جەر رەفورمالارى جونىندەگى كوميسسيا مۇشەلەرىنە

اۋىلداعى جەر رەفورماسىنىڭ اشىقتىعى تۋرالى

     كەز كەلگەن دۇرىس شەشىم قابىلداۋ ءۇشىن بىردەن-ءبىر شارت – شىنايى اقپاراتتىڭ بولۋى جانە ونى شەشىم قابىلدانعاندا پايدالانۋ. قازىرگى كەزدە جەر رەفورماسى تۋرالى ەلباسىنىڭ شەشىمىمەن قۇرىلعان ارنايى كوميسسيا اۋىل شارۋاشىلىعى جەرلەرىنە قاتىستى جەر رەفورمالارىنا باعىت پەن باعدار بەرەتىن، ونىڭ ناقتى مەحانيزمىن انىقتايتىن قر جەر كودەكسىنە وتكەن جىلى ەنگىزىلگەن وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلاردى ءبىرازدان بەرى تالقىلاپ جاتىر. ۇكىمەتتىڭ مالىمەتى بويىنشا، ەلىمىزدە قازىرگى كەزدە 100.8 ملن. گەكتار اۋىل شارۋاشىلىعى جەرى بار. ونىڭ 1,3 ملن گا جەكە مەنشىككە ساتىلعان، ياعني بۇكىل جەردىڭ 1,3%-ى عانا. قالعان جەرلەر مەملەكەتتىڭ مەنشىگىندە. ولار اۋىل شارۋاشىلىق تاۋار وندىرۋشىلەرگە جالعا بەرىلگەن. ياعني، 98,7% اۋىل شارۋاشىلىعى جەرلەرى قازىرگى كەزدە جالعا بەرىلىپ پايدالانۋدا.

اشىقتىقتىڭ جوقتىعى تۋرالى

جەكە مەنشىككە ساتىلعان اۋىل شارۋاشىلىعى جەرلەرى تۋرالى مالىمەتتەردىڭ اشىقتىعى جوقتىعىنان ەلىمىز بەن حالقىمىزدىڭ جەرگە دەگەن سۇرانىسىن تولىق قاناعاتتاندىرىپ وتىر دەپ ايتا المايمىز. جەرگە بايلانىستى قانداي اقپارات اشىق ەمەس دەگەن زاڭدى ساۋال تۋادى.

ساتىلعان جەرلەردى كىمدەر ساتىپ الدى؟ ولار جەكە تۇلعالار ما، الدە زاڭدى تۇلعالار ما؟ جەكە تۇلعالار بولسا، ولاردىڭ اتى-ءجونى كىم؟ زاڭدى تۇلعالار بولسا، ول قانداي كومپانيالار؟ ولاردىڭ ارقايسىسىنا قانشا جەر كولەمى ساتىلدى؟ قر جەر كودەكسىندە قاراستىرىلىپ،ۇكىمەتتىڭ ارنايى قاۋلىسىمەن بەكىتىلگەن جەكە ادامدار مەن زاڭدى تۇلعالار ساتىپ الاتىن جەرلەرىنىڭ شەكتەلگەن كولەمى ولار جەرلەردى ساتىپ العاندا ساقتالدى ما، الدە جوق پا؟ جانە ت.ب.  كوپتەگەن مالىمەتتەر ءالى جاريالانبادى.

بۇل رەتتە جەر رەفورماسىنىڭ اقپاراتتىق ناتيجەلەرىنىڭ اشىقتىعىن قولدايتىن جەر كوميسسياسى مۇشەلەرىنىڭ سانى ءوسىپ وتىرعانى قۋانارلىق ءجاي دەپ ويلايمىز. تاعى ءبىر جاعىمدى حابار رەتىندە جەر كوميسسياسى مۇشەلەرىنىڭ جەر رەفورمالارى اشىقتىعىنىڭ ءارتۇرلى جاقتارى  مەن قىرلارىن ءوز سوزدەرىنە ارقاۋ ەتە باستاۋى. ولاردىڭ قاتارىندا ۇلتتىق جانە ازاماتتىق قوعامنىڭ بەلدى مۇشەلەرى مۇحتار شاحانوۆ، مۇرات ابەنوۆ، مۇحتار تايجان، دوس كوشىم سياقتى ازاماتتاردىڭ جەرگە بايلانىستى كوپتەگەن مالىمەتتەر جابىقتىعىن ايتىپ باعۋدا. مۇرات ابەنوۆ جەر كوميسسياسى جەر كودەكسىنە وزگەرتۋلەر ەنگىزەر الدىندا اۋەلى ول تۋرالى تولىق زەرتتەۋ جۇرگىزۋ كەرەكتىگى جونىندە دە ءسوز قوزعادى.

«اۋىل شارۋاشىلىق جەرلەرىن جالداۋ تۋرالى» ارنايى زاڭ قابىلداۋ –  ۋاقىت تالابى

بىرىنشىدەن، قازىرگى كەزدە اۋىل شارۋاشىلىق ماقساتىنداعى جەرلەردىڭ 98,7 پايىزى جالعا بەرىلگەنى بەلگىلى، ال بەلگىسىزى – ول جەرلەردى كىم جالعا العانى جانە ول قانشا جەردى جالعا العانى. ياعني، بۇگىنگى كۇنى اۋىل شارۋاشىلىق ماقساتىنداعى جەرلەردىڭ 98,7%-ى  جالعا بەرىلىپ وتىرعان بولسا، ونىڭ كىم ەكەنىن جانە قانشا جەردى جالعا الىپ وتىرعانىن بيلىكتىڭ حالىقتان جاسىرىپ وتىرعانى، ەلىمىزدە ءجۇرىپ جاتقان جەر رەفورمالارىنىڭ اشىقتىق دەڭگەيىنىڭ بىردەن-ءبىر كورسەتكىشى ەمەس پە؟
 ەكىنشىدەن، جالعا بەرىلىپ وتىرعان جەرلەر مەملەكەتتىڭ مەنشىگى بولىپ تابىلادى. قازاقستان ازاماتتىق كودەكسىنىڭ 188 بابى «مەنشىك قۇقىعى جانە ونىڭ قۇقىعى» دەپ اتالعان. بۇل باپتىڭ 1-ءشى تارماعى بويىنشا: «مەنشىك قۇقىعى دەگەنىمىز سۋبەكتىنىڭ زاڭ قۇجاتتارى ارقىلى تانىلاتىن جانە قورعالاتىن وزىنە ءتيىستى مۇلىكتى ءوز قالاۋىنشا يەلەنۋ، پايدالانۋ جانە وعان بيلىك ەتۋ قۇقىعى». مەملەكەت جەردى جالعا بەرگەندە، جالعا بەرۋشى رەتىندە ونىڭ اينالىمىن ەلدىڭ، جەردىڭ، قوعامنىڭ، مەملەكەتتىڭ، اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك جانە باسقا دا دامۋ باعىتىنا وراي رەتتەپ وتىرۋىنا قۇقىلى. وسى جەردە ءبىر ايتاتىن نارسە: كىم مەملەكەتتىڭ قانشا جەرىن جالعا الىپ وتىر دەگەن مالىمەت قالاي «قۇپيا» بولادى؟ ۇشىنشىدەن، مەملەكەتتىڭ مەنشىگىندەگى اۋىل شارۋاشىلىق ماقساتىنداعى جەرلەردىڭ جەكە جانە زاڭدى تۇلعالارعا جالعا بەرۋ مەرزىمى سوڭعى كەزگە دەيىن جابىق مالىمەت بولاتىن. ونىڭ جاريالانۋى جەر كوميسسياسىنىڭ جۇمىسى باستالعانىمەن ساي كەلدى. شاماسى، ۇكىمەتتىڭ جەر كوميسسياسىن اقپاراتتىق كامتاماسىز ەتۋىنە بايلانىستى جۇمىسىنىڭ وڭ ناتيجەسى بولار. وسى اشىلعان مالىمەتتەرگە قاراساق، قازاقستان بويىنشا 254 932 جەر ۋچاستوگى جالعا بەرىلگەن. ونىڭ نەگىزگى بولىگى، ياعني 236 749 جەر ۋچاستوگى 25 جىلدان 49 جىلعا دەيىنگى مەرزىمگە ەكەن. 
قازىرگى كەزدە ەلىمىزدەگى اۋىل شارۋاشىلىق ماقساتىنداعى جەرلەرىنىڭ 98,7 % پايىزى جالعا بەرىپ پايدالانىلۋدا. 2003 جىلى قر جەر كودەكسى قابىلدانعا دەيىن بۇل كورسەتكىش 100 پايىز بولاتىن.

جەر كودەكسى نورمالارىنىڭ تاجىريبەدە ىسكە اسۋىن تالداۋ جانە جەر كوميسسياسىنىڭ جەردىڭ جالعا بەرۋ بويىنشا قوردالانعان ماسەلەلەردى انىقتاپ، ونى جەتىلدىرۋ بويىنشا قۇندى ۇسىنىستار جاساۋى، ءبىر ۇلكەن ماسەلەنىڭ بار ەكەنىن ايقىنداپ وتىر. ول اۋىل شارۋاشىلىق جەرلەرىن جالعا بەرۋ تۋرالى ارنايى زاڭ قابىلداۋ قاجەتتىگى.

بىرىنشىدەن، جەر كودەكسىندە اۋىل شارۋاشىلىق جەرلەرىن جالعا بەرۋ تۋرالى ماسەلەسىنە ءبىر-اق باپ ارنالعان. ادەتتە مۇنداي جاعدايدا ءبىزدىڭ ۇكىمەت جالعا بايلانىستى سۇراقتاردى ءارتۇرلى  زاڭدىق ەمەس نورماتيۆتىك اكتىلەر ارقىلى رەتتەپ وتىراتىن. قاراپ وتىرساق، ۇكىمەت بۇل ماسەلەنى وسى جاعىنان تولىق قامتاماسىز ەتپەگەن. ياعني، اۋىل شارۋاشىلىق جەرلەرىن جالعا بەرۋ بويىنشا تۋىندايتىن كوپتەگەن سۇراقتار جالعا بەرۋشى مەن جالعا الۋشىلاردىڭ قۇزىرىندا قالعان. دالىرەك ايتقاندا، بۇل جەردە اكىمدەرگە بار بيلىكتى بەرىپ قويعان سياقتىمىز. بۇنداي جاعدايدا "قازانشىنىڭ ەركى بار، قايدان قۇلاق شىعارسا" دەگەن قاعيدا جۇمىس ىستەيتىنىن ەستەن شىعارىپ العاندايمىز. سونى پايدالانىپ، اكىمدەرىمىزدىڭ جەر ماسەلەسىن ۇلكەن كوررۋپتسيا  وشاعىنا  اينالدىرعانى ەشكىمنەن جاسىرىن ەمەس.

ەكىنشىدەن، جەردى جالعا بەرگەن كەزدە جەردىڭ مەنشىك يەسى مەملەكەت بولىپ قالاتىنىن ءبارىمىز بىلەمىز. بىلە تۇرا سونداي ماڭىزدى دا، ءاردايىم كوزدەن تاسا قىلمايتىن جانە ونى ۇدايى باقىلاپ وتىراتىن وبەكتىنى، مەملەكەتتىڭ قوز قىرىنان شىعارىپ العانىمىز  ەلىمىز بەن حالقىمىزدىڭ مۇددەلەرىنە ساي كەلەتىن جاي ەمەس. بۇل جەردە ەڭ كەمىندە اۋىل شارۋاشىلىق جەرلەرىن جالداۋ تۋرالى ارنايى زاڭ كەرەكتىگىن ۋاقىت تا، تاجىريبە دە، مەملەكەتىمىزدىڭ مۇددەسى دە تالاپ ەتىپ وتىر.  

