ابايدىڭ تولىق ادام ءىلىمى، تۇڭعىيىق تا، تەرەڭ ءىلىم. وعان بويلاعان سايىن، ءوزىنىڭ شەكسىز الەمىنە باتىرىپ الىپ كەتەدى. مۇنىسى نەلىكتەن ەكەن... ادام بالاسىنىڭ دۇنيەگە كەلۋىنەن باستاپ و دۇنيەگە دەيىنگى تولعاۋلار... الەمنىڭ جاراتىلىس سىرلارى... عۇمىر مەن تىرشىلىكتىڭ ءمان ماعانالارى... ادامنىڭ ءبىتىم بولمىسى... قازاقتىڭ ءمىنى... ماحاببات، عادىلەت، راحىم دەگەندەردىڭ زاڭدىلىقتارى تاعىسىن تاعى...

وسىنشالىققا بارعان ابايدىڭ جۇرەگىنە، جانىنا تيگەن نەندەي قۇدىرەت ەكەن. مەنىمشە مۇنىڭ تۇبىندە ءبىر عانا حاقتىق جاتسا كەرەك. «لاي سۋعا  ماي بىتپەس قوي وتكەنگە» دەگەن ولەڭىندە:

كۇنى-ءتۇنى ويىمدا ءبىر-اق ءتاڭىرى،
وزىنە قۇمار قىلعان ونىڭ ءامرى.

ابايتانۋشىلار، ابايدى زەرتتەۋشىلەر، اباي ىلىمىنە تەرەڭ بويلاۋشىلار ابايدى تولىق تۇگەلىمەن زەرتتەپ بولدىم دەپ ايتپاسا كەرەك. نەگە دەسەڭىز ويتكەنى، اباي ءىلىمىن ءومىر بويى زەرتتەۋگە بولادى. سودان سوڭ، ابايدى دارىپتەۋگە كوشەسىڭ، نەمەسە سوعان امال قىلاسىڭ، سەنىڭ عۇمىر بويى الدىڭنان شىعىپ جاتسا، ودان قالايشا باس تارتاسىڭ. قالايشا، بولدىم دەپ ايتا الاسىڭ.

سونىمەن مەن دە اباي مەن شاھكارىم ايتقان جان مەن ءتان ۇعىمىنا كىشكەنە تۇسىنىكتەمە ياكي نە نارسە ەكەنىن ءبىر وي جۇرگىزىپ ءبىلىپ جۇرەلىك. بۇل ءبىزدىڭ ەكى ومىرىمىزگە دە، بەك قاجەت بىلمەكتىك ءدۇر.

حاكىم اباي ءوزىنىڭ ءبىز بەلگىلەپ سان قويىپ العان (قىرىق ءۇشىنشى) قارا سوزىندە: «ادام ۇعلى ەكى نارسەدەن: ءبىرى-ءتان، ءبىرى-جان» - دەپ كەلتىرەدى.

ابايدىڭ تولىق ادام ءىلىمى، تۇڭعىيىق تا، تەرەڭ ءىلىم. وعان بويلاعان سايىن، ءوزىنىڭ شەكسىز الەمىنە باتىرىپ الىپ كەتەدى. مۇنىسى نەلىكتەن ەكەن... ادام بالاسىنىڭ دۇنيەگە كەلۋىنەن باستاپ و دۇنيەگە دەيىنگى تولعاۋلار... الەمنىڭ جاراتىلىس سىرلارى... عۇمىر مەن تىرشىلىكتىڭ ءمان ماعانالارى... ادامنىڭ ءبىتىم بولمىسى... قازاقتىڭ ءمىنى... ماحاببات، عادىلەت، راحىم دەگەندەردىڭ زاڭدىلىقتارى تاعىسىن تاعى...

وسىنشالىققا بارعان ابايدىڭ جۇرەگىنە، جانىنا تيگەن نەندەي قۇدىرەت ەكەن. مەنىمشە مۇنىڭ تۇبىندە ءبىر عانا حاقتىق جاتسا كەرەك. «لاي سۋعا  ماي بىتپەس قوي وتكەنگە» دەگەن ولەڭىندە:

كۇنى-ءتۇنى ويىمدا ءبىر-اق ءتاڭىرى،
وزىنە قۇمار قىلعان ونىڭ ءامرى.

