اباي اقپاراتتىق پورتالىنىڭ ەلەكتروندى پوچتاسىنا قازاقتىڭ كلاسسيك جازۋشىسى قابدەش ءجۇمادىلوۆتى سىناعان ماتەريال كەلىپ ءتۇستى. اۆتور قابانباي باتىرعا ارنالعان عىلىمي-تانىمدىق كونفەرەنتسيادا جازۋشىنىڭ ءوزىن دۇرىس ۇستاماعانىن تىلگە تيەك ەتە كەلە، ءبىراز تاريحي پىكىرىنە قارسىلىق ءبىلدىرىپتى. ارينە، ءبىز تىزگىندى تەڭ ۇستاۋعا تىرىساتىنىمىزدى، قابدەش اعا ءجۇمادىلوۆ تاراپىنان ايتىلار ءۋاج بولسا، وعان دا مىنبەر بەرۋگە دايىن ەكەنىمىزدى ەسكەرتەمىز. 

اباي اقپاراتتىق پورتالى

وسى ماقالانى جازۋىما «ايقىن» گازەتىندەگى «قابانبايتانۋ كەنجەلەپ بارادى» دەگەن ماقالا سەبەپ بولدى. ايدانا نۇرمۇحاننىڭ قالامىنان تۋعان دۇنيەنى وقىپ شىققان سوڭ، جۋرناليستەردىڭ عىلىمي نەگىزدەلگەن پىكىرگە ارالاسپاعانى، تاراپتاردىڭ ەشقايسىسىن قولداماعانى، كورگەنىن، ەستىگەنىن سول قالپىندا وقىرمانعا جەتكىزگەنى ءجون ەكەن دەگەن ويعا كەلدىم. ايدانا قاتىسقان عىلىمي-تانىمدىلىق كونفەرەنتسياعا ءبىز دە بارعان ەدىك.

قازاقستان عىلىم اكادەمياسىنىڭ م.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت ينيستيتتۋتى ۇيىمداستىرعان باسقوسۋ  قابانباي باتىردىڭ تۋعانىنا  325 جىلدىعىنا ارنالعان-دى. كەلەر جىلى اتامىزدىڭ مۇشەل تويى. تاريحشى، فولكلورشى عالىمدار قابانباي باتىر تۋرالى، ق.ءجۇمدىلوۆتىڭ، ز.سەنىكتىڭ ەڭبەكتەرى، قابانباي باتىردىڭ تۋى جايلى بايانداما جاسادى. كەزەك قۇتتىقتاۋ ءۇشىن اقىن ءشومىشباي اعا ساريەۆكە بەرىلىپ ەدى، توردەن شۋ شىقتى. قابدەش اعا ءجۇمادىلوۆ:

– مىناۋ مەنەن بۇرىن نەگە سويلەيدى؟ مەنىڭ الدىما نەگە تۇسىرەسىڭدەر! – دەپ جۇرگىزۋشىگە دۇرسە قويا بەردى.

جۇرگىزۋشى:

– اعا بۇ كىسى ولەڭ وقىپ، قۇتتىقتاسىن دەپ ەدىك، – دەگەن تاقىلەتتەس اقتالۋ ايتىپ جاتىر.

بۇعان توقتايتىن قابدەش اعا ما، الدەكەۋىم شىتىنادى. ورىنسىز-اق قىلىق.

وزىنە ءسوز بەرىلگەندە دە اشۋدان ارىلماي تۇردى. ءبىز كونفەرەتسياعا دايارلانىپ، عالامتورداعى قابانباي باتىر تۋرالى ماقالالاردى تىنتىلەي وقىپ، ءوزارا پىكىر الىسىپ كەلگەنبىز. اعامىزدان جاڭالىق كۇتتىك. بىراق قابدەش اعامىز سوناۋ جىلداردان بەرى ايتىپ كەلە جاتقان قاراما-قايشى ءوز پىكىرلەرىن تاعى دا تىزبەلەدى. ءبىر ىزگە تۇسپەگەن، بىتىراڭقى ويلارىن، تالدانباعان اڭىزدارىن  ۇزىن-سونار اڭگىمەگە ايلاندىرىپ جىبەردى. زالدا تاريح پەن فولكلوردىڭ، ادەبيەتتىڭ كاسىپقوي ماماندارى، عىلىم دوكتورلارى مەن كانديداتتارى وتىرعانىمەن دە ءىسى بولمادى. ءوستىپ كەلدى دە اياق استى زالعا قاراپ، سەس كورسەتتى.

– مىنا جەردە كامال ءابدىراحمان دەگەن وتىر. ءوزى اداسقانىمەن قويماي، ەلدى دە اداستىرىپ، قابانباي باتىردى ارقادا، اقمولادا جەرلەندى دەيدى. ويدان ولەڭ قۇراپ داستاندارعا قوسىپتى. مۇنى تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى ناسەنوۆ كەرەمەت انىقتادى. كەسەنەدەن كۇنىن كورە بەرسىن دە، بىراق ەلدى الداماسىن. ءبىزدىڭ بەرىك سەنىمىمىز بويىنشا قابانباي باتىر جوڭعار الاتاۋى ماڭىندا جەرلەنگەن. مىنا كامال وتىرىكشى. اقمولادا جەرلەنگەن باسقا، ارعىن قابانباي. بۇل، ءتىپتى، قابانبايدىڭ تۇسىندا نايمان تارباعاتايعا قونىستانباعان، ول جاقتا قابانباي باتىرمەن تۇستاس ادامنىڭ مولاسى جوق دەيدى. مەنىڭ ونىنشى اتام جەرلەنگەن. بۇل شە؟ شىڭعىسحاننان بەرى نايمان وتىرعان جەر عوي...

ارى قاراي قابدەش اعا «جاس الاش» گازەتىندەگى، «اڭىز ادام» جۋرنالىنداعى جەكە دارا پىكىرلەرىنە قايتا ورالدى. كامال اعا ءابدىراحماندى بەتپە-بەت تانىمايدى ەكەنبىز. بىراق قابانباي باتىر تۋرالى ماقالالارىن عالامتوردان وقىعانبىز. ورىس، قىتاي، قىرعىز ەلدەرىنە بارىپ قابانباي باتىر تۋرالى تىڭ دەرەكتەر اكەلگەنىنەن، ساپارلارىنان حاباردارمىز. نۇرتىلەۋ اعا يمانعاليۇلىمەن كۇبىرلەسىپ وتىر ەكەن، قابدەش اعا ساۋساعىمەن نۇسقاپ كورسەتتى. الايدا و كىسى قابدەش اعانىڭ وزىنە ۇرىنا باستاعانىنا اسا ءمان بەرمەدى، ءاجۋالاي كۇلىپ وتىردى. ء سوز الىپ، پىكىرىن ءبىلدىردى.

– قابانباي باتىردى ارقادا تۋىپ، ارقادا جەرلەندى دەگەندى جازۋدى باستاعان مەن ەمەس. مەن ءار كەزەڭدە جاريالانعان دەرەكتەردىڭ باسىن قۇراستىرۋشى عانامىن. العاش رەت 1934 جىلى قابانباي باتىردىڭ تىكەلەي ۇرپاعى قىدىرمولدا جىراۋ:

                              «ەجەلدەن مەكەن ەتىپ جۇرەدى ەكەن

                              اششىسۋ، ەسىل-نۇرا، سارىبەلدى» دەپ جازدى.