ۇشىنشىدەن، اۋىل شارۋاشىلىق جەرلەرىن جالعا بەرۋ تۋرالى ارنايى زاڭ قابىلداۋ تۋرالى اڭگىمە كەشە جەر كودەكسىنىڭ جوباسىن تالقىلاپ جاتقان كەزدە شىققان بولاتىن. جەر كودەكسىندە بۇل ماسەلەگە ءبىر-اق باپتىڭ ارنالعانىنىڭ ءتۇپ سەبەبى وسى. بىلەتىن ادامدار وسىلاي تۇسىندىرگەن بولاتىن بۇل ماسەلەنى.

تورتىنشىدەن، جاڭا زاڭدى دايىنداۋ، ءبىزدىڭ ويىمىزشا، كوپ ۋاقىتتى تالاپ ەتە قويماس. ونىڭ نەگىزى رەتىندە وسى كۇنگە دەيىن قر اۋىل شارۋاشىلىق مينيسترلىگى مەن جەر كوميسسياسىندا دايىندالعان ۇسىنىستاردى الۋعا بولادى.

قورىتا ايتقاندا، اۋىل شارۋاشىلىق جەرلەرىن جالداۋ تۋرالى تۋرالى ارنايى زاڭ قابىلداۋ ۋاقىت تالابى دەپ سانايمىز.

اشىقتىق دەگەنىمىزگە دە از ۋاقىت بولمادى

جالپى، جەر رەفورماسىنا قاتىستى اقپاراتتىڭ اشىقتىق دەڭگەيى، دالىرەك ايتساق جابىقتىعى، بۇگىن پايدا بولعان ماسەلە ەمەس. مىسالى، قازىرگى كەزدە قولدانىستا جۇرگەن جەر كودەكسىنىڭ قالاي جۇمىس ىستەپ جاتقاندىعى تۋرالى مالىمەت وتە از. زاڭ قابىلدانعانىنا 13 جىلدان ۋاقىت وتسە دە، كوپ مالىمەت جابىق كۇيىندە. مىسالى، جوعارىدا ايتىلعانداي، قانشا ادام جانە كىم جەر ساتىپ الدى، ساتىپ العاندار زاڭدى تۇلعا ما، جوق، جەكە تۇلعا ما، ساتىپ السا، ارقايسىسى قانشا گەكتاردان الدى دەگەن ساۋالداردىڭ باسى اشىق تۇر. ەش اقپارات جوق. جەر تۋرالى كودەكستە زاڭدى تۇلعا قانشا گەكتار الۋىنا بولادى، جەكە تۇلعا قانشا الا الادى دەگەن بەلگىلى ءبىر شەكتەۋلەر بار بولاتىن. وسى شەكتەۋلەر قالاي ورىندالۋدا؟ بىلمەيمىز. وسى جەر كودەكسىنىڭ قالاي جۇزەگە اسىرىلىپ جاتقاندىعىن عالىم رەتىندە زەرتتەپ كورەيىك دەسەك، بۇرىنعى جەر رەسۋرستارىن باسقارۋ اگەنتتىگى ونى مونوپولياعا اينالدىرىپ العان. ەشبىر عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتتارىنا ونداي تاقىرىپتاردى بەرمەيدى. بۇكىل اقپارات، وزدەرىنىڭ ارنايى ينستيتۋتى بار، مەملەكەتتىك جەر عىلىمي-زەرتتتەۋ ورتالىعى دەگەن، تەك سوعان عانا بەرىلەدى، باسقا ينستيتۋتتاردىڭ قۇقىعىنا شەكتەۋ قويىلعان. ياعني، تاقىرىپتىڭ ءوزى مونوپولياعا اينالىپ كەتىپ وتىر.  ونىڭ ۇستىنە، جوعارىدا ايتىلعانداي جەر كودەكسى جۇمىس ىستەگەنىنە بيىل اتتاي 13 جىل بولدى. وسى مەرزىم ىشىندە ۇكىمەت ءبىر رەت تە پارلامەنت الدىندا بۇل كودەكس قالاي جۇمىس ىستەۋدە دەپ ەسەپ بەرگەن جوق. ونداي ەسەپتى ۇكىمەتتەن پارلامەنت تە سۇراعان جوق.
كىم قانشا گەكتار جەر تەگىن الدى؟

جوعارىدا ايتىلعانداي، ەلىمىزدىڭ اۋىل شارۋاشىلىق ماقساتىنداعى جەرلەرىنىڭ بۇگىنگى كۇنى رەسمي مالىمەتتەر بويىنشا 1,3 ملن گا جەكە مەنشىككە ساتىلعان، ياعني بۇكىل جەردىڭ 1,3 پايىزى عانا. مەنىڭ ويىمشا، جەكە مەنشىككە ساتىلعان اۋىل شارۋاشىلىق جەرلەرىنىڭ كولەمى تۋرالى اقپارات ۇلكەن كۇمان تۋدىرادى.

ەندى ەلىمىزدە وسى كۇنگە دەيىن قانشا گەكتار اۋىل شارۋاشىلىعى  جەرلەرى جەكە مەنشىكتىڭ قولىنا ءوتتى دەگەن ساۋالدى قاراستىرايىق. 2003 جىلى جەر كودەكسى قابىلدانعان كەزدە، ونىڭ 170-ءشى بابىنىڭ 3-ءشى پۋنكتى تومەندەگىشە جازىلعان بولاتىن: « مامىلەلەر جاسالعان كەزدە قولدانىستا بولعان زاڭدارعا سايكەس، شارۋا نەمەسە فەرمەر قوجالىعىن جانە تاۋارلى اۋىل شارۋاشىلىعى ءوندىرىسىن جۇرگىزۋ ءۇشىن جەر ۋچاسكەسىنە تۇراقتى جەر پايدالانۋ قۇقىعىن (ۇزاق مەرزىمدى جەر پايدالانۋ قۇقىعىن) مەملەكەتتەن بۇعان دەيىن ساتىپ العان قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتارى مەن مەملەكەتتىك ەمەس زاڭدى تۇلعالارى، وسى كودەكس قولدانىسقا ەنگىزىلگەن كەزدەن باستاپ، وسى كودەكستە بەلگىلەنگەن جەر ۋچاسكەلەرى نورمالارىنىڭ شەگىندە جەكەمەنشىك قۇقىعىن ساتىپ الۋعا قوسىمشا تولەماقى الىنباي، جەر ۋچاسكەلەرىنىڭ مەنشىك يەلەرىنە اينالادى».
    قر جەر كودەكسى بويىنشا جەر مەملەكەتتىك مەنشىكتەن جەكە مەنشىككە تەك ساتۋ ارقىلى وتەتىنى بەلگىلەنگەن بولاتىن. سويتە تۇرا، جەر كودەكسiنiڭ 170-بابىنىڭ 3-تارماعىندا 2003 جىلعى زاڭ قابىلدانعانعا دەيiن جەردi تۇراقتى جانە ۋاقىتشا پايدالانۋعا العان ادامدار ءۇشiن جەردiڭ تەگiن بەرىلەتىنى ايتىلعان جانە زاڭداستىرىلعان. وسى ادامدار عانا جەردi تەگiن يەلەنۋگە مۇمكiندiك الدى. ولارعا وسى باپ بويىنشا كەمىندە شۇرايلى دەگەن 4,5-5 ميلليون گەكتار جەر تەگiن بەرiلدi.

90 جىلداردىڭ سوڭىنا قاراي قازاقستاندا ەڭ شۇرايلى دەگەن 31,7 ميلليون گەكتار بار ەدi. ونىڭ 57 پايىزى قوستاناي، سولتۇستiك قازاقستان جانە اقمولا وبلىستارىندا ورنالاسقان. استىق شىعاتىن نەگiزگi ايماقتار دا وسى وبلىستاردا. ەندi قاراڭىزدار، 2003 جىلعى جەر كودەكسiنىڭ جوباسىن لوببيست رەتىندە ازىرلەتكەن – «اگرارلىق» پارتيا بولاتىن. بۇل پارتيانى قارجىلاندىرعان iرi استىق كومپانيالارى. مiنە، وسىلار ەڭ شۇرايلى جەرلەردi بiر تەڭگە تولەمەستەن قانجىعالارىنا بايلادى. ەلدiڭ اقشا تولەپ قولى جەتپەگەن جەرلەرىن وسى كومپانيالار كوك تيىنسىز-اق يەلەنiپ كەتتi. 1990 جىلدارى بiزدi بيلiكتiڭ وڭباي الداعانىنا سوندا كوزiمiز جەتتi. سول جىلدارى قابىلدانعان زاڭدار بويىنشا، مەملەكەت جەردi پايدالانۋ قۇقىن عانا ساتاتىن. جەردiڭ يەسi – مەملەكەت ەدi. بيلىك سوندا ء«بىز تەك پايدالانۋ قۇقىعىن ساتىپ جاتىرمىز، ال جەردىڭ ءوزى ساتىلمايدى، ول مەملەكەتتىڭ مەنشىگىندە قالادى» دەگەن بولاتىن. دەمەك، بيلiكتەگiلەر قالتالىلارعا جەردi پايدالانۋ قۇقىعىن ساتىپ، 2003 جىلى جەر كودەكسiن قابىلداۋ ارقىلى ول جەرلەردiڭ جەكە مەنشىككە ءوتۋىن زاڭداستىرىپ بەردى. بارلىق ماسەلە الدىن الا كەلiسiلگەنi كوزگە ۇرىپ تۇر.

«قوستاناي وبلىسىندا 217 مىڭ گەكتار جەر ساتىلدى» دەيدى، ال رەسمي مالىمەت - 21 مىڭ گەكتار

ءبىر «قىزىق» مالىمەتكە نازار اۋدارايىق. 2007 جىلدىڭ 15  قاراشاسىندا جاريالانعان مالiمەتتەرگە سۇيەنسەك، وسى كەزگە دەيiن اۋىلشارۋاشىلىعى ماقساتىنداعى 86 ملن گەكتار جەردiڭ 499,4 مىڭ گەكتارى ساتىلعان. ونىڭ 306 مىڭى - الماتى وبلىسىندا، 16 مىڭى – اقمولا وبلىسىندا، 12 مىڭى – اقتوبە وبلىسىندا، 21 مىڭى – قوستاناي وبلىسىندا جانە 20 مىڭى – سولتۇستiك قازاقستان وبلىسىنداعى جەرلەر. باسپاسوزدە «قوستاناي وبلىسىندا 217 مىڭ گەكتار جەر ساتىلدى» دەگەن مالiمەت تاراتىلدى. ال بiزدiڭ قولىمىزدا وسى وبلىستا نەبارi 21 مىڭى ساتىلدى دەگەن رەسمي اقپارات بار. سوندا قالعان جەرلەر قاي ۋاقىتتا ساتىلىپ كەتكەن؟ ونى ساتىپ جۇرگەن كiمدەر؟ بۇل تەگiن بەرiلگەن جەرلەر ەكەنi تۇسiنiكتi شىعار.

وسى ايتىلعان مىسالدان شىعاتىن قورىتىندى مىناۋ. حالىق جەردiڭ كiمگە ساتىلعانىن، قانشاعا بەرiلگەنiن جانە قانشا جەردiڭ جەكە مەنشiككە وتكەنiن بiلۋi كەرەك. جەر ساۋداسى قۇپيالىلىقتان ارىلۋى كەرەك. جەر كودەكسi ات توبەلiندەي وليگارحتاردىڭ، استىق كومپانيالاردىڭ مۇددەسiن قورعاۋ ءۇشiن قابىلدانعان. جەر كودەكسi قابىلدانباي تۇرىپ بiز استىق كومپانيالارىنىڭ تiزiمiن جاريالاپ، كiتاپ شىعارعانبىز. ول كەزدە ۇساق كومپانيالاردىڭ سانى وتە كوپ بولاتىن. 2003 جىلدان كەيiن ولاردىڭ سانى كۇرت قىسقارىپ، iرi كومپانيالار پايدا بولدى. سوڭعى جىلدارى اينالدىرعان بەس كومپانيا ەلiمiزدىڭ ەكسپورتقا شىعاراتىن استىعىنىڭ 50 پايىزىن بەرەتiن دەڭگەيگە جەتتi. بەس-اق كومپانيا! دەمەك، جەر كودەكسi سولاردىڭ مۇددەسiنەن تولىق شىعىپ وتىر. ولاردىڭ ارقايسىسىندا بiر ميلليون گەكتار جەر بار. بۇرىنعى دەپۋتات رومين مادينوۆتىڭ كومپانياسىنىڭ يەلiگiندە 700 مىڭ گەكتار جەر بار. وعان قاراستى حولدينگتiڭ قۇرامىندا 50-گە جۋىق سەرiكتەستiكتەر بار ەكەن. ەكi-ءۇش وبلىستا ەلەۆاتورلارى دا بار. رەسەيدiڭ وزiندە بiرنەشە مىڭ گەكتار جەرگە مادينوۆ مىرزا قوجالىق ەتۋدە. سولتۇستiك قازاقستان وبلىسىندا ماسكەۋ مەرi لۋجكوۆتىڭ جۇبايى باتۋرينانىڭ 12 ەلەۆاتورى بار. قازiر جۇمىس iستەپ وتىرعان جەر كودەكسi وسى سياقتى قالتالىلاردىڭ ويىنان شىعىپ وتىرعانعا ۇقسايدى. («جاس الاش» گازەتىندە 2008 جىلدىڭ 15 شىلدەسىندە جاريالانعان ماقالامنان ).

اشىق بولدىرماۋدىڭ جولدارى

جەرگە قاتىستى اقپاراتتاردىڭ اشىق ەمەستىگىن بيلىك قانداي جولدارمەن كامتاماسىز ەتىپ وتىر دەگەن سۇراققا جاۋاپ ىزدەپ كورەيىك. مەنىڭشە، جەر يەلەرىنىڭ اشىق بولماۋىنىڭ، دالىرەك ايتقاندا، ولاردى حالىقتان جاسىرۋدىڭ جولدارى ءارتۇرلى.

ءبىرىنشى. جەرگە قاتىستى زاڭداردا اقپاراتتىق اشىقتىق تۋرالى نورمالاردىڭ بولماۋى.

 ەكىنشى. جەر جانە تاعى دا باسقا مەنشىك يەلەرىنە قاتىستى زاڭداردا بۇل تۋرالى اقپاراتتاردىڭ جابىقتىعى زاڭمەن قامتاماسىز ەتىلۋى. «جەردىڭ ءىرى يەلەنۋشىلەر تۋرالى اقپارات مەملەكەتتىك قۇپيا قاتارىنا جاتادى. ول تۋرالى ارنايى زاڭ بار. جەر يەلەرى تۋرالى اقپارات ولاردىڭ كەلىسىمىمەن عانا جاريالانادى ەكەن. ەلىمىزدىڭ ۇلكەن قالتالىلارى، ۇلكەن ۇرىلارى ءوز جاعدايلارىن جاقسى قاراستىرعان ەكەن. ونداي ادىلدىك، ابىرويدان جۇرداي زاڭدى و دۇنيەگە اتتاندىرۋ كەرەك. ماسەلەن، بارلىق تاۋلاردىڭ ەتەكتەرى، شۇرايلى جەرلەرى ۇلكەن بيلىك باسىنداعىلاردىڭ جاقىن تۋىستارى، ىنىلەرى، قىزدارى جەكەشەلەندىرىپ العان. ەگەر ول مالىمەتتەر جاريالانسا، ميلليون گەكتار جەر يەلەنگەن تەرەششەنكونىڭ ءوزى دالادا قالۋى ابدەن مۇمكىن. بۇل تۇرعىداعى شىندىق اشىلماي ەلىمىزدى ۇلكەن قاۋىپكە بولەگەن جەر ماسەلەسىنىڭ شەشىلۋى مۇمكىن ەمەس»، - دەپتi مۇحتار شاحانوۆ (qamshy.kz).

ءۇشىنشى. تاجىريبەدە قالىپتاسقان، زاڭدارىمىز «رۇقسات بەرەتىن» جابىقتىقتى قامتاماسىز ەتەتىن جولدىڭ بىرىنە ەلىمىزدەگى سان مىڭداعان، ميلليونداعان جەرى بار وليگارحتاردىڭ ءوز اتتارىنا تىركەمەۋى جاتادى.

ءتورتىنشى. جەر يەلەرىن جاسىرۋدىڭ جاپپاي تاراعان جولى - وففشورلىق زونالاردا كومپانيالاردى تىركەۋ. ونىڭ بىردەن-ءبىر ماقساتى كومپانيانىڭ يەلەرىن جاسىرۋ ەكەنى بەلگىلى. ال ولار نەدەن جاسىرىنادى؟ ەڭ الدىمەن حالىقتان جاسىرىپ، بيلىكتە وتىرعان كەزدەرىندە قىزمەت بابىن پايدالانىپ، ءارتۇرلى جولدارمەن جەكەشەلەندىرىپ العان جەرلەرىن سىرت كوزگە كورسەتپەۋ ءۇشىن  دەپ ويلايمىز. قازىرگى كەزدە ەلىمىزدە مۇلىك جانە كاتيتال امنيستياسى ء جۇرىپ جاتىر. ونىڭ مەرزىمى جىل سوڭىنا دەيىن سوزىلعان. بۇل امنيستيا ارقىلى وسىنداي جەرلەردى زاڭداستىرىپ الادى. وسىمەن ءۇشىنشى رەت وتكىزىلىپ جاتقان بۇل امنيستياعا بيلىك تە، جاسىرىن كاپيتال يەلەرى دە ابدەن دانىگىپ العان سياقتى. ەلباسىمىز بۇل سوڭعى امنيستيا دەپ قاداپ ايتقانى، كەيبىرەۋلەرگە ۇناماي جاتقان سياقتى. ولاردىڭ كوكەيىندەگى ماقساتتارى مۇلىك پەن كاپيتال امنيستيالارى جالعاسىن تاپقانى بولار. وسى نيەتتەردىڭ باستاۋى، كەشە عانا كەيبىر دەپۋتاتتاردىڭ جاپپاي دەكلاراتسيانى ەنگىزۋ ۋاقىتىن سوزۋ كەرەك دەگەن ۇسىنىستارىنىڭ ار جاعىندا  كەلەسى امنيستيالاردى وتكىزۋگە دايىندىق پا دەگەن وي كەلەدى.

بەسىنشى. بىزدە تاجىريبەدە قالىپتاسقان، جەر يەلەرىن جابىق ەتۋدىڭ باستى جولى – ول تۋرالى حالىققا ەشتەڭە ايتپاۋ; ياعني ساتىلعان جەر تۋرالى مالىمەتتەردى جاسىرىن ۇستاۋ. «جەردىڭ ءبىراز بولىگى الدەقاشان ساتىلىپ قويعان. ءتىپتى مىناۋ تولەبي اۋدانىنداعى ەڭ شۇرايلى قاسقاسۋ دەگەن جەردىڭ ءبىراز بولىگىن بىرەۋلەر جەكەشەلەندىرىپ العان. ونىمەن قويماي، ول جەرلەردى ارابتارعا جالعا بەرىپ تاستاعان. سونىڭ كەسىرىنەن قازىر جەرگىلىكتى تۇرعىندار مالىن جايا المايدى، ەمىن-ەركىن كىرىپ-شىعا المايتىن بولدى. ال ەندى وسى سياقتى ماسەلە بارلىق وڭىردە كەزدەسەدى. بىراق ول نارسە ەش جەردە اشىق ايتىلمايدى» - دەدى جەر كوميسسيانىڭ مۇشەسى مۇقتار شاحانوۆ ( ULT..KZ).

قىزىلوردا وبلىسىندا وتكەن جەر رەفورماسى بويىنشا قوعامدىق كوميسسيانىڭ وتىرىسىندا جۋرناليست جاناربەك ءاشىمجان: «رايىمبەك اۋدانىنىڭ وزىندە بارلىق جەردى ءتورت-اق ادام ءبولىپ العان. ەل قىستاۋدان جايلاۋعا كوشە المايدى. جولعا دەيىن مەنشىكتەپ العان»، – دەدى ( Baq.kz).

التىنشى. شىندىققا ساي كەلمەيتىن مالىمەتتەر جاريالاۋ. بۇنىڭ ەكى ءتۇرلى سەبەبى بولۋى مۇمكىن. ءبىرى – جەرگە قاتىستى مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ ەسكى مالىمەتتەردى جاريالاۋى، ەكىنشىسى – ءارتۇرلى سەبەپتەرمەن جاسىرعىسى كەلگەن مالىمەتتەردى جاريالاماۋ.

اشىقتىققا قارسى زاڭداردى وزگەرتۋ قاجەتتىلىگى

جوعارىدا اتاپ وتىلگەندەي، جەر يەلەرىنىڭ اشىق بولماۋىنىڭ، دالىرەك ايتساق، ولاردىڭ جابىقتىعىنىڭ باستى سەبەپتەرىن ەڭ الدىمەن قابىلدانعان جانە وسى كۇنى جۇمىس ىستەپ تۇرعان زاڭداردان ىزدەگەن ءجون. جەر كوميسسياسىنىڭ قىزىلوردا قالاسىندا وتكەن وتىرىسىندا قازاقستان اۋىل شارۋاشىلىعى ءمينيسترى ءارى ۇكىمەت باسشىسىنىڭ ورىنباسارى اسقار مىرزاحمەتوۆ وسى تۋرالى بىلاي دەگەن ەدى. «بۇل ماسەلە بۇعان دەيىنگى وتىرىستاردا دا كوتەرىلگەن. ال، ەندى، ول ءتىزىم ء(ىرى جەر يەلەنۋشىلەرى – اۆت.) قازىر مىنە تولىق انىقتالۋعا جاقىن. بىراق بۇل جەردە ءبىر ماسەلە بار. ءبىز ەندى زاڭدى دا ەسكەرۋىمىز قاجەت. زاڭدا ايتىلعان، ول مەنشىك يەسەنىڭ كەلىسىمى بولسا، سوندا عانا ونى جاريالاۋعا بولادى، ياعني ول جەردە بەلگىلى دارەجەدە شەكتەۋ بار. قازىر ءبىز سول جونىندە كەلىسىپ جاتىرمىز. ەگەر ولاردىڭ كەلىسىمى بولعان جاعدايدا ونى جاريالاۋعا بولادى. ال ەگەر كەلىسىم بولماعان جاعدايدا زاڭ جاعىنان بەلگىلى ءبىر پروبلەمالار تۋىنداۋى دا مۇمكىن».

قولدانىستاعى زاڭناماعا سايكەس، ءىرى جەر يەلەنۋشىلەرى تۋرالى اقپارات قۇپيا مالىمەتتەرگە جاتادى.  بۇل جەردە، مەنىڭ ويىمشا، قازىرگى جۇمىس ىستەپ تۇرعان زاڭدار جەكە ءبىر ادامدار مەن ولاردىڭ بەلگىلى ءبىر توپتارىنىڭ مۇددەسى ءۇشىن جاسالعان. ەگەر ونداي زاڭدار اۋىلشارۋاشىلىق جەرلەرى يەلەرىنىڭ اتى-ءجونىن، ولار قانشا جەر ساتىپ العانىن جاريالاۋعا كەدەرگى كەلەتىن بولسا، ونداي زاڭداردى وزگەرتۋ كەرەك. سوڭعى جىلدارى ەلىمىز بەن الەم ەلدەرىندە اشىقتىق پەن جاريالىق قاعيدالارى باسىمدىق الا باستاعانى حالىققا بەلگىلى. ەلباسىمىزدىڭ بەس ينستيتۋتسيالىق رەفورمالارىنىڭ باستاۋىندا دا سول قاعيدالار تۇرعانى بەلگىلى. بۇل بىرىنشىدەن.

ەكىنشىدەن، جەر جەكەمەنشىككە ساتىلعاندا مەملەكەتتىڭ، ياعني حالىقتىڭ مەنشىگى ساتىلدى. نەگە ساتىلعان جەر، ونىڭ جاڭا يەسى حالىقتان جاسىرىن بولۋى كەرەك؟

ۇشىنشىدەن، نەگە بيلىك ات توبەلىندەي توپتىڭ مۇددەسىن قورعاۋعا ىنتالى بولا بەرەدى؟ ەلباسىنىڭ ارناۋلى تاپسىرماسىمەن قۇرىلعان جەر تۋرالى كوميسسيا جەرگە بايلانىستى پايدا بولعان، جەر رەفورماسىنىڭ العا باسۋىنا كەدەرگى بولىپ تۇرعان، حالىق پەن بيلىكتىڭ اراسىن اجىراتىپ تۇرعان ماسەلەلەردى شەشۋ ءۇشىن قۇرىلعان ەمەس پە ەدى؟ ەندى ات توبەلىندەي توپتىڭ مۇددەسى ءۇشىن جالپى حالقىمىزدىڭ مۇددەسىن جەرگە تاپتايمىز با؟ ياعني، ات توبەلىندەي لاتيفۋنديستەردىڭ قۇقىعى بار دا، سانى 18 ميلليونعا جۋىق قازاقستان حالقىنىڭ قۇقىعى جوق بولعانى عوي?

مەنىڭشە، بۇل جاعدايدا وسى كۇنگە دەيىن جەكە مەنشىككە ساتىلعان اۋىلشارۋاشىلىق جەرلەرىن مەملەكەتتىڭ مەنشىگىنە قايتارۋ كەرەك، ياعني ناتسيوناليزاتسيا جاساۋ كەرەك. ءبىر جاعىنان، بۇل شارا جەردى ءبولىپ العان بيلىك يەلەرىنە ۇناماسى ايقىن. ء«وز» جەرلەرىنەن ءوز قولىمەن ايرىلمايتىنى دا انىق.

تاعى ءبىر انىعى – مەملەكەتتىڭ قولىندا وسىنداي «قارۋ» بار ەكەندىگى. باسقا جول قالماسا وسى جولدى قولدانۋدى ەرتەڭ حالىق سۇرايتىنى. ەكىنشى جاعىنان، جەكە مەنشىككە وتكەن اۋىل شارۋاشىلىق ماقساتىنداعى جەرلەردى ناتسيوناليزاتسيالاۋ تۋرالى شەشىم كابىلداۋ ەلىمىز ءۇشىن تاڭقالارلىق جاعداي ەمەس دەپ ويلايمىن.

بىرىنشىدەن، 2007-2008 جىلدارى تىعىرىققا تىعىلعان جۇيە قۇرۋشى بانكتەردى قۇتقارۋ ءۇشىن ۇكىمەت ۇلتتىق قوردان 10 ملرد اقش دوللارىنا ولاردىڭ اكتسييالارىن ساتىپ العان بولاتىن.

ەكىنشىدەن، ناتسيوناليزاتسيالاۋدى كەز-كەلگەن مەملەكەت ۇلتتىق جانە مەملەكەتتىك مۇددە ءۇشىن قولداناتىن قۇرال بولىپ تابىلادى. مىسالى، وتكەن عاسىردىڭ 70-80-ءشى جىلدارى كوپتەگەن باتىس ەۆروپا ەلدەرى مەملەكەت مەنشىگىنىڭ ۇلەسىن كوتەرۋگە پايدالانعان بولاتىن.

ۇشىنشىدەن، قازىرگى كەزدە جەكە مەنشىككە ءوتىپ كەتكەن جەرلەردىڭ كولەمى اسا كوپ ەمەس. ول بار بولعانى 1,3 % عانا. ول جەرلەردى مەملەكەت مەنشىگىنە قايتارىپ الۋ، بيلىكتە ساياسي جىگەر بولسا ۇلكەن قيىندىق تۋدىرا قويماس دەپ ويلايمىن.

تورتىنشىدەن، ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىزدە ناتسيوناليزاتسيا جاساۋ تۋرالى زاڭ بۇرىننان بەرى دايىندالىپ، ۋاقىتىن كۇتىپ تۇرعان سياقتى. بەسىنشىدەن. جوعارىدا ايتىلعانداي، ەلىمىزدە ناتسيوناليزاتسيا جاساۋ بانكتەردى قۇتقارۋ ءۇشىن، ياعني اقشالىلاردى اقشالارىنان ايىرماۋ ءۇشىن قولدانىلسا، بۇل جولى جالپى حالىققا جەرىن قايتارىپ بەرۋ ءۇشىن قولدانۋ ءۇشىن پايدالانۋى بەك مۇمكىن.

اشىقتىق بولماۋىنىڭ سەبەپتەرى تۋرالى

جەرگە قاتىستى اقپاراتتاردىڭ جابىق بولۋىنىڭ قانداي سەبەپتەرى بار دەگەن سۇراقتار قاراستىرىلىپ وتىرعان ماسەلەنىڭ كەلەسى ءبىر بولىگى بولىپ تابىلادى. ەڭ الدىمەن، بۇل اقپاراتتار كىمنەن قۇپيا؟ ارينە ساتقان جانە ساتىپ العان ادامدار ءۇشىن ونداي مالىمەتتەر قۇپيا ەمەس. بيلىككە دە ولار قۇپيا ەمەس. ياعني، ولار جالپى حالىق ءۇشىن عانا قۇپيا. نەگە؟ بۇل جەرگە قاتىستى كوپتەگەن اقپاراتتىڭ جابىق بولۋى كىمگە قاجەت، كىمگە ءتيىمدى؟

جەرگە بايلانىستى اقپاراتتاردىڭ اشىق بولماۋىنىڭ سەبەپتەرىن قاراستىرىپ كورەيىك. بىرىنشىدەن، مۇقتار شاحانوۆ اعامىز ايتقانداي، «ەگەر ول مالىمەتتەر جاريالانسا، ميلليون گەكتار جەر يەلەنگەن تەرەششەنكونىڭ ءوزى دالادا قالۋى ابدەن مۇمكىن. بۇل تۇرعىداعى شىندىق اشىلماي ەلىمىزدى ۇلكەن قاۋىپكە بولەگەن جەر ماسەلەسىنىڭ شەشىلۋى مۇمكىن ەمەس».

ەكىنشىدەن، بيلىكپەن قابىسىپ كەتكەن بيزنەس وكىلدەرى دە، ياعني وليگارحتارىمىز دا جەردەن ء«وز ۇلەستەرىنسىز» قالماعان سياقتى. ۇشىنشىدەن، جەردىڭ نەگىزگى بولىگىن وزدەرىنىڭ قالاۋىنشا» ءبولىپ العان اتاقتى دا اتتارى بەلگىسىز دە بولىپ وتىرعان ءىرى جەر يەلەرى. ولاردى وتكەن عاسىردىڭ 90-شى جىلدارىنان بەرى حالىق لاتيفۋنديستەر دەپ ايتىپ كەلەدى.

تورتىنشىدەن، جەرگىلىكتى اكىمدەر. جەردىڭ «قازانشىسى» بولعان ولاردىڭ قانجىعاسىنداعى جەر تۋرالى مالىمەتتەردىڭ جاسىرىن بولۋىنا مۇددەلى ەمەس دەپ قالاي ايتاسىڭ. ونىڭ ۇستىنە، «قازانشىنىڭ ەركى بار قايدان قۇلاق شىعارسا» قاعيداسىمەن جۇمىس ىستەۋگە مۇمكىندىگى بولعان اكىمدەر وزدەرىنە بەرىلگەن جەر تۋرالى قۇقىقتى قالاي پايدالانعانىن كورسەتەر اشىقتىق ۇدەرىستەرىن قالاي قولداي قويسىن.

اشىقتىقتى قامتاماسىز ەتۋ جولدارى

جەرگە قاتىستى اقپاراتتىڭ اشىق ەمەستىگى، قازىرگى كەزدە ەلىمىزدە «جەر داۋىنا» بايلانىستى قالىپتاسقان الەۋمەتتىك شيەلەنىستەردىڭ بىردەن-ءبىر سەبەبى بولىپ تابىلادى. بۇل داۋلار بيلىك پەن حالىقتىڭ اراسىن اجىراتىپ، حالىقتىڭ بيلىككە دەگەن سەنىمى مەن ءۇمىتىن ازايتقاننان باسقا نە اپەرەدى؟ 
سوڭعى جىلدارى بۇكىل وركەنيەتى ەلدەردە باستاۋ العان اشىقتىق ۇدەرىستەرى بىزگە دە جات ەمەس. ويتكەنى، ءبىزدىڭ بيلىك تە بۇل ماسەلە بويىنشا ەلىمىزدە قوردالانىپ قالعان ماسەلەلەردى شەشۋ ءۇشىن العاشقى جۇمىستاردى دا باستاپ جاتقان سياقتى. وسى ورايدا، بىزگە جەرگە قاتىستى اقپاراتتى دا اشۋ قاجەت.

بۇل جەردە، ەڭ الدىمەن جەر كودەكسىنە ارنايى باپ ەنگىزىپ، ول باپتا جەر تۋرالى قانداي اقپاراتتار مەن مالىمەتتەر اشىق بولۋى بەلگىلەنۋى كەرەك.

ەكىنشىدەن، جەرگە قاتىستى نورماتيۆتىك اكتىلەردى جوعارىدا اتالعان اشىقتىق تالاپتارىنا سايكەستىگىن قامتاماسىز ەتۋ ماقساتىمەن قايتا قاراپ وتكەن لازىم.

ۇشىنشىدەن، جەردىڭ ينۆەنتاريزاتسياسىن اشىقتىق تۇرعىسىنان قايتا ءبىر قاراعان ارتىقتىق ەتپەس ەدى.

تورتىنشىدەن، جەر كاداسترىن اشىق ەتىپ دايىنداۋ كەرەك.

جالپى، ەلىمىزدە جەرگە قاتىستى، ونى قۇقىقتىق جاعىنان رەتتەيتىن قر جەر كودەكسىنىڭ، وتكەن جىلدىڭ قاراشا ايىندا وعان ەنگىزىلگەن وزگەرتۋلەر مەن تولىقتىرۋلاردىڭ بىردەن-ءبىر وسال تۇسى – ولاردىڭ اشىق ەمەستىگى، جالپى حالىقتان جاسىرىن ەكەندىگى. ونىڭ باستى سەبەبى، ول اقپاراتتاردىڭ جالپى قازاقستان حالقىنىڭ ەمەس، « ات توبەلىندەي» توپتىڭ مۇددەسىن قورعاۋىندا دەپ ويلايمىز. قازىر ەلباسىمىزدىڭ شەشىمىمەن ارنايى جەر رەفورمالارى جونىندەگى كوميسسيا جۇمىس ىستەۋدە.

ء«بىز حالىققا ۇنامايتىن زاڭعا ءزارۋ ەمەسپىز»، - دەگەن بولاتىن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى ن. نازارباەۆ. بىزگە دە كەرەگى سول.

قازاقستان قوعامىن جۇيەلى زەرتتەۋلەر

ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى،

ەكونوميكا عىلىمدارىنىڭدوكتورى،

پروفەسسور توقتار ەسىركەپوۆ

Abai.kz