالا. ساسىق ءيىس مۇڭكىپ مەرەز جايلاعان تاس قالا... دەمىڭدى ىشكە تارتىپ ەكرانعا تەلمىرگەننەن باسقا قايران جوق. ءيىس سەزۋ تۇيسىگى سۇمدىق جەتىلگەن تاستاندى بالانىڭ ادامي اڭقىمادان (ادامعا ءتان ءيىس-قوڭىستان) جۇرداي بولەكشە جارالىمى ءبىزدىڭ تانىمدى «ادام با، الباستى ماعا»  العاشىندا-اق تابان تىرەتتى. وسە كەلە وسى قاسيەتىنىڭ ارقاسىندا ءاتىر ساۋدەگەرلەرىنىڭ شارۋاسىن شالقىتىپ، ىسكەر بالاعا اينالعان «قالىپسىز ادام» توبە شاشىمىزدى تىك تۇرعىزدى. اڭسارىنداعى ءيىس سۋدى ورىمدەي قىزداردى ءولىم قۇشتىرىپ، دەنەسىنىڭ سولىنەن ازىرلەيتىن مانياك كەيىپكەرىمىز، پاريج تۇرعىندارىمەن بىرگە ءبىزدى دە سۋىق ۇرەيدىڭ قۇشاعىندا قالتىراتتى. قارعىس پەن نالەتكە شىرمالعان تاعدىرىنىڭ تەزىرەك ءتامامدالۋىن كۇتكەن مەزگىل دە كەلدى. پاريج الاڭىنا جينالعان جۇرتتىڭ قۋانىشىندا شەك جوق. مارتەبەلى ءدىن باسىنانا تارتىپ، قالا حالقى كۇناھار باستىڭ دوپشا دومالاۋىنا مۇلدەم شەك كەلتىرمەگەن ءتارىزدى. اسىعا انتالايدى. بالعىن قىزداردىڭ تانىنەن كەڭسىرىگىن تەسكەن ءيىس سۋىن الدە قاشان ازىرلەپ، ءومىر، ءولىم تۋرالى تۇسىنىكتى ساناسىنان ىسىرىپ تاستاعان «ءناپسى كورول» جازا الاڭىنا اياق باسقان تۇستا ءبارى وزگەرىپ سالا بەردى. جىگىت قوينىنداعى عاجايىپ يىسكە شىداستىق بەرە الماعان توبىردىڭ «ول پەرىشتە» دەگەنگە عانا تىلدەرى كەلىپ، ءوز كيىمدەرىن وزدەرى شەشىپ، نەبىر ۇياتسىزدىقتار تاپاتال تۇستە «پەرىشتەنىڭ» كوز الدىندا جاسالدى. جۇرتتىڭ سونشالىقتى بەيشارالىعى، الدە ءناپسى قاناعاتىنان تۋعان جالعىزدىقتىڭ بەيوپالىعى نالىتتى ما، جىگىت جانارىن جۋعان جاستى تيا المادى... ءولدى.  ەشكىم دە ول تۋرالى تەبىرەنىپ ايتپايتىن بولدى. كينو ءبىتىپ، شىلىم شەگۋگە سىرتقا بەتتەدىك. باعاناعى قىزۋ اڭگىمەنىڭ الاۋى قايتقان. سالقىن قوشتاسىپ، تۇرارجايىما كولىك توقتاتتىم. جول بوي ىشتە باستالعان الاقۇيىن ارپالىستان ارىلا الماي، ءبىرتۇرلى ماعىناسىزدىق يەكتەدى. جۇرت تا قىزىق كەيدە. وزدەرى سەزىنبەگەن، تۇيسىنبەگەن دۇنيەلەرىن جوققا شىعارۋعا اۋەس. جالپى، جالعىزدىق اتاۋلى ەڭ جوعارعى سانا مەن ەڭ تومەنگى ساناعا ءتان مىنەزدىڭ قاراما قايشىلىعى ما دەپ ويلايسىڭ كەيدە.

جالعىزدىق تۋرالى كلاسسيكالىق ۇعىمنىڭ جەتەگىندە مۇلدەم باسقاشا تۇسىنىكتە وستىك قوي. قۇدىرەت پەن اقىل پاراسات يەلەرىنە ءتان قاسيەت دەگەننەن وزگە ەش تىياناققا، ەش ۇعىمعا كوڭىل اۋدارىپ كورمەپپىز. ءناپسىنىڭ دە «پارپيۋمەردەگىدەي» ۇشىنا شىققان «ۇلى جالعىزدارى» بولاتىندىعىنا ەندى ەندى كوز جەتىپ، جان يلانا باستادى. ەۋروپادا بىرنەشە جىل تۇرىپ كەلگەن تانىسىم قاتتى جالعىزسىراعانىن ايتىپ كەلىپ ەدى. ايتىسىنا قاراعاندا پاتەرىن جالعا بەرگەن قوجايىن اپاسى، كۇنى-بويى تەرەزە الدىنا كەلىپ، ءۇن-ءتۇنسىز تەڭىزگە تەلمىرگەنى ءىشىن پىستىرسا كەرەك. اندا-ساندا «اپالاپ» موينىنا اسىلاتىن نەمەرە-شوبەرەلەرىنە دە ونشا ەمىرەنىپ، ەڭسەسى كوتەرىلمەيدى ەكەن. «كەمپىر جانارىنداعى ءزىلماۋىر جالعىزدىق، جالپى ەۋروپالىق جاسى ۇلعايعان ادامدارعا ءتان پسيحولوگيالىق دەرت» دەگەنى ەسىمدە قالىپتى تانىسىمنىڭ. بۇل ەندى سانا-سەزىمى جەتىلگەن حالىقتا بولاتىن ىڭ-جىڭسىز بەيمازالىق شىعار. باياعىدا قۇرداس، زامانداستارىنىڭ ءبارى و دۇنيەلىك بولعان اتامنىڭ سىرلاسىنداي بولعان اقبوز اتى ولگەندە بۇكىل اۋىلدىڭ شاڭىن قاعىپ، اياعىنان تىك تۇرعىزىپ ەدى مارقۇم. سودان كەيىن ەشكىمگە جاقكىرىسىن اشپاستان اتتانىپ كەتە باردى. ءۇرىم-بۇتاعىنىڭ ىقىلاس-پەيىلىن حايۋانداي مىسە تۇتپاعان سول شالدىڭ مىنەزىن كۇنى-بۇگىن ءتۇسىنىپ جەتپەدىم.

جالعىزدىقتىڭ دا الۋان-الۋان فورمالارى، ءتۇرلى-ءتۇرلى تۇسىنىگى بولادى دەگەنىم سول عوي. ءتىپتى كەيدە بۇكىل حالىقتىڭ «دەرتى»  ءبىر ادامنىڭ باسىنا سيىپ،  كۇللى جۇرتتىڭ «جالعىزىنا» اينالعان «تۇلعا» تۋرالى «سىر» شەرتۋ باقسىنىڭ مولاسىنداي حالگە تۇسكەن اباي تۋرالى ايتا سالعانداي «وڭايعا» تۇسپەيدى. سەرى اقاننىڭ باسىنان شىرىلداپ ۇشقان قاراتورعاي - قايران داۋرەن دە ويلانتپاسا كەرەك ونداي ءناپسى كورولدارىن.   ءبىر جولى جاپون جازۋشىسى كوبا ابەنىڭ «قۇم قۇرساۋىنداعى ايەل» رومانىن وقىپ وتىرىپ،  جالعىزدىق تۋرالى قولىمدى كەش سەرمەپ جەتكەن تۇسىنىگىمنىڭ التىن قازىعىنا ات بايلادىم. اڭىزدا ءبۇي دەيتىن:

«باياعىدا ءبىر قامال، ونى كۇزەتەتىن ءبىر سارباز بولىپتى. سونىمەن سارباز ۇنەمى جاۋ شابۋىلىن كۇتىپ، قاس قاقپاي ارقاشان بارىنە دايىن تۇرادى. كۇندەردىڭ كۇنىندە سول كۇتكەن جاۋدىڭ قاراسى دا كورىنەدى. سارباز، وبالى نە كەرەك، سول ساتتە-اق بەلگى بەرەتىن كەرنەيىن اڭىراتادى. الايدا، ءبىر تاڭقالارلىعى، ارتتاعى نەگىزگى كۇشتەن ەشكىم كەلمەيدى. مۇنداي جاعدايدا جالعىز ساربازدىڭ وپ-وڭاي جەڭىلەرى بەلگىلى عوي. ءبىر ۋاقىتتا الگى سارباز جاۋ قولىنىڭ ەشقانداي قارسىلىققا كەزدەسپەي، قاقپادان، قابىرعادان، ۇيلەردەن اۋا ءتارىزدى كوكتەي ءوتىپ بارا جاتقانىن كورەدى... شىن مانىندە جاۋ قولى ەمەس، قامال بوس اۋا بولاتىن. سارباز بايعۇس ءومىر بويى جاپان دالاداعى قۋراعان اعاش ءتارىزدى جاپادان-جالعىز قۇر ەلەستى عانا كۇزەتىپتى...». ال، نە دەيسىز ۇلتىن بەك سۇيەتىن ادال ساربازىم؟ ساعىمعا اينالعان جۇرتىڭنىڭ ءزاۋلىم-ءزاۋلىم قابىرعاسىن سىلاپ تۇرىپ، ءىش قۇسا جالعىزدىقتىڭ اششى وكسىگىن سەزىنۋدەن ارتىق ازاپ جوعى   ەسىڭە ءتۇستى مە ەكەن دەشى...

