- ستراننو، ستراننو! – دەپ، الىمقانعا قاراپ، لەنين قايتا-قايتا تاڭدانا بەرىپتى...
ول كەزدە قازاق زيالىسى «جەر ءجۇزىنىڭ بەينەتقورلارى، بىرىگىڭدەر!» دەگەن ۇرانعا ەلپىلدەي قويماعان. ءاليحاننىڭ ەكى جىل بۇرىن ايتقان: «لەنينگە سەنبەڭدەر، ول ءۇشىن دەموكراتيا – بۋرجۋازيالىق ساندىراق» دەگەن تاكاپپار ءسوزى دە كوكىرەكتە ساقتاۋلى. احاڭ مەن الىمقان، سويتسە دە، شەكارا تۋرالى كەسىمدى ءسوز ايتىلار كەڭەسكە ءتاستۇيىن بارعان.

- ستراننو، ستراننو! – دەپ، الىمقانعا قاراپ، لەنين قايتا-قايتا تاڭدانا بەرىپتى...
ول كەزدە قازاق زيالىسى «جەر ءجۇزىنىڭ بەينەتقورلارى، بىرىگىڭدەر!» دەگەن ۇرانعا ەلپىلدەي قويماعان. ءاليحاننىڭ ەكى جىل بۇرىن ايتقان: «لەنينگە سەنبەڭدەر، ول ءۇشىن دەموكراتيا – بۋرجۋازيالىق ساندىراق» دەگەن تاكاپپار ءسوزى دە كوكىرەكتە ساقتاۋلى. احاڭ مەن الىمقان، سويتسە دە، شەكارا تۋرالى كەسىمدى ءسوز ايتىلار كەڭەسكە ءتاستۇيىن بارعان.
...بىزدە وسى بايتۇرسىنۇلى تۋرالى ءسوز بولعاندا، «قازاقتى» شىعارعانى، وقۋلىق جازعانى،.. تۇركولوگ-لينگۆيست عالىمدىعى ايتىلادى دا، احاڭنىڭ مەملەكەتتىلىكتى قالىپتاستىرۋ جولىنداعى ساياسي قىزمەتى نازاردان تىس قالادى. ال، احاڭ 1917 جىلى «الاش» پارتياسىنىڭ مۇشەسى رەتىندە الاش اۆتونومياسىنا قانداي قىزمەت ەتسە، 1919 جىلدان قازاقتىڭ العاشقى كوممۋنيستەرىنىڭ ءبىرى رەتىندە سابەت وكىمەتىن ورناتۋعا ءدال سونداي ەڭبەك ەتكەن. احاڭ – احمەت بايتۇرسىنۇلى قىرعىز رەۆوليۋتسيالىق كوميتەتى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى، ەلدەگى «ەكىنشى» ادام بولعان. توراعا – پەستكوۆسكي، پولشا تۋماسى. بىراق، احاڭدى «اتقا جەڭىل تەلپەكباي» بولشەۆيكتەرمەن سالىستىرۋعا كەلمەيدى. راس، كوممۋنيستىك پارتياعا كىرگەنى دە راس، ودان تەز شىققانى دا راس. 1919-20 جىلداردا قازاقستانداعى بىردەن-ءبىر بيلىك ورگانى رەۆكومدا الاشقا اراشا تۇسەم دەپ، ءولىم اۋزىنان قالعانى دا راس. رەۆكومنىڭ ءبىر ءشوۆينيسى احمەتتى رەۆولۆەرىمەن اتىپ تاستاي جازداپتى. الايدا، احاڭنىڭ قازاققا دەگەن ماحابباتىن ءسوندىرۋ مۇمكىن ەمەس،.. دۇنيە وزگەرسىن، مىلتىق توسەسىن، لەنين تۋسىن... احاڭنىڭ كەڭەستىك بيلىكتەگى قىزمەتىنىڭ ءمانى باسقا ەدى.
بۇل شاقتا كەۋدەسىندە جانى بار ءاربىر ۇلت ءوزىنىڭ شەكاراسىن انىقتاپ الۋعا جانتالاسىپ جاتقان. احاڭ مەن الىمقان دا كرەملگە التى ميلليون قازاققا تيەمەل جەردى وزگەنىڭ يەلىگىنە بەرمەيمىن دەپ بارعان. اۋەلى 1920 جىلدىڭ 18 مامىرىندا قولىنا №2043 مانداتىن ۇستاپ ماسكەۋگە الىمقان ەرمەكوۆ اتتانادى. قىررەۆكوم ەرمەكوۆتى بۇكىلرەسەيلىك ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى جانىنداعى وكىلدىكتىڭ القا توراعاسى ەتىپ تاعايىندايدى دا، وعان قىرعىز (قازاق) ولكەسىندەگى جالپى جاعداي جانە ونىڭ شەكارا ماسەلەسى جونىندە بايانداما دايىنداۋدى تاپسىرادى.  