ابايتانۋشىلار، ابايدى زەرتتەۋشىلەر، اباي ىلىمىنە تەرەڭ بويلاۋشىلار ابايدى تولىق تۇگەلىمەن زەرتتەپ بولدىم دەپ ايتپاسا كەرەك. نەگە دەسەڭىز ويتكەنى، اباي ءىلىمىن ءومىر بويى زەرتتەۋگە بولادى. سودان سوڭ، ابايدى دارىپتەۋگە كوشەسىڭ، نەمەسە سوعان امال قىلاسىڭ، سەنىڭ عۇمىر بويى الدىڭنان شىعىپ جاتسا، ودان قالايشا باس تارتاسىڭ. قالايشا، بولدىم دەپ ايتا الاسىڭ.

سونىمەن مەن دە اباي مەن شاھكارىم ايتقان جان مەن ءتان ۇعىمىنا كىشكەنە تۇسىنىكتەمە ياكي نە نارسە ەكەنىن ءبىر وي جۇرگىزىپ ءبىلىپ جۇرەلىك. بۇل ءبىزدىڭ ەكى ومىرىمىزگە دە، بەك قاجەت بىلمەكتىك ءدۇر.

حاكىم اباي ءوزىنىڭ ءبىز بەلگىلەپ سان قويىپ العان (قىرىق ءۇشىنشى) قارا سوزىندە: «ادام ۇعلى ەكى نارسەدەن: ءبىرى-ءتان، ءبىرى-جان» - دەپ كەلتىرەدى.

الدىمەنەن جاندى تاننەن بولەك ءتۇسىنۋ ءۇشىن مىنا ءبىر حاكىم ابايدىڭ ولەڭىنە ۇڭىلەلىك.

جۇرەكتىڭ كوزى اشىلسا،
حاقتىقتىڭ تۇسەر ساۋلەسى.
ىشتەگى كىردى قاشىرسا،
ادامنىڭ حيكمەت كەۋدەسى.

ءتورت جۋماق ولەڭمەنەن جاننىڭ ارناسى مەن ازىعىن كورسەتىپ بەرگەن.

«جۇرەكتىڭ كوزى اشىلسا» - دەيدى. جۇرەك: «مەن ادامنىڭ دەنەسىنىڭ پاتشاسىمىن، قان مەنەن تارايدى، جان مەندە مەكەن قىلادى، مەنسىز تىرشىلىك جوق» (ون جەتىنشى قارا ءسوز) ياعني جۇرەكتى تازا ۇستاۋ كەرەك، قارايسا اعارتۋ قاجەت. حاقتىق دەگەنىمىز - شىندىقتىڭ ەڭ شىڭى، جاراتۋشى - ءتاڭىرى.

ال، «ىشتەگى كىردى قاشىرسا» جامان قاسيەتتەردەن ادا ءجۇرىپ، ءپيىلى ءتۇزۋ بولماققا ۇمتىلۋ. حيكمەت-كەرەمەت، سىر، اقىل عاجايىپتارى جانە كوپ ماعانادا قولدانىلادى. دەمەك ادام ءوزىن جان دەپ ءبىلىپ ءتاننىڭ كەرى پيعىلىنان، ارەكەتىنەن تىيىلۋدى كوزدەيدى. وسىندايلارىمىزدى ساقتاعانىمىزدا عانا جاندى بىلە الامىز.

«جان قۋاتى دەيتۇعىن كۋات-بەك كوپ نارسە، ءبارىن مۇندا جازارعا ۋاقىت سيعىزبايدى» - دەسە; «بۇل قۋاتتىڭ ىشىندە ءۇش ارتىق قۋات بار، زينھار، سونى جوعالتىپ الۋ جاراماس. ول جوعالسا، ادام ۇعلى حايۋان بولادى. ادامشىلىقتان شىقتى.

بىرەۋى... نە كوردىڭ، نە ەستىدىڭ، ارنەشىك ءبىلدىڭ، سونى تەزىرەك ۇعىپ، ۇققاندىقپەنەن تۇرماي، ارتى قايدان شىعادى، الدى قايدا بارادى - سول ەكى جاعىنا اقىل جىبەرىپ قاراماق. بىرەۋى... نە نارسەنى ەستىپ، كورىپ ءبىلدىڭ، حوش كەلدى، قازىر سوعان ۇقساعانداردى تەكسەرەسىڭ. ءۇشىنشىسى، جۇرەكتى ماقتانشاقتىق، پايدا كۇنەمدىك، جەڭىلدىك، سالعىرتتىق - بۇل ءتورت نارسە ءبىرلان ساقتاسا، سوندا سىرتتان ىشكە بارعان ءار نارسەنىڭ سۋرەتى جۇرەكتىڭ ايناسىنا انىق ءراۋشان بولىپ تۇسەدى» - دەپ ايتا كەلىپ; «... سوعان ۇققان ىشتەگى جان قۋاتىمەن جيعان نارسەنىڭ اتى اقىل، عىلىم ەدى عوي...» - دەپ انىقتاما بەرەدى.

اباي مۇراسىن جالعاستىرۋشى، ابايدىڭ نەمەرە ءىنىسى عۇلاما شاھكارىم جان تۋرالى كوپ ويلاپ زەرتتەگەن. سونىڭ جەتەسىنە جەتكىزىپ كەتكەن ءبىتىم - بولمىسى قايتالانباس ەرەكشە تۇعىرى بيىك، ويشىل اقىن.

شىندى بىلمەك ويلاساڭ سەن
الدىمەنەن جاندى ءبىل، -

جاندى بيىك ورىنعا قويادى.

دانىشپان شاھكارىم ءوزىنىڭ «ءۇش انىق» فيلاسوفيالىق تراكتاتىندا جانە ولەڭدەرىندە، «نەدەن بارمىن?»  «نە قىلعان ءجون?» «جوعالاما جان ولگەن سوڭ» دەگەن سۇراقتارعا جاۋاپ بەرەدى. ونى اباي ءداستۇرى بويىنشا ساباقتاستىرادى.

«ءۇش انىق» تراكتاتىندا «...جان ءار تۇرگە تۇسەدى ماسەلەن، ينستينكت - سەزىمدى جان، سوزنانيە - اڭعارارلىق جان، مىسل - ويلايتىن جان، ۋم - اقىلدى جان...» وسىلاي تۇسىنىكتەمە بەرە وتىرىپ, «... مەنىمشە ۇجدان (ىنساپ، مەيرىم، ادىلەت) - جاننىڭ تىلەگى. نەگە دەسەڭىز، جان ءتىپتى جوعالمايتىن، بۇزىلمايتىن، بارعان سايىن جوعارىلايتىن نارسە. سوندىقتان تەزىرەك جوعارىلاۋعا سەبەپ كەرەك قىلادى. ماسەلەن، تازا دەنە، تازا تولىق مىنەز، وي ىستەر كەرەك قىلادى...»

«نەدەن بارمىن?» دەگەنگە كەلسەك عۇلاما شاھكارىم

جانىمىز كۇننەن كەلگەن نۇردان،
ءتانىمىز توپىراق پەن سۋدان جارالعان.

جاننىڭ جوعالمايتىنىن «جارىق نۇردان جارالعان كۇن جوعالماس» جوعارى تۇپيە قۇدىرەتىمەن مەڭزەيدى.

جارالىس باسى قوزعالىس،
قوزعالىسقا كەرەك قولعابىس.
جان دە مەيلى ءبىر ءمان دە،
سول قۋاتپەن بول تانىس.
الەمدى سول ءمان جاراتقان.

جارالىستى جوعارى ساتىعا سىلتەپ. ءتۇپ يەنى «جان» ، «ءمان» دەگەن بالاما سوزبەن بەرىپ الەمدى «ءمان» «جان» جاراتقان دەپ وي تۇيەدى.

«جوعالاما جان ولگەن سوڭ؟» دەگەن سۇراققا...

عيبرات قىلار ارتىڭا ءىز قالدىرساڭ
شىن باقىت، وسىنى ۇق ماڭگىلىك ولمەيسىڭ.

دەمەك ونسىز-اق، ولمەيتىن جانىمىز و دۇنيەلىك بولسادا، بۇل دۇنيەدە قالدىرعان عيبراتتى ىستەر بۇل دۇنيەدە ولتىرمەيتىنىن ايتىپ وتىر.

«نە قىلعان ءجون?» ياعني ادامدى رۋحاني ىلىمدەرمەن جەتىلدىرۋ، ادامشىلدىقپەن ءجۇرۋ، بۇل دۇنيەنىڭ قىزىقتارىنا الدانباستىققا باستاپ تۇر.

وسى وريدا ايتا كەتەتىن ءبىر ءجايت. جان مەن قوسا «رۋح» دەگەن بار ول نە نارسە؟

رۋح - جاننىڭ سىرتقى قاباتى نەمەسە ادام دەنەسى جان بولسا، ونىڭ سىرتىن جاۋىپ قورعاپ تۇراتىن كيىمى بولعانداي رۋحتا سونداي سىپەتتى. جاننان قالاۋ شىعادى. جاننىڭ ساناسى رۋح ارقىلى ادامنىڭ بۇكىل بولمىسىنا تارايدى. ءسويتىپ جاننىڭ رۋحى ادامعا قۋات بولىپ، جان ونىڭ ءومىرىن باسقارادى.

انىقتى بىلمەس دىنشىلدەر،
ءوزىمشىل، ويسىز، كۇنشىلدەر.
«جانىڭدى جولدان قوستى» - دەپ
شاريات ايتىپ كۇنكىلدەر،
ويىندا بيتتەي سۋالە جوق.

عۇلاما شاھكارىم «جارالىس باسى قوزعالىس» دەمەكشى جان اۋەلدە بار بولاتىنىن قاتتى ەسكەرتەدى.

«ءۇش انىقتا» «... جاراتۋشىدا ءبىلىم بار، ولگەن سوڭدا ءبىر ءتۇرلى جان تىرشىلىگى بار! جاننىڭ ەكى ومىردە دە ازىعى ۇجدان - سوۆەست دەۋمەن ەشكىم دە ەش نارسەدەن كەمدىك كورمەيدى. ءتىپتى، بۇل جوعارىلاۋدىڭ ەڭ زور جاردەمى...» - دەپ ويىن تۇيىندەيدى.

حاكىم ابايدىڭ (جەتىنشى) قارا سوزىندە: «سول ورىستەتىپ، ءورىسىمىزدى ۇزارتىپ، قۇمارلانىپ جيعان قازىنامىزدى كوبەيتسەك كەرەك، بۇل جاننىڭ تاماعى ەدى. تاننەن جان ارتىق ەدى، ءتاندى جانعا باس ۇرعىزۋ كەرەك ەدى. جوق، ءبىز ولاي قىلمادىق ۇزاقتاي شۋلاپ، قارعاداي بارقىلداپ، اۋىلداعى بوقتىقتان ۇزامادىق. جان ءبىزدى جاس كۇنىمىزدە بيلەپ ءجۇر ەكەن. ەر جەتكەن سوڭ، كۇش ەنگەن سوڭ، وعان بيلەتپەدىك، جاندى تانگە باس ۇرعىزدىق، ەشنارسەگە كوڭىلمەنەن قارامادىق، كوزبەندە جاقسى قارامادىق، كوڭىل ايتىپ تۇرسا، سەنبەدىك. كوزبەن كورگەن نەارسەنىڭ دە سىرتىن كورگەنگە-اق تويدىق. سىرىن قالاي بولادى دەپ كوڭىلگە سالمادىق، ونى بىلمەگەن كىسىنىڭ نەسى كەتىپتى دەيمىز. بىرەۋ كەتكەنىن ايتسا: «وي ءتاڭىر-اي، كىمنەن كىم ارتىق دەيسىڭ!» - دەيمىز، ارتىعىن بىلمەيمىز، ايتىپ تۇرسا ۇقپايمىز.

كوكىرەكتە ساۋلە جوق، كوڭىلدە سەنىم جوق. قۇر كوزبەنەن كورگەن ءبىزدىڭ حايۋان مالدان نەمىز ارتىق؟ قايتا، بالا كۇنىمىزدە جاقسى ەكەنبىز. بىلسەك تە، بىلمەسەك تە، بىلسەكە ەكەن دەگەن ادامنىڭ بالاسى ەكەنبىز. ەنى وسى كۇندە حايۋاننان دا جامانبىز. حايۋان بىلمەيدى، بىلەمىن دەپ تالاسپايدى. ءبىز تۇك بىلمەيمىز، ءبىز دە بىلەمىز دەپ ناداندىعىمىزدى بىلىمدىلىككە بەرمەي تالاسقاندا، ولەر - تىرىلەرىمىزدى بىلمەي، كۇرە تامىرىمىزدى ادىرايتىپ كەتەمىز.» - دەپ تەرەڭ ءسوز ساباقتايدى. اباي ارينە ءوزى بىلمەگەن ەمەس، بىلگەن وزىنىڭدە پەندە ەكەنىن، ءناپسى شايتان قالمايتىندىعىن، وزگەلەرگە مۇندايلاردى ءبىلىپ ءجۇرۋ كەرەك ەكەنىن، ۋاقىتتى بوسقا وتكىزبەي بىلمەكتىككە قۇمارلانۋعا وزگەلەردەن ساباق الۋعا، بار تىنىسىن جاريالاعانداي ايتىپ وتىر.

وسى ومىردە جان مەن ءتان بىرىنە-ءبىرى ارپالىسۋمەن وتۋدە جان ءوزىنىڭ جوعارىلاۋىن قالاسا، ءتان ءوز ءناپسىسىن قاندىرۋدى عانا ويلايدى.

ءتان فيزيكالىق دەنە ول دەنە شاھكارىم ايتقانداي «ءتىپتى جوعالىپ كەتپەيدى، بارلىققا سىعىپ بار بولىپ جۇرەدى.» - دەيدى.

«سوكرات حاكىمنىڭ ءسوزى» (جيىرما جەتىنشى) قارا سوزىندە: «ءجا، سەن بۇل اقىلعا قايدان يە بولدىڭ؟ ارينە، قايدان كەلسەدە، جان دەگەن نارسە كەلدى دە، سونان سوڭ يە بولدىڭ.» - دەيدى.

دەمەك جانسىز ادام ەشقانداي قوزعالىس جاساي المايدى ەشقانداي ويلاۋدى دا، اقىل جۇرگىزۋدى دە، سەزىنۋدى دە، بىلمەيدى ەكەن.

ولسە ولەر تابيعات، ادام ولمەس،
ول بىراق قايتىپ كەلىپ، ويناپ-كۇلمەس.
«مەنى» مەن «مەنىكىنىڭ» ايىرىلعانىن
«ءولدى» دەپ ات قويىپتى وڭكەي بىلمەس.

حاكىم اباي جاننىڭ ماڭگىلىك ەكەنىن جەتكىزىپ وتىر. بۇل جەردە «مەن» جانە «مەنىكى» دەگەندەر تۇسىنىكتى شىعار.

اللا تاعالا پايعامبارىمىز س.ۋ.س. قاراتا ايتىلعان سوزىندە (17سۇرە،85ايات): «ولار سەنەن جان تۋرالى سۇرايدى. جان دۇنيەسىن ءتاڭىرىم عانا بىلەدى. سەندەرگە بەرىلگەن ءبىلىمنىڭ شەگى از عانا دە» - دەپ ارنايى ماعلۇمات تاستاۋىندا ءتۇبى تەرەڭ قۇپيا سىرلار الەمى قاباتتاسىپ جاتقانىن بايقايمىز.

بىزدەرگە قالدىرىپ كەتكەن مىنا مۇرالاردان جان مەن ءتاندى جاننىڭ ازىعىن، قۋاتىن، كىشكەنە بولسادا ايىرا بىلگەن شىعارمىز. وزىمدە شامامىز جەتكەنشە بىلدىرۋگە تىرىسىپ باعۋدامىز عوي، بىراق جان الەمىن مىنا كولەمدە تۇگەلدەي بىلدىرۋگە بولمايدى. ول ءۇشىن كوپ ۋاقىت، عىلىم-ءبىلىم ىزدەنىستەر كەرەك.

مالدا دا، بار جان مەن ءتان،
اقىل، سەزىم بولماسا،
تىرشىلىكتىڭ نەسى ءسان
تەرەڭگە بەت قويماسا؟

وسىلاردى ءبىر ويلاعانىمىزدان جاماندىق كورمەسپىز...

سونىمەن، شاھكارىمنىڭ مىنا ەكى شۋماق ولەڭىمەن اياقتايىق.

ار تۇزەيتىن ءبىر عىلىم تابىلماسا،
زۇلىمدىقتى جالعاندا ءادىل جەڭبەس.

ارينە، ول ار تۇزەيتىن عىلىم - اباي نەگىزىن قالاعان تولىق ادام ءىلىمى. وسى ءىلىم تولىق زەرتتەلىپ، عىلىمي تۇرعىدا جۇيەلەنىپ جولعا قويىلسا، قوعام ءۇشىن تەڭدەسى جوق، رۋحاني قازىنا كوزىنە اينالارى حاق.

"اباي-اقپارات"