بالا كەزىمىزدە اۋىل اقساقالدارى گۋ-گۋ اڭگىمەنىڭ كورىگىن قىزدىرىپ، سۇحباتتاسقانى ءجىپسىز بايلاپ الۋشى ەدى. اڭقياسىڭ-اي كەلىپ. بۇ دۇنيەمەن و دۇنيە جايىندا ايتىلمايتىن ءافسانا قالمايتىن. «اقىرزامان تاياعاندا كوكتەن تاجال تۇسەدى، قولىنان كەلمەيتىن قۇدىرەت جوق، جۇرت اقىل-ەسىنەن الجاسىپ قۇدايىن سول دەپ تانيدى». ساناڭدى قورقىنىش جايلاپ، كاليمانى ىشتەي نەشە كايتالاعانىڭدى وزىڭدە سەزبەي، زارەڭ ءزار تۇبىنە كەتەدى سول مەزەتتە. سويتسەك، جەز تىرناعىن جەڭىنە جاسىرىپ كۇندە قاسىڭدا جۇرەتىن تاجال، «قاراڭعى قازاق كوگىنە ورمەلەپ شىققان» ءوزىمىزدىڭ «جالعىزدار» ەكەن عوي. قاي اعىم ەكەنى ەسىمدە جوق، سونداي ءبىر ءدىني سەكتانىڭ ادال ءمۇريتى، اۋىلداس جىگىت «قۇدىرەتتى كوسەمىنە» تانىستىرۋعا ءوتىنىش جاساپ، جىعىلا جابىستى. اقىرزاماننىڭ تاياپ قالعاندىعىن، تاجالدان امان قالۋدىڭ بىردەن ءبىر جولى «ءپىراداردىڭ» عۇزىرەتىندە ەكەندىگىن ايتىپ، «كورمەگەن كولدەن ەستىمەگەن قۇستىڭ داۋىسىن ەستىرتتى». ورمەكشى تورىنداعى بايقۇس شىبىنداي مىنا ءحالى بارماسىما قويمادى. باردىم. ۇلكەن زالعا اجەپتاۋىر ادام جينالعان.  بىرەۋدى اسىعا كۇتەتىن ءتارىزدى. داۋدە بولسا «ءپىرادار-اۋ»، ەسىك اشىلعان كەزدە جۇرتتىڭ كوڭىل-كۇيىندە جاساعان ءىلتيپاتتان بولەك، ۇرەيگە جاقىن سەزىم پايدا بولدى.  ۇزىنسونار سۇيىستەردەن كەيىن «كوسەم» تاعىنا جايعاستى. جان-جاعىن ۋىپ جىبەرەردەي كوز تاستاپ، ماعان كەلگەندە «مىناۋىڭ كىم» دەگەندەي تەسىلە قارادى. «اينالايىن اعاتاي، اداسىپ جۇرگەن بوتاڭمىن عوي» دەگەن كەيىپتە تومەن قاراپ وتىرۋ عوي ءبىز پاقىردىكى. اۋىلداس جىگىتتىڭ انت ءىشىپ، ءتۇپ-تۇقيانىمنان باستاپ تانىستىرۋىنان كەيىن ساباسىنا ءتۇستى-اۋ سابازىڭ، رۋحاني ازاتتىقا جەتكىزەتىن «ۇلى كەڭەستەرىنە» كوشتى. شىعىپ كەتۋدىڭ ءجونى بولماي وتىرۋعا تۋرا كەلدى. «اتار تاڭىم اتپاستاي، باتار كۇنىم باتپاستاي»... ەمىس-ەمىس ەسىمدە قالعانى سول باياعى جان شوشىر جالعىزدىقتىڭ تالماۋسىراپ جەتكەن ايانىشتى ءۇنى. «قازاقتىڭ كوزىندە قۇداي جوق، كوزدەرى قۇدايدى ولتىرگەن...».

ىرىسبەك دابەي