1931 جىلى مولاسىنا ءۇش تۇنەپتى. ءوز قولىمەن جازىپ بەرگەنى ساقتاۋلى. باتىردىڭ جانە ءبىر تىكەلەي ۇرپاعى، عىلىم دوكتورى بولاتجان ابىلقاسىموۆ 1979 جىلى، ونان سوڭ 1991 جىلى تالدىقورعاندا وتكەن حالىقارالىق كونفەرەنتسيادا «قابانباي باتىردىڭ مولاسى اقمولادان 30 شاقىرىمداعى «وكتيابر» سوۆحوزىنىڭ جەرىندەگى قابانباي تاۋىندا» دەپ اتاپ كورسەتتى. بولاتجان كانديداتتىعىن تۋعان اتاسى قابانباي باتىردان قورعاعان ەدى. قابانبايدىڭ مولاسى نۇرا بويىندا ەكەنىن 1960-70 جىلدارى سول مەكەننىڭ تۋماسى تاريحشى، پرفەسسور ءنابي داۋىلباەۆ جازدى. تاعى ءبىر پروفەسسور س.بايىشەۆ ستۋدەنتتەرىنىڭ قۇلاعىنا وسى دەرەكتى ۇنەمى قۇيىپ وتىرىپتى. پروفەسسور م.كارىموۆ سول جىلداردان بەرى قابانباي باتىردىڭ ارقاداعى مولاسىن ءدال كورسەتىپ ءجۇر. قابدەش اعا، داۋلاسساڭىز باتىردى سىزدەن كوش ىلگەرى بىلەتىن ۇرپاقتارىمەن، كاسىبي تاريحشى پروفەسسورلارمەن، وسى  عالىمدارمەن داۋلاسىڭىز.

قابانباي باتىردى تاريحي تۇرعىدان زەرتتەۋدە نەگىزگى قاتە، جاڭىلىس سول تۇستاعى قازاق رۋلارى ورنالاسقان مەكەندەردى بىلمەۋدەن كەتىپ ءجۇر. ءبىز بۇگىن قابانباي ەلى جەتىسۋدا، شىعىستا وتىرعان سوڭ قابدەش اعاعا سەنىپ، ءحۇىىى عاسىردا نايماندار ءتۇپ-تۇگەل سول ماڭدى مەكەندەدى دەپ ويلايمىز. شىندىق ولاي ەمەس. شىندىق ىزدەسەڭىزدەر اندرەەۆتىڭ 250,  ءۋاليحانوۆ پەن اريستوۆتىڭ 150, تىنىشباەۆ پەن ءحاليديدىڭ 100 جىل،  مىڭجان كەلتىرەتىن 150 جىل بۇرىنعى قىتاي دەرەكتەرىن وقىڭىزدار. مەنىمەن ەمەس، سولارمەن ايتىسىڭىز. اندرەەۆ ءحۇىىى عاسىردىڭ ورتاسىندا، قابانباي باتىر تۇسىندا تارباعاتاي، جوڭعار الاتاۋى ماڭىندا، اياگوزدىڭ سول جاعالاۋىندا كىم وتىرعانىن شاڭىراعىنا دەيىن ساناپ جازادى. اريستوۆ، ءۋاليحانوۆ، تىنىشباەۆ، مىڭجان، حاليدي قازاق رۋلارىنىڭ وسى القاپتارعا قاشان ورنالاسقانىن ءار جىلىمەن دالدەپ كورسەتەدى. اياگوزدىڭ سول جاعالاۋىندا 1810 جىلعا دەيىن قازاق رۋلارىنان، قابانباي ەلىنەن ءبىر شاڭىراق جوق. 1758, 1862 جىلعى قازاق-قىتاي كەلىسسوزدەرىنەن كەيىن وسىنداي جاعداي قالىپتاستى. 1762 جىلى ۇرىجاردىڭ جانىنا قىتاي شەكارا بەكەتىنىڭ كەڭسەسى ورنادى. نىعىمەت مىڭجان مۇنى تايعا تاڭبا باسقانداي جازادى. قايداعى 1754 جىلدان باستاپ نايمان مەن كەرەي بۇل جەرگە ورنالاستى؟ تەك 1810 جىلعا قاراي قىتاي يمپەراتورىنىڭ بەلگىلى جارلىعىنا وراي ءۋاليحانوۆتىڭ، تىنىشباەۆتىڭ، اريستوۆتىڭ، حاليدىڭ ناقتىلى تاريحي دەرەكتەرى بويىنشا، قازاق رۋلارى اياگوزدىڭ سول جاعالاۋىنا وتە الدى. مەن بار-جوعى الەم تانىعان عالىمداردىڭ عىلىمي ورتا تولىق مويىنداعان تاريحي دەرەكتەرىن جيناستىرىپ، جۇرتقا ۇسىنۋشىمىن. داۋىڭىزدى، شاماڭىز جەتسە الەم تانيتىن ءۋاليحانوۆ، مىڭجان، تىنىشباەۆ، اندرەەۆ، اريستوۆقا، پروفەسسورلار ابىلقاسىموۆقا، داۋىلباەۆقا، كارىموۆكە، بايىشەۆكە، مۇستافينگە، سولاردى مويىنداعان، كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءبىر اۋىز قارسىلىق بىلدىرمەگەن، مىنا زالدا وتىرعان عالىمدارعا ايتىڭىز.كامال اعانىڭ وسى سوزىنەن كەيىن قابدەش اعا ورنىنان تۇرىپ كەتتى:

– توقتاتىڭدار انانى، توقتاتىڭدار! توقتاتپاساڭدار مەن كەتەمىن! – دەپ ستولدى نۇقىدى.

ۇيىمداستىرۋشىلار كامال اعانى توقتاتقىسى جوق. ونىڭ ۇستىنە عالىمدار دا، بىزدەر دە اق پەن قارانى، كىمنىڭ دۇرىس، كىمنىڭ بۇرىس ەكەنىن اجىراتىپ وتىرعانبىز. دەگەنمەن قابدەش اعانىڭ كوڭىلىن تاپقىسى كەلدى مە، جۇرگىزۋشى:

– ۋاقىت كامال اعا، ۋاقىت، – دەپ قويدى.

كامال اعا بولسا زالدا وتىرعان اقساقالعا قاراي سويلەدى.

– ماقسۇت اعا، ءسىزدىڭ وتىرعانىڭىز وتە جاقسى بولدى.  قابانباي باتىر تۋرالى جازىلىپ الىنعان 18 داستاننىڭ بارلىعى ءسىزدىڭ الدىڭىزدان ءوتتى. سول داستانداردا قابانباي باتىر دۇنيەدەن وزار شاعىندا:

                     «جيىلىپ تەگىس اس بەرىپ،

                     تۋ بيەنى سويىڭدار.

                     ارقاعا ارناپ، بەيىت سوعىپ،

                     وت ورنىما قويىڭدار»، – دەگەنىن، ارقانى قاداپ كورسەتكەنىن، ونان سوڭ ءۇزىلىپ بارا جاتقان قايىن اعاسىنىڭ باسىن سۇيەپ وتىرعان داۋلەتباي باتىردىڭ كەلىنشەگىنىڭ:

                     «ماعريپ پە ماشريحتان، اسىل قويماي جيناعان،

                     ەسىل مەنەن نۇرانىڭ اراسىنا سيماعان،

                     قايران مەنىڭ قاينى اعام!»، – دەگەنىن مەن جازىپپىن با، الدە سىزدەر جيناپ الىپ پا ەدىڭىزدەر؟

ماقسۇت اعا بايسالدى ادام. باسىن يزەپ، كەلىسىمىن ءبىلدىردى.

قابدەش اعا، سىزدەر ماسكەۋدەگى تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، ەرماحان بەكماحانوۆتىڭ قىزى نەيلا بەكماحانوۆانىڭ «لەگەندا و نەۆيديمكە» دەگەن كىتابىن وقىدىڭىزدار ما؟ وقىماپسىزدار. وسى كىتاپتا اپامىز ء«حۇىىى عاسىردىڭ قىرقىنشى-الپىسىنشى جىلدارى قازاقتىڭ يگى جاقسىلارى ورىستىك جانە جايىلىمدىق جەرلەردى قاۋىم بولىپ يەلەنە باستادى. مىسالى... قابانباي باتىر ەسىل مەن نۇرا وزەنىنىڭ بويىندا كوشىپ ءجۇردى» دەپ جازادى. وسى دەرەكتى اقمولالىق عالىم اپپولوۆا دا قايتالاپ، قابانباي باتىرمەن قاپتالداس كەرەي قۇلسارى باتىر جانە ابىلاي كوشىپ ءجۇردى دەپ كورسەتەدى. 1754 جىلى قابانباي باتىر شىعىستاعى قاي جەردى كەرەي مەن نايمانعا ءبولىپ بەرەدى؟ ارقادا تابجىلماي وتىر. وتكەندە سونى ءبىر دەرەك كەلدى. ءبىز ورىسقا قارسى شاققان باشقۇرتتىڭ سالاۋىتى مەن قاراساقالىن عانا ايتامىز. بىراق 1755 جىلى باتىرشا دەگەن باشقۇرت تا كوتەرىلىس جاساپ، اقىرى ول دا قازاقتى پانالاپتى. 1770 جىلى ورىستار ولاردى نۇرا بويىنداعى قابانباي باتىر اۋىلىنان تابادى. وسى جىلى اتا دۇنيەدەن ءوتتى ەمەس پە. ارقادا! قايداعى شىعىس؟

جۋىردا قابانباي باتىردىڭ اتالاسى، بارىمىزگە بەلگىلى عالىم، پروفەسسور  تۇرسىن جۇرتباي «ارقادا بايجىگىت، جانجىگىت اتتى ەكى وزەن قاتار اعىپ، تەرىساققانعا قۇيادى، تەرىساققان ەسىلگە. ەسىل مۇحيتقا قۇيادى. ءبىزدىڭ بايجىگىت جۇرتى 1916 جىلعا دەيىن «ۇلكەن ۇيگە سالەم بەرەمىز. باتا الامىز» دەپ اقمولاداعى قابانباي باتىر مولاسىنا جىل سايىن ارنايى كەلىپ، قۇران وقىپ تۇرعان» دەپ جازدى. تۇرسىنعا سەنبەۋدىڭ ەش نەگىزى جوق.

وسىنشا عىلىم دوكتورلارى، قابانباي باتىردىڭ كىندىك تولدەرى تۇگەل قاتەلەسىپ ءجۇر مە سوندا؟ جوق. قابانباي باتىر، كىم نە دەسە، و دەسىن، ارقادا تۋىپ، ارقادا، نۇرا وزەنىنىڭ بويىنا جەرلەنگەن. قالعان ءسوز – كەساۋات! وسىمەن توقتايىن.

قابدەش اعا مەن كامال اعانىڭ سوزدەرىن ديكتوفونعا تارتىپ الىپ ەدىم، ازدى-كوپتى رەتتەپ جازىپ وتىرمىن. «ايقىن» كامال اعانى نەگە جەككورىنىشتى ەتكىسى كەلدى ەكەن؟ ەسىمىنەن ات ۇركەتىن قابدەش اعادان ءبىر مىسقال تايسالماي ادالىن، بىلگەنىن كوزىنشە دالەلدى جانە ءتۇيىندى ايتتى، كامال اعا. قاتەسىن دالدەپ كورسەتتى. بۇگىن  قابانباي باتىر عۇمىرناماسىنان ءبارىمىز، اسىرەسە، عىلىمي ورتا،  حاباردارمىز. ءبىزدى يلاندىرماق نيەتپەن، قازاق تاريحىن بۇرمالاۋدىڭ  ەش قاجەتى جوق. عالامتوردا كەرەگىڭنىڭ ءبارى ءىلۋلى. جوق بولسا، ءوزىمىز ىزدەنەمىز. ۇلكەن اعالارىمىز بەدەلىن بەكەر توكپەسە ەكەن. ءجون سوزگە، ناقتىلى تاريحي دەرەكتەرگە مويىنۇسىنۋ كەرەك قوي. ونسىز دا كەڭەس ءداۋىرى ابدەن قيۋىن كەتىرىگەن تاريحىمىزدى ءوز قولىمىزبەن بۇلدىرمەيىكشى.

عايني بياحمەتوۆا، الەۋمەتتىك عىلىمدار ماگيسترى

Abai.kz