1917-19 جىلدار ارالىعىندا الاشوردا بار قازاقتى ءبىر ۇلتتىق مەملەكەتتىك قۇرىلىمنىڭ دارگەيىندە بولۋعا ۇندەگەن. سول جىلداردا قازاق بيلىگى دە-فاكتو الاش ۇلتتىق-تەرريتوريالىق اۆتونومياسىنىڭ قولىندا ەدى. ەندىگى مىندەت سول جەر، سول بيلىكتىڭ وزگەنىڭ قولىنا وتۋىنە جول بەرمەۋ. وسى سەبەپتى ماسكەۋگە ءار دەڭگەيدە ىقپال ەتۋ ءۇشىن ۋ.تاناشەۆ، س.قادىرباەۆ، ە.وماروۆ، م.اۋەزوۆ سىندى الاشورداشىلار ءا.ەرمەكوۆتىڭ ىزىنشە اتتانادى.
شەكارالىق كوميسسيانىڭ ەڭ بەلدى وكىلى رەتىندە الىمقان ماسكەۋدە ءتورت ايعا جۋىق جۇمىس ىستەيدى. وسى مەرزىم ىشىندە قازاق ولكەسى مەن رەسەي اراسىنداعى داۋلى جەرلەر بويىنشا كرەملدىڭ قانشاما كەڭەستەرىنە قاتىسادى. اۋەلگى كەزەكتە سىبىرگە قاراپ كەتكەن وبلىستار مەن ۋەزدەردى قايتارۋ ماسەلەسى تۇرعان. تامىز ايىندا بۇل ماسەلە بىرىڭعايمەن شەشىلىپ، ۇلت ىستەرى جونىندەگى كوميسساريات سەمەي، اقمولا وبلىستارى مەن قوستاناي ۋەزىن سىبىردەن قايتارىپ، قازاق كوميتەتىنە بەرۋگە كەلىسەدى. 3 تامىزدا ءا.ەرمەكوۆ وسىنى زاڭداستىرۋعا نكۆد-عا بارادى. سودان سوڭعى ءىرى ءماجىلىس 9-10 تامىزدا وتكەن. ەكى كۇندىك كەڭەسكە بولشەۆيك كوسەمدەرى، تۇرككوميسسيا وكىلدەرى، سىبىررەۆكوم، ومبى، چەليابى، استراحان ت.ب. جاعىنىڭ باسشىلارى قاتىسقان.
ءا.ەرمەكوۆ ءوزىنىڭ بايانداماسىندا استراحان، ورال، تورعاي، اقمولا، سەمەي، سىرداريا، زاكاسپي، سامارقان، فەرعانا وبلىستارى مەن ۋەزدەرىنىڭ قازاق قونىستانعان جەرىن جاڭادان قۇرىلماقشى قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇرامىنا تۇگەل بەرۋدى سۇرايدى. بۇل 1917 جىلى 12 (25) جەلتوقساندا ورىنبوردا وتكەن ءىى جالپىقازاق سەزىنىڭ قاۋلىسىندا كورسەتىلگەن الاش اۆتونومياسىنىڭ جەرى بولاتىن. كەزىندە «سارىارقا» گازەتىنە «دەكابردىڭ 12-ءى كۇنى، ءتۇس اۋا ساعات ۇشتە الاش اۆتونومياسى جاريالاندى» دەپ ماقالا جازعان دا الىمقاننىڭ ءوزى ەدى.  
التى ميلليون قازاق قونىس تەپكەن تەرريتوريانى قازاقتىڭ وزىنە قايتار دەگەن ۇسىنىسقا ماسكەۋلىكتەر دە، وزگە كورشىلەر دە بىردەن قارسى شىعادى. ولار ءتىپتى، قازاق رەسپۋبليكاسى قۇرىلسا، ول ءوزىن-ءوزى باسقارا الادى دەگەنگە مۇلدە كۇمانمەن قارايدى. سول كەزدە قىرعىز (قازاق) رەۆكومىنىڭ توراعاسى، ەلدىڭ ءبىرىنشى باسشىسى پەستكوۆسكي ءسوز الادى. ول نە دەۋشى ەدى؟ پەستكوۆسكي: «قىرعىزيادا ۇلتتىق پرينتسيپ بويىنشا اۆتونوميا ورناتۋعا بولمايدى» دەيدى. ال، تۇرككوميسسيادان كەلگەن سافاروۆ: «ورىنبوردا وتىرىپ، جەتىسۋ مەن سىرداريانى باسقارامىن دەۋ – انەكدوت، ءتىپتى اۆانتيۋرا. بۇل ۇلتتىق ۋتوپيزم» دەپ مىسقىلدايدى.
بولشەۆيكتەردىڭ مۇنداي كۇمانى مەن مازاعىنا احاڭ، ارينە، شىداماعان. احاڭنىڭ ءسوزى: «اشىعىن ايتايىق. ەگەر قازاق ولكەسى ءوزىن-ءوزى باسقارا المايدى دەسەڭدەر، وندا رەسپۋبليكا قۇرۋدىڭ دا تۇك قاجەتى جوق. ال، ەگەر قازاق رەسپۋبليكاسىن قۇرعىلارىڭ كەلسە، وندا قازاقتىڭ وزىنە تيەسىلى جەرىن رەسپۋبليكاسىنا بەرىڭدەر!» بولىپتى. سونىمەن، 10 تامىز، قورىتىندى ءماجىلىس قىرعىز (قازاق) رەسپۋبليكاسىن قۇرۋ تۋرالى قارار قابىلداۋمەن اياقتالادى.
12 تامىز كۇنى لەنيننىڭ توراعالىق ەتۋىمەن شەشۋشى ءماجىلىس وتەدى.
- ستراننو، ستراننو! – دەپ، الىمقانعا قاراپ، لەنين تاڭدانا بەرىپتى. – بولشەۆيك سافاروۆ تۇركىستانداعى كۋلاكتى قۋايىق، كۋلاك – تاپ جاۋى دەيدى. ءسىز قازاقتىڭ جەرىن تارتىپ العان ورىستى قۋايىق دەيسىز.
- سافاروۆ تۇركىستاننىڭ ىشكى جاعدايىن قالاي بىلسە، قازاق ولكەسىنىڭ جايىن مەن دە سولاي بىلەمىن.
- اگا، نادو پودۋمات، پودۋمات، - دەپتى لەنين.
وسى وتىرىستا استراحان گۋبەرنياسى اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى: «ماسكەۋدى كاسپي بالىعى اسىراپ وتىر، سوندىقتان تەڭىزدىڭ سولتۇستىك جاعالاۋى ورىس بالىقشىلارىنىڭ يەلىگىندە قالسىن» دەيدى.
- بۇعان نە دەيسىز؟ – دەپ، لەنين الىمقانعا قايىرىلا قاراپتى.
- ماسكەۋگە بالىق كەرەك بولسا، ءبىز استراحان گۋبەرنياسىنىڭ بالىعىنان ەكى ەسە كوپ بالىق جىبەرەيىك. بىراق، كاسپيدىڭ سولتۇستىگى قازاق جەرى بولىپ قالسىن.
وسىدان سوڭ-اق لەنين الىمقاننىڭ تەگىن ادام ەمەس ەكەنىنە كوزى جەتكەن سىقىلدى.
- ۆلاديمير يليچ، ەرمەكوۆ جولداس دانتسيگ ءدالىزىن جاساماقشى ما؟ – دەيدى داۋرىققان بولشەۆيكتەر.
- دانتسيگ ءدالىزىن ەرمەكوۆ ەمەس، سىزدەر جاساپ وتىرسىزدار، - دەپ لەنين قىسقا قايىرىپتى.
ارادا 14 كۇن وتكەن سوڭ، 1920 جىلدىڭ 26 تامىزى كۇنى لەنين مەن كالينين قول قويعان قازاق كەڭەستىك اۆتونومياسىن قۇرۋ تۋرالى دەكرەت شىعادى. ءسويتىپ، احاڭ مەن الىمقاننىڭ تىكەلەي تارتىسىنىڭ، ءا.بوكەيحان باستاعان الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ىقپالىنىڭ ارقاسىندا قازاق شەكاراسىنىڭ ەڭ داۋلى ماسەلەسى وسىلايشا شەشىلگەن بولاتىن. لەنينمەن كەزدەسۋ اياقتالعاندا، ءاليحان: «الىمقانمەن ەكى ساعات سويلەسۋگە ءبىلىمى جەتەتىندەي، ورىستان دا بىرەۋلەر تۋعان ەكەن عوي» دەپ قالجىڭداپتى.

***

بۇل كەزدە الىمقان ەرمەكوۆ نەبارى 4 كۋرستىڭ ستۋدەنتى ەدى. كەلەسى جىلى ول توم ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ بەسىنشى كۋرسىن تولىعىمەن ءتامامداپ شىعادى.
الىمقان ابەۋۇلى 1917 جىلدىڭ قازان ايىندا گ.پوتانين قۇرعان ءسىبىر ۇكىمەتىنىڭ مۇشەسى بولعان، مينيستر شەنىندەگى تۇڭعىش قازاق ەدى.
الىمقان ەرمەكوۆ ءومىر-باقي قۋعىن-سۇرگىننەن كوز اشپاي، 1970 جىلى دۇنيە سالعان ەڭ سوڭعى الاشورداشى بولاتىن.

“اباي-اقپارات”