(جالعاسى. