زايىرلى مەملەكەت زاڭنامالىق قاعيداتتار مەن قوعام سۇرانىسىن ەسكەرىپ، زاماناۋي باعدارلار مەن ءبىلىم جۇيەسىنە جاسالاتىن تالداۋلارعا سۇيەنەدى. سونىڭ نەگىزىندە قوعام ءومىرىن قۇقىقتىق تۇرعىدان رەتتەپ، ۇلتتىق رۋحاني قۇندىلىقتاردىڭ ساقتالۋى مەن دامۋىنا جاعداي جاسايدى.

ۇلتتىق تانىم مەن ەلگە، جەرگە دەگەن قۇرمەت سەزىمىن قالىپتاستىراتىن وتباسىنىڭ تاربيەسى – ادامنىڭ تۇلعا بولىپ جەتىلۋىنىڭ كەپىلى. سەبەبى، «جاستا بەرگەن تاربيە جاس قايىڭدى يگەندەي» بولاتىنى انىق. اكە وتباسىنىڭ تىرەگى بولسا، انا – بەرەكەسى. كوزىن اشقاننان كورگەنى مەن ەستىگەنى بالا جادىندا تاسقا باسقان تاڭباداي جازىلىپ قالا بەرەدى. باقىتىن بالادان ىزدەيتىن ويلى اتا-انا «نە ەكسە، سونى وراتىنىن» ۇمىتپاي، ءوزىنىڭ ءاربىر ءسوزى مەن ارەكەتىنە ءمان بەرگەنى ابزال.

قازاقتا «ۋىزىنا جارىماعان» دەگەن ءسوز بار، دەمەك وتباسىنان وڭدى تاربيە الماعان بالانىڭ دۇرىس ءوسىپ-جەتىلۋى قيىن. وتباسىلىق، اعايىندىق، تۋىستىق قارىم-قاتىناستاردى ۇيرەتەتىن، قازاق شاڭىراعىنا عانا ءتان، جازىلماعان قاعيدالار – وتانشىلدىققا تاربيەلەۋدىڭ ۇلكەن مەكتەبى.

تابيعاتىنان ادالدىققا، كىرپيازدىققا بەيىم ايەل-انا – ىزگى قاسيەتتەرىمەن تەكتىلىكتىڭ، يگىلىكتىڭ ۇلگىسى، سوندىقتان ولارعا قويىلاتىن تالاپ قاشان دا جوعارى. «الىپ انادان، ارعىماق بيەدەن تۋادى» دەيدى حالقىمىز. بالا تاربيەسىندەگى اكەنىڭ ورنى بولەك، دەگەنمەن ءجاسوسپىرىمنىڭ جەتىلۋىندە انانىڭ اتقاراتىن مىندەتى – قيساپسىز. ءتىپتى اكەسىنىڭ كەمشىلىكتەرىن دە بالالارىنا بىلدىرمەي، ونىڭ جامانىن جاسىرىپ، جاقسىسىن اسىرىپ، ءمىنسىز تۇلعا ەتىپ كورسەتۋ ارقىلى تاماشا ۇرپاق تاربيەلەگەن قازاقتىڭ ايتۋلى انالارىنىڭ پاراساتتىلىعىن دارىپتەپ، بويجەتكەندەردىڭ بويىنا سىڭىرە الساق، نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى.   

وتباسىلىق قۇندىلىقتاردى قادىرلەپ، ءداستۇردى ساباقتاستىراتىن التىن كوپىر بولۋ – ۇرپاعىنىڭ كەلەشەگىن ويلايتىن ءاربىر قازاق ايەلىنىڭ مىندەتى. كوكىرەك كوزى اشىق، پاراسات-پايىمى تەرەڭ انالاردىڭ اق سۇتىمەن بويعا دارىعان، «اينالايىنىمەن» ساناعا سىڭگەن، بيازى دا جۇمساق ۇنىمەن جۇرەككە ورنىققان اقىل-كەڭەستەرى ءومىر قيىندىقتارىنان سۇرىندىرمەي، العا جەتەلەيدى.

«كورەتىن – قىزىعىم، بارلىق اسىلدارىم – سەندەر»، – دەگەن انانىڭ ۇكىلى ءۇمىتىن ارقالاعان پەرزەنتتىڭ بوتەن ويى، جامان پيعىلى بولۋى مۇمكىن ەمەس... اتا-انا «سەندەرگە قاراپ، ەل بىزگە باعا بەرەدى»، – دەپ پەرزەنتتەرىنە ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك ارتىپ وتىرسا، ولار سەنىمدى اقتاۋعا ۇمتىلادى.

قىرىق جىلعا جۋىق پەداگوگيكا سالاسىندا ەڭبەك ەتكەندە بايقاعانىم – ءاربىر بالا ءوز ءۇيىنىڭ ايناسى. سولارعا قاراپ، وسىرگەن اتا-اناسى مەن العان تاربيەسىن اڭعاراسىڭ. سوندىقتان «الىستا ءجۇرمىز، اتا-انامىز قايدان بىلەدى دەپ تەرىس ارەكەت، وعاش قىلىققا بارماڭدار، جاقسى اتا-انادان جاقسى تاربيە العان ادام جامان ىسكە ۇرىنبايدى» دەپ سالماق ارتىپ قوياتىنمىن. فيلولوگيا ماماندىعىندا وقيتىن ستۋدەنتتەردىڭ توقسان توعىز پايىزى قازاق قىزدارى، سوندىقتان دا وسى مۇمكىندىكتى پايدالانىپ، «قازاقتىڭ قىزى مىقتى بولماي، قوعام مىقتى بولمايدى، سەبەبى ەرتەڭگى ۇرپاقتىڭ اناسى – سەندەر، شارانا قۇرساقتا جاتقاندا سەندەر ارقىلى كوپ قاسيەتتى الا تۋادى، سابيگە كوپ قاسيەت انانىڭ سۇتىمەن بەرىلەدى، انانىڭ الديىمەن قازاقى رۋح داريدى، تاربيەنىڭ باستاۋ-بۇلاعى – انا» دەپ قۇلاقتارىنا سىڭىرە بەرەتىنمىن. بىلگەندى ايتۋ –  پارىز، ونى قابىلداپ، بويلارىنا ءسىڭىرۋ – ولارعا امانات.

«ۇلتىڭدى تاربيەلەيمىن دەسەڭ، قىزىڭدى تاربيەلە» دەپ قازاق تەككە ايتپايدى، ويتكەنى بۇگىنگى – ارۋ، ەرتەڭگى – انا. ايەل-انا – جاقسى بولسا، ءبىر اۋلەتتىڭ شامشىراعى، قوعامنىڭ بايلىعى. اعايىننىڭ اراسىن جاقىنداتىپ، ەرىنىڭ مەرەيىن ۇستەم ەتىپ جۇرەتىن ايەلدىڭ ۇيالتپايتىن ۇرپاق تاربيەلەپ، قوعامعا ولشەۋسىز ۇلەس قوساتىنى ءشۇباسىز.

«ەل بولامىن دەسە، بەسىگىن تۇزەيتىن» حالىقتىڭ ۇلتىن، ەلىن، جەرىن سۇيەتىن ۇرپاق تاربيەسىنىڭ قاينارى – وتباسى. «ەرىن سىيلاعان ەسىكتە قالمايدى» دەگەن قاعيدانى ۇستانعان انامىز ءداستۇر ساباقتاستىعىن ۇزبەي، ەر-ازاماتتىڭ ورنى قاشان دا جوعارىدا ەكەنىن، تاماقتىڭ دا الدى وتاعاسىنا قۇيىلاتىنىن، ءسوزدى دە وتاعاسى باستاۋ كەرەكتىگىن ت.ب. وسىنداي سىرت قاراعاندا ەلەۋسىز كورىنگەنمەن، اكە بەدەلىن ارتتىرا تۇسەتىن ارەكەتتەردى سانامىزعا عانا ەمەس، سۇيەگىمىزگە ءسىڭىردى. اكەمىزدى اسقاقتاتۋ ارقىلى ەر-ازاماتتىڭ بالالارى الدىنداعى ابىرويىن ارتتىرعان انامىز، اكەمىزدى ءپىر تۇتىپ، بەتىنە قاراماعان بويى ومىردەن ءوتتى...

ايەل-انا قوعامنىڭ ەڭ باعا جەتپەس بايلىعى – ادامدى ومىرگە اكەلەدى. سول باعا جەتپەيتىن جانە قولدان ەشكىم جاساي المايتىن «قۇدىرەت تۋىندىسىن» دۇنيەگە اكەلگەن ايەل بالا كۇتۋ دەمالىسىندا ازىن-اۋلاق قارجىعا تەلمىرىپ قالادى. قازىر جاڭا تۋىلعان سابيگە بەرىلەتىن ايلىق جاردەماقى نارەستەنىڭ ءوز قاجەتىن وتەۋگە دە جەتپەيدى. بۇگىنگى ءسابي، ەرتەڭگى قوعام مۇشەسىن تاربيەلەپ وتىرعان اناعا قىزمەتتىك جالاقى تولىق تولەنسە، ول بالاسىنىڭ دەنى ساۋ، تاربيەلى بولىپ وسۋىنە جاعداي جاساپ، ءۇيىنىڭ بەرەكەسىن كىرگىزىپ وتىرار ەدى. وسىنداي كەمەل قادامدى جۇزەگە اسىرىپ، ايەل-انانىڭ قورعالۋىن، ۋايىم-قايعىسىز بالا تاربيەسىمەن اينالىسۋىن ويلاستىراتىن ۋاقىت جەتتى.

ايەل باقىتى – قوعام باقىتى، ايەلگە جاعداي جاساي الماعان قوعامنىڭ كەلەشەگى – كۇڭگىرت، ويتكەنى ايەلسىز تاربيە اقسايدى. تاربيە اقساسا، ۇرپاق دۇرىس قالىپتاسپايدى. كەلەشەگىنىڭ كەمەل بولعانىن قالايتىن ەل، الدىمەن، ايەل-انانىڭ جاعدايىنا كوپ كوڭىل بولەدى. ەشقانداي بالاباقشا دا، مەكتەپ تە بەرە المايتىن انا تاربيەسىنىڭ كەمشىندىگىنەن بالا مەيىرىم مەن سۇيىسپەنشىلىككە ءزارۋ بولىپ، رۋحاني قۇلازۋعا ۇرىنادى. قۇلازۋ سوڭى قۇلدىراۋعا اكەلسە، وندا بالاڭىزدى سول شىڭىراۋدان شىعارىپ الۋ وڭايعا سوقپاسى انىق.

استى-ءۇستى تولعان بايلىق، ۇشان-تەڭىز كەڭ دالادا تاۋىققا شاشقان تارىداي عانا شاشىراپ جاتقان قازاقتىڭ سانى مەن ساپاسىن كوتەرۋدەن ماڭىزدى ماسەلە بولماسا كەرەك، سەبەبى جاساپ جاتقان يگىلىكتەر ۇرپاق ءۇشىن. ەل مەن جەرگە يە بولاتىن ار-نامىستى، يماندى ۇرپاقتى كوبەيتىپ، وسىرە الماساق، ۇلتتىعىمىزعا، ەلدىگىمىزگە سىن. سوندىقتان ۇلان-عايىر يەن دالانىڭ كەلەشەك ۇلتجاندى يەلەرىن تاربيەلەۋ ىسىنە، وسى ءبىر كەزەك كۇتتىرمەيتىن وزەكتى ماسەلەگە وتباسى، قوعام، بۇكىل ەل بولىپ جۇمىلماساق، ەرتەڭ كەش بولۋى ابدەن مۇمكىن.

بۇرىنعىلار ءداستۇردى قالىپتاستىرۋ ءۇشىن ورتاق قۇندىلىقتار مەن ادەپ زاڭدارىن قاتاڭ ۇستاندى، قاستەرلەپ دامىتتى، قاداعالاپ ساقتادى. سونىڭ ناتيجەسىندە رۋحى مىقتى، ار-ۇياتى تەرەڭ، نامىستى ۇرپاق ءوسىرىپ، ەل بولدى.

ەلدىكتىڭ باستى كورسەتكىشى – ورتاق قۇندىلىقتار مەن داستۇرلەرگە ادالدىق. قازاق دەگەن حالىقتى اسىل قۇندىلىقتارى مەن ەش حالىقتا جوق داستۇرلەرىن ساقتاي وتىرىپ الەمگە تانىتۋ – اعا ۇرپاقتىڭ الدىنداعى پارىز، كەيىنگى ۇرپاققا – امانات. ول ءۇشىن اماناتقا قيانات قىلمايتىن قازاقى ءداستۇردى ۇرپاق ساناسىنا عانا ەمەس، سۇيەگىنە ءسىڭىرىپ ءوسىرۋ كەرەك، سوندا عانا ارتىمىزعا قارايلاماي كەتە الامىز. تۇسىنگەن بالاعا اتا-اناسىنىڭ ارتىنا قارايلاپ كەتۋىنىڭ ءوزى – وتە اۋىر سالماق.

قازىرگى ۇرپاقتى وتباسى تاربيەسىمەن عانا جەتىلدىرۋ مۇمكىن ەمەس ەكەنى بەلگىلى، اقپاراتتار اعىنى سەل بولىپ جاتقان قوعامدا ءبىرىزدى تاربيەمەن شەكتەلمەيتىنى دە ايان. بىراق سول اقپاراتتاردىڭ قوقىسى قايسى، ءىنجۋى قايسى ەكەنىن اجىراتۋعا ۇيرەتىپ، جۇرتتىڭ قاڭسىعىن تاڭسىق قىلماۋعا بالالارىمىزدى باۋلىساق، ءداستۇرلى قۇندىلىقتارىمىزدى سوزبەن ەمەس ىسپەن كورسەتىپ، بويىنا دارىتساق، بەلەڭ الىپ بارا جاتقان «كەسەلدەردەن» ساقتاندىرار ەدىك. جامان نارسە تەز جۇققىش كەلەدى، قاۋىپتىڭ الدىن الماساق، ەرتەڭگى قۇنى بۇگىنىمىزگە دە زار بولىپ قالۋىمىز ابدەن مۇمكىن. مىسالى، ايتۋعا اۋىز بارمايتىن، قازاقتىڭ تاريحىندا بولىپ كورمەگەن «قارتتار ءۇيى» – الەۋمەتتىك دەرتتىڭ ەڭ سۇمدىعى. «جاس كەزىمدە بەينەت بەر، قارتايعاندا داۋلەت بەر» دەپ تىلەيتىن قازاقتىڭ قارتايعاندا بارار جەرى سول بولسا، كىم ءۇشىن بەينەتتەنىپ، نە ءۇشىن ءومىر سۇرەدى؟..

تاياقتىڭ ەكى ۇشى سياقتى، كەز كەلگەن نارسەنىڭ ەكى جاعى بولادى. «بالام – بارىم، نەمەرەم – جانىم» دەپ، مەيىرىم-شاپاعاتىن توگىپ تاربيەلەيتىن اتا-اجەلەر بار دا، «وزىممەن-ءوزىم تىنىش ءومىر سۇرگەنىم جاقسى، قارتايعاندا سەنىڭ بالاڭدى باعاتىن شامام جوق» دەپ ۇيلەنە سالىسىمەن بالاسىن شىعارىپ جىبەرۋگە اسىعاتىن اتا-انالار بار. مۇنىڭ ءوزى ۇلتتىق داستۇردەن الىستاپ بارا جاتقانىمىزدى بايقاتادى. مەيىرىم كورسەتسەڭ، مەيىرىم كورەسىڭ. قارتتىقتان ەشكىم قاشىپ قۇتىلا المايدى، بۇل – ءومىر زاڭدىلىعى. بۇرىنعىداي بەس-التى بالاسى بولسا، ۇياباسار-كەنجە بالا قاراشاڭىراقتا قالادى دەپ الدىڭعىلارىنا ەنشى بەرىپ جىبەرسە جاراسادى...

قازىرگى قوعامداعى ءداستۇرلى قۇندىلىقتاردىڭ قۇنسىزدانۋى، ادامداردىڭ اتا-انا الدىنداعى پارىزعا، پەرزەنت الدىنداعى بورىشقا، وتباسى الدىنداعى مىندەتكە سالعىرت قاراۋى، ءبىر-بىرىنە دەگەن مەيىرىم-شاپاعاتىنىڭ كەمۋى، ءتۇرلى قىلمىستار مەن قاتىگەزدىكتەردىڭ ورىن الۋى، رۋحاني جۇتاڭدىق – ءبارى قوسىلىپ ءداستۇرلى وتباسىلىق قۇندىلىقتارعا قاۋىپ ءتوندىرىپ وتىرعانىن جاسىرۋعا بولمايدى. قول قۋسىرىپ قاراپ جۇرمەگەنىمىز انىق، دەگەنمەن زاتتىق قۇندىلىقتار الدىڭعى ورىنعا شىعىپ بارا جاتقان قازىرگى قوعامدا ء داستۇرلى قۇندىلىقتاردى جانداندىرىپ، باعاسىن كەمىتپەي، قادىرىن قاشىرماي عاسىرلار كوشىنە ىلەستىرۋ – اعا ۇرپاق الدىنداعى قاسيەتتى بورىش. جارتى الەمدى جاۋلاعان ەسكەندىر زۇلقارنايىن دا (الەكساندر ماكەدونسكي) بۇل دۇنيەدەن ەشتەڭە الىپ كەتە الماعانىمدى كەيىنگىلەر كورسىن، ساباق بولسىن دەپ، جەرلەۋگە الىپ بارا جاتقاندا ەكى قولىن شىعارىپ قويۋدى اماناتتاعان ەكەن.

قوعامداعى قۇندىلىقتاردىڭ باستاۋ بۇلاعى – وتباسىلىق قۇندىلىقتار، وتباسىنداعى تاربيە وڭالماي، قوعام وڭالمايدى. بايلىقتىڭ ەڭ ۇلكەنى – يماندى، پاراساتتى ۇرپاق. داستۇرگە ادال، پارىز بەن قارىزدىڭ سالماعىن بىلەتىن، قۇندىلىقتار ساباقتاستىعىن جالعايتىن بالا تاربيەلەپ، ەلىمىزدىڭ ەرتەڭىنە قىزمەت ەتەيىك دەگىم كەلەدى.

قازاقتىڭ ۇلتتىق تاربيەسىنىڭ ايناسىنداي حالىقتىق پەداگوگيكا مۇرالارى – تۇنىپ تۇرعان دانالىق پەن اقىلدىڭ كەنى. اقىلگوي ابىز بابالارىمىز كوز كورىپ، كوڭىل قانىققان ءومىر ساباقتارىن ەكى اۋىز ءسوزدىڭ اياسىنا سىيعىزىپ، ءتۇيىندى ويمەن تۇجىرىمداعان. تەك سونى كورەتىن قىراعى كوز، ۇعاتىن سارابدال سانا بولسا بولعانى. اتا-بابالارىمىزدان باستاۋ الىپ، سان عاسىرلار بويى ادامگەرشىلىك پەن ىزگىلىكتى دارىپتەگەن قازاقتىڭ ۇلتتىق داستۇرلەرى كەلەشەك ۇرپاق ءۇشىن دە رۋحاني ازىق بولىپ قالا بەرەرى حاق، شىنايى شىندىق پەن ىزگىلىككە نەگىزدەلگەن قۇندىلىقتار ەش ۋاقىتتا قۇنىن جويماي، جاسامپاز بولا بەرەدى. سوندىقتان، رۋحاني بۇلاقتىڭ بىتەلۋىنە جول بەرمەي، ۇرپاعىمىزدى سول «بۇلاق سۋىنان» قانىپ ىشۋگە جاعداي جاساۋ – اعا بۋىننىڭ باستى مىندەتى.

تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ تۇعىرلى، تۋىمىزدىڭ جوعارى بولۋىنا قىزمەت ەتەتىن زايىرلى مەملەكەتتىڭ مۇمكىندىكتەرىن جاسامپاز ۇرپاقتىڭ جاقسىلىعىنا باعىشتايىق!

س.دۋاناەۆا، ءدىن ماسەلەلەرى جونىندەگى عىلىمي-زەرتتەۋ جانە تالداۋ ورتالىعىنىڭ عىلىمي حاتشىسى، ف.ع.ك.

Abai.kz