بۇگىن  اقىن, اعارتۋشى, جازبا قازاق ادەبيەتىنىڭ, قازاق ادەبي ءتىلىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى، فيلوسوف اباي قۇنانبايۇلىنىڭ تۋعانىنا 171 جىل.

وسىناۋ ايتۋلى كۇنگە وراي، اباي اتىنداعى شىمكەنت قالالىق ورتالىق  كىتاپحانادا «ابايدىڭ ماڭگى  وشپەس ولەڭى» اتتى ادەبي تانىمدىق كەش ءوتتى. بۇل تۋرالى «قوعامدىق كەلىسىم» كمم ءباسپاسوز قىزمەتى حابارلايدى.

ادەبي كەشكە  قوعام قايراتكەرلەرى، زيالى  قاۋىم وكىلدەرى، اقىن-جازۋشىلار  مەن كىتاپحانا  وقىرماندارى  قاتىسىپ، اقىننىڭ ءومىرى  مەن شىعارماشىلىعى جايلى كەڭىنەن اڭگىمەلەدى.

جيىندا جاس ۇرپاققا اباي شىعارماشىلىعىن تەرەڭدەتە وقىتۋدىڭ ءمانى ۇلكەن ەكەندىگى  ايتىلدى.  تاۋەلسىزدىكتى باياندى ەتۋ ءۇشىن، ەل بىرلىگى مەن ىنتىماعىن ساقتاۋ جولىندا، ۇلتتىق رۋح پەن رۋحاني تانىمدى اسقاق ۇستاۋدا اباي مۇراسىنىڭ ماڭىزدىلىعى ء سوز بولدى.

يگى  شاراعا وبلىستىق «قوعامدىق كەلىسىم» كمم مەن اباي اتىنداعى شىمكەنت قالالىق ورتالىق  كىتاپحانا ۇجىمى ۇيىتقى  بولدى.

71 جىل بۇرىن (1845-1904) ۇلى اقىن، فيلوسوف، اعارتۋشى، كومپوزيتور قۇنانباەۆ اباي دۇنيەگە كەلدى.

قازىرگى شىعىس قازاقستان وبلىسىنىڭ اباي اۋدانىندا تۋعان. ول اۋىلداعى عابيتحان مولدادان ساۋات اشىپ، 10 جاسىندا سەمەي قالاسىنداعى احمەت ريزا مەدرەسىنە وقۋعا بارعان. مۇندا اراب، پارسى تىلدەرىن ۇيرەنىپ، ءدىن ساباقتارىن وقۋمەن قاتار نيزامي، ناۋاي، ساعدي، حافيز، فيزۋلي، ت.ب. شىعىس كلاسسيكتەرىنىڭ شىعارمالارىمەن تانىسادى. مەدرەسەنىڭ ءۇشىنشى جىلىندا سەمەيدەگى «پريحودسكايا شكولاعا» ءتۇسىپ، 3 اي وقيدى.

سول كەزدەن باستاپ، ا.س.پۋشكين، م.يۋ.لەرمونتوۆ، ل.ن.تولستوي، ي.ا.كرىلوۆ، ف.م.دوستوەۆسكي، م.ە.سالتىكوۆ-ششەدرين شىعارمالارىن وقىپ، گەتە، دج. بايرون مۇرالارىنا دەن قويادى. 13 جاسىندا اكە ىقپالىمەن وقۋدان قول ءۇزىپ، اكىمشىلىك بيلىككە ارالاسادى. وتارشىل رەسەيدىڭ قول استىنداعى حالقىنىڭ اۋىر تاعدىرىن كورىپ وسەدى. 1875 جىلى قوڭىركوكشە ەلىندە وتكەن سايلاۋدا جەڭىسكە جەتىپ، 1878 جىلعا دەيىن بولىس بولدى. قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرلى ەل بيلەۋ جورالعىلارىن، ادەپ-عۇرىپ زاڭدارىن جەتىك بىلەتىن اباي ەل ىشىندەگى ءار الۋان اكىمشىلىك-قۇقىقتىق رەفورمالارعا بەلسەنە ارالاسادى. ەگدە تارتقان شاعىندا اكىمقارا بيلىكتەن، اتقامىنەرلىكتەن ىرگەسىن اۋلاق سالىپ، شىعارماشىلىقپەن عانا شۇعىلدانعان.

ونىڭ كوپتەگەن شىعارمالارىندا ادام، بولمىس جانە عالام تاقىرىبى، سونداي-اق، ابسوليۋتتىك اقيقات سىرى تۇراقتى ورىن الادى. ول تەرەڭ عيبراتتى وي-تولعامدارعا تولى ولەڭدەرمەن قاتار جاستىق اۋان، عاشىقتىق سەزىمدى، تابيعات كورىنىستەرىن، ادامنىڭ جان دۇنيەسىن كوركەم ءتىل، بەينەلى تەڭەۋ، پسيحولوگيالىق شەندەستىرۋ ارقىلى شەبەرلىكپەن، توگىلتە جىرلاعان اقىن. ول ءداستۇرلى قازاق پوەزياسىنا قۇرىلىمدىق، ستيلدىك جانە كوركەمدىك تۇرعىدان سونىلىق الىپ كەلدى. اسىرەسە، ونىڭ عاقليالارى - «قارا سوزدەرىندەگى» كوركەمدىك شەبەرلىك پەن عىلىمي پايىمداردى استاستىرعان فيلوسوفيالىق وي-تولعامدارى جالپى ادامزاتتىق گۋمانيستىك-الەۋمەتتىك مۇراتتارعا ۇلاسىپ جاتادى. اباي - قازاقتىڭ مۋزىكالىق ونەرىنە دە مول مۇرا قالدىرعان تۇلعا. «جەلسىز تۇندە جارىق اي»، «ايتتىم سالەم، قالامقاس»، «كوزىمنىڭ قاراسى»، «سەگىز اياق»، «قاراڭعى تۇندە تاۋ قالعىپ»، ت.ب. اندەرى ارقىلى ۇلتتىق اۋەن-سازعا جاڭا ءتۇر، تىڭ ىرعاق، وزگەشە ولشەم قوستى.

ابايدىڭ مازمۇنى تەرەڭ، كوركەمدىگى جوعارى ولەڭدەرى مەن پوەمالارى («ماسعۇت»، «ەسكەندىر»، ء«ازىم»), قارا سوزدەرى مەن اۋدارمالارى سان رەت جارىق كورىپ، قازاق ەلىنە تارادى، كوپتەگەن شەتەل تىلدەرىنە اۋدارىلدى.

ەلىمىزدە ۇلى اقىنعا جاسالعان قۇرمەت ەرەكشە. اباي اتىندا قالا، اۋدان، سەمەي، قارقارالى قالالارىندا، جيدەبايدا ادەبي-مەموريالدىق مۇراجايلار بار. استانادا، الماتىدا جانە تاعى باسقا دا قالالاردا تەاترلارعا، كوشەلەرگە اقىن اتى بەرىلىپ، ەسكەرتكىشتەر ورناتىلعان. اباي اتىنداعى شىڭ، اسۋ بار. سونىمەن قاتار، اباي قورى جۇمىس ىستەيدى. فيلمدەر، كوركەم شىعارمالار، زەرتتەۋلەر جازىلعان. قازاقتىڭ كلاسسيك جازۋشىسى م.اۋەزوۆتىڭ باس كىتابى - «اباي جولى» ۇلى اقىنعا ارنالعان. بۇل ەپوپەيا دۇنيەجۇزى حالىقتارىنىڭ 116 تىلىنە اۋدارىلعان.

Abai.kz