• بيلىكتەگى لوببيلەر كىمدەر؟
• حالىقتىڭ  91 پايىزى ءوز بالالارىن قازاق مەكتەبىنە بەرەدى
• قازاقستان ەندى ءۇش جارىم، ءتورت جىلدا رەسەيدىڭ ىقپالىنان تولىق شىعىپ كەتۋگە مۇمكىندىگى بار
• ەاەو ەكونوميكالىق وداق ەمەس، ساياسي وداق
• داعدارىستان شىعۋدىڭ جالعىز جولى – رەفورما

......................................................................................................................................

ۇكىمەت پەن بۇقارانى  الىس-جاقىن ارالىقتا قانداي ماڭىزدى دۇنيەلەر كۇتىپ تۇر؟ ساياسي رينگتەگى باتىس پەن رەسەي ايقاسى نەمەن اياقتالادى؟ كەلەشەگى كۇڭگىرتتەنە باستاعان ەاەو جانە نازارباەۆ پەن پۋتين دوستىعى. سوڭعى ايلاردا ورىن العان اۋىس-ءتۇيىس پەن ساياسي داعدارىستىڭ اقىرى نەمەن اياقتالادى؟  وسى سۇراقتاردىڭ جاۋابىن بىلگىمىز كەلىپ ساياساتتانۋشى، تاريحشى ءازىمباي عاليمەن سۇحباتتاسقان ەدىك.

-ءازىمباي اعا، ءماجىلىستىڭ الماتىداعى وتىرىسىنا ءوزىڭىز قاتىستىڭىز (كەشە ءماجىلىستىڭ كوشپەلى وتىرىسى الماتى قالسىندا وتكەن بولاتىن). جاسىراتىنى جوق، ويىڭىزدى اشىق ايتتىڭىز، اششى ايتتىڭىز. دەگەنمەن، كوڭىلىڭىز تولماعان سەكىلدى...

-مەنىڭ پارلامەنتتە جۇرگەن ازاماتتارعا قاراپ قارنىم اشاتىن. وسى جولى ءوزىمىز قاتىسىپ، ءىستىڭ بارىسىن كوزبەن  كورگەن سوڭ، ويىمدى 2-3 پايىزعا وزگەرتەمىن-اۋ (كۇلدى). شىندىعىندا، زاڭ شىعارۋشى ورگان وكىلدەرىنىڭ استاناداعى اق تامنىڭ ىشىندە تىعىلىپ وتىرعانىنان گورى، وسى فورماتتا جۇمىس ىستەۋى قۇپتارلىق ءىس دەپ ويلايمىن. قانداي دا ءبىر زاڭ جوباسىن قابىلدار الدىندا سول سالانىڭ ماماندارىمەن، تاۋەلسىز ساراپشىلارمەن كەلىسە وتىرىپ تالقىلاۋ ءونىمدى بولماق. بۇل جانە از دا بولسا دەموكراتيالىلىقتىڭ كورىنىسى عوي. نە دەسەك تە سەڭ قوزعالدى.

-ءسىز ءبىر سوزىڭىزدە ايتقان ەدىڭىز، ءبىزدىڭ بيلىكتى لوببيلەر باسىپ العان دەپ. بۇگىنگى توپتىڭ دا ىشىندە لوببيلەر بولدى عوي؟

-مەن وسىعان دەيىن ايتىپ كەلگەنىمدەي، ءبىزدىڭ بيلىكتە لوببيلەر كوپ. ورىس ءتىلىنىڭ، ورىس ۇلتىنىڭ مۇددەسىنە جىعىلعان، سونىڭ سويىلىن سوعاتىن، سوعان جان-تانىمەن بەرىلگەن ازاماتتار كوپ. ال بۇگىنگى جيىننان سوڭ، مىناعان كوزىم جەتتى. بىزدە تەك ورىس مۇددەسىنىڭ لوببيلەرى ەمەس، وزگە يدەولوگيانىڭ لوببيلەرى بار ەكەن. مىسالى، وسى جولعى جيىن تەك قازاق تىلىندە ءوتتى. وعان جاڭاعى بەكبولات پەن مايرالاردىڭ ىقپالى بولعانى ءسوزسىز. ايتپەسە، وزگە ۇلت وكىلدەرى دە بولدى عوي. ال جيىن قازاق تىلىندە ءوتتى. استاناداعى جينالىستاردىڭ ەشبىرىنەن كەم تۇسكەن جوق، قىزۋ ديسكۋسسيا بولدى. التەرناتيۆتى پىكىرلەر دە ايتتىق. اۋزىمىزدى ەشكىم جاپقان جوق.

-راسىندا، ءماجىلىستىڭ قازاق تىلىندە وتىرىس وتكىزگەنىنە تاڭىرقاسىپ، تاڭداي قاعاتىن  جاعدايعا جەتتىك...

-مىسالى رەتىندە ايتايىن، فرانتسيادا ارنايى «فرانتسۋز ءتىلى اكادەمياسى» بار. وندا قانشا جەردەن وزگە ۇلت وكىلى بولساڭ دا، فرانتسۋز ءتىلىن بىلمەسەڭ، مەملەكەتتىك قىزمەتكە ورنالاسا المايسىڭ. فرانتسۋز ءتىلىن بىلمەيتىن شەنەۋنىك جوق. راسى، اعىلشىن نەمەسە باسقا تىلدەردى پاراللەلدى ءبىلۋ ەركىڭە بايلانىستى. جاڭاعى «فرانتسۋز ءتىلى» اكادەمياسى شەنەۋنىكتەردىڭ مەملەكەتتىك ءتىلدى ءبىلۋىن، فرانتسۋز تىلىندە سويلەۋىن باقىلاپ وتىرادى. گەرمانيادا دا ءدال سولاي.  بىزدە شە؟

ستاتيستيكاعا قاراساڭىز، قازاقستان حالقىنىڭ 91 پايىزى ءوز بالالارىن قازاق مەكتەبىنە بەرەدى ەكەن. 91 پايىز دەگەنىڭىز وتە ۇلكەن كورسەتكىش. قالعان 9 پايىزى وزگە مەكتەپتەرگە بالالارىن بەرەتىن كورىنەدى. بۇل توعىز پايىز ورىس مەكتەپتەرىنىڭ ۇلەسى دەي المايمىز. سەبەبى، وزگە ۇلت دەگەندە ورىستان بولەك، ۇيعىر، وزبەك، كارىسى بار عوي. سوندا پروپورتسيالىق باسىمدىق قازاق تىلىندە. بۇل دەگەنىڭىز حالىقتىڭ قازاق تىلىنە دەگەن سۇرانىسى جوعارى دەگەن ءسوز. ال بيلىك تىزگىنىن ۇستاپ وتىرعان كەي لوببيلەر مۇنى بىلە تۇرا وزگە يدەولوگيا جۇرگىزىپ، الەكتەنىپ جاتىر. مىسالى، شىمكەنت جاقتا ءبىر وزبەك كاسىپكەرى اۋىلعا قازاق مەكتەبىن اشىپ بەرىپتى. بۇعان قوسا، وزبەك، ۇيعىر، قاراقالپاق سەكىلدى بىرنەشە ەتنيكالىق توپتار وكىلدەرى قازىر جاپپاي قۇجاتتارىنا دەيىن وزگەرتىپ، قازاق بولىپ جاتىر. مىناۋ الماتى وبلىسىنداعى ۇيعىر اۋدانىندا وسىدان 10 بۇرىن قازاق-ۇيعىر قاقتىعىستارى ءجيى بولىپ تۇرۋشى ەدى. سوڭعى 7-10 جىلدا توقتادى. سەبەبى، ۇيعىر دياسپوراسىنىڭ اقساقالدارى دا ءتۇسىندى. ءتىپتى، شەتەلدەگى قانداستاردىڭ كوپتەپ كەلۋى كوڭىل قۋانتادى. دەرەك رەتىندە ايتار بوسلام، سوناۋ 34 جىلى-اق، دۇربەلەڭ باسىلعاندا قازاقتار ەلگە قايتىپ كەلە باستاعان. سودان جالعاسقان كوش كۇنى بۇگىنگە دەيىن توقتاعان جوق. ول توقتاماۋى ءتيىس. بىزگە 1 ميلليونداي قانداس كەلدى دەيدى. نەگىزى ودان الدەقايدا كوپ. كەلەشەكتە مەملەكەت حالقىنىڭ كەمىندە 90 پايىزى قازاقتار بولادى.

-بايقايسىز با، بىزدە ۇكىمەت پەن حالىقتىڭ پاراللەلدى بيلىك جۇيەسى جۇمىس جاساپ جاتقان سەكىلدى...

-ارينە سولاي. بىزدە بيلىك ەليتاسى ءبىر پوزيتسيانى، يستەبليشمەنت  بولەك ۇستانىمدى، ال حالىق مۇلدە باسقا پوزيتسيانى ۇستانادى. پاراللەلدى بيلىك قۇرۋ دەگەن وسى. حالىقتىڭ قالاۋىمەن ساناسپاۋ، قۇقىعىن جانشىپ تاپتاۋ ارقىلى وزگە يدەولوگيانى جۇرگىزۋ بيلىك پەن حالىق اراسىن الشاقتاتاتىنى زاڭدىلىق.

مەن سىزگە ايتايىن، 1916 جىلعى كوتەرىلىس كەزىندە دە الاشورداشىلار حالىققا «كوتەرىلىسكە شىقپايىق» دەپ ايتقان. بىراق، حالىق شىقتى. قاشانعى تاريحتى الىپ قاراساڭىز دا سولاي. حالىق ەشقاشان بيلىككە باعىنىپ، ونىڭ دەگەنىمەن جۇرمەيدى. بيلىك تىزگىنىن ۇستاعاندار سونى ءتۇسىنۋى كەرەك.

-وعان گەوساياسي جاعدايلار مۇمكىندىك بەرمەيتىن سياقتى عوي...سەبەبى، جاڭاعى ءوزىڭىز ايتقان بيلىك لوببيلەرى رەسەي مۇددەسىنە قىزمەت ەتەدى. قازىرگى بيلىك جۇيەسى ەاەو پەن كەدەندىك وداققا كىردى. سونىڭ ىقپالى تاعى بار...

-قازاقستان ەندى 3,5-4 جىلدا رەسەي ىقپالىنان تولىق شىعىپ كەتۋ مۇمكىندىگى بار. سەبەبى، رەسەيدىڭ قازىرگى ەكونوميكالىق جاعدايى 2007 جىلعىمەن سالىستىرعاندا ايتارلىقتاي قۇلدىراعان. باتىس پەن اقش سانكتسيالارى الىنعان جوق. سونىڭ سالدارىنان رەسەي ونىمدەرى ەاەو اۋماعىنا عانا شىعارىلادى. سودان كەيىن، مۇناي مەن گاز قورى ازايعان. ەگەر ول قور تاۋسىلاتىن بولسا، رەسەيدىڭ ەكونوميكاسى كۇيرەپ، حالقىنىڭ توز-توزى شاعادى.

ەسەسىنە پۋتين اسكەري تەحنيكا ءوندىرىسىن كۇشپەن ۇستاپ تۇردى. تانك جاساۋ، قارۋ-جاراق ءوندىرۋ سالاسىنا اقشانى اياماي قۇيدى. وسىلايشا رەسەي ەكونوميكاسىنىڭ وزگە سەكتورلارى قولداۋسىز قالدى. زاۋىتتار مەن ءوندىرىس وشاقتارى جابىلدى. ەكونوميكانى ساقتاپ قالۋدىڭ جولى – اسكەري تەحنيكا ءوندىرىسى ەمەس ەكەنىن تەك 2015 جىلى عانا ۇقتى. ۇقتى دا، اسكەري سالانى قارجىلاندىرۋدى ازايتتى. سونىڭ سالدارىنان رف جالپى ىشكى ءونىم كورسەتكىشى 2007 جىلمەن سالىستىرعاندا 9 ساتىعا تومەندەپ، 12 ورىنعا ءتۇستى.

-سانكتسيالاردىڭ سالقىنى بىزگە دە ءتيىپ وتىر عوي. ءتىپتى،  ەاەو نارىعىنا جونەلتىپ وتىرعان قازاقستاندىق ونىمدەر دە رف اۋماعىنا كىرگىزىلمەي جاتىر. بىلتىر 80 ماشينە جەمىس-جيدەك شەكارادا تۇرىپ ءشىرىپ كەتتى. قازاقستاننان جەتكىزىلگەن كوكونىستەر تراكتوردىڭ استىندا تاپتالدى. تىزە بەرسەڭ كوپ قوي...

-راس، رەسەيدىڭ باتىس ەلدەرىنە جاساعان قارسى سانكتسياسىنا قازاقستان تاۋارلارى دا كىردى. كۇنى بۇگىن دە ءبىز الكوگولدىك ونىمدەر مەن ەت ونىمدەرىن جونەلتە الماي وتىرمىز. بۇل ءبىر عانا ويىنشىنىڭ الاڭى. وعان داۋلاسۋ مۇمكىن ەمەس. ەاەو ەكونوميكالىق وداق ەمەس – ساياسي وداق. ەو-عا التەرناتيۆا رەتىندە قۇرىلعان وداق. ال رەسەيدىڭ جاعدايىنا كەلەر بولساق، قازىردىڭ وزىندە رەسەي حالقىنىڭ 21 ميلليونعا جۋىعى ءومىر ءسۇرۋ دەڭگەيىنەن تومەن ءومىر ءسۇرىپ جاتىر. اقشا جوق. ونىڭ كىرىس كوزى جابىلعان. ەو، اقش، قىتاي قارىزعا اقشا بەرمەيدى. دەمەك، ەرتەڭ 2 مۇناي قورى تاۋسىلعاندا توقسانىنشى جىلدار قايتا ورنايدى. كسرو-نى كۇيرەتكەن گورباچەۆ نەمەسە ەلتسين ەمەس - ورىس حالقى. پۋتين جۇيەسى دە ءدال سولاي كۇيرەۋدىڭ از-اق الدىندا تۇر.

-ونىڭ ۇستىنە نازارباەۆ پەن پۋتين اراسى سالقىنداي باستاعان سەكىلدى. نازارباەۆتىڭ ءوزى ينيتسياتورى سانالاتىن ەاەو جيىنىنا بارماي قالۋى، ورىنا جاڭا تاعايىندالعان باقىتجان ساعىنتاەۆتى جىبەرۋى دە كوپ نارسەنى اڭعارتاتىن سەكىلدى.

-راس، نۇرەكەڭ دە جاعدايدى جاقسى ءبىلىپ وتىر. سوندىقتان دا ساياسي روكيروۆكا جاسادى. ال ۇكىمەت باسىنا ساعىنتاەۆتىڭ تاعايىندالۋىنىڭ دا ءوز سەبەبى بار. ساعىنتاەۆ مەملەكەتشىل ساياساتكەر. ساعىنتاەۆ قيقار مىنەزدى ادام.  ول ءوز يدەولوگياسى ءۇشىن ايانباي تالاسا الادى. ەرەۆانعا بارعاندا دا ءدال سولاي بولدى. پوزيتسياسىن قايتكەن كۇندە دە قورعاپ شىعادى.  

-رەسەي مەن قازاقستاننىڭ ەكونوميكالىق ءام مەملەكەتتىك قۇرىلىمدارى وتە ۇقساس قوي. قوس وداقتىڭ كىسەنى تاعى بار. ەرتەڭگى كۇن رەسەي ەكونوميكاسى داعدارىسقا ۇشىرايتىن بولسا، قازاقستاننىڭ داعدارىستى اينالىپ ءوتۋى نەعايبىل؟

-رەسەي قازىر ەكى جەردە سوعىسىپ جاتىر. قۇرامىندا 28 مەملەكەت بار ەۋروپالىق وداق تەرىس اينالدى. اقش پەن ونىڭ ىقپالىنداعى اۆستريا، جاپونيا سەكىلدى ەلدەر دە رەسەيدەن ىرگەلەرىن اۋلاقتادى. قىتاي نەيترالدى پوزيتسيادان اينىمايدى. ءتىپتى، قىتايدىڭ دا ءوز مۇددەسى بار. ولاردىڭ كەزىندە رەسەي العان جەرلەرىنىڭ اۋماعى ەداۋىر ۇلكەن اۋماقتى قامتيدى. بىرنەشە ەۋروپا مەملەكەتتەرى سىيىپ كەتەدى دەسەك تە بولادى. سايىپ كەلگەندە، قىتاي دا رەسەيدىڭ قۇلدىراۋىنا، ءتىپتى ىدىراۋىنا دا پەيىلدى سەكىلدى. ونىڭ ۇستىنە 2018 جىلى رەسەيدە پرەزيدەنت سايلاۋى بولادى. حالىقتىڭ پۋتينگە سەنىمى ازايعان.

ال قازاقستاننىڭ جوعارىداعى اتالعان ەلدەرمەن قارىم-قاتىناسى جاقسى. ەش جەردە سوعىسىپ جاتقان جوق. قازاقستان كوپۆەكتورلى ساياسات ۇستانۋعا تىرىسىپ باعۋدا. ايتكەنمەن، رەسەيدىڭ السىرەگەن تۇسىن ۇتىمدى پايدالانۋ كەرەك. جانە داعدارىس بولادى. قازاقستان ونى اينالىپ وتپەيدى، راس. ول داعدارىستان شىعۋدىڭ جالعىز جولى – رەفورما. قازاقستاندا بيلىك قۇرىلىمىندا ەڭ سوعى رەت رەفورمانى قاجىگەلدين جاسادى.

(جالعاسى بار)

سۇحباتتاسقان نۇرگەلدى ابدىعانيۇلى

Abai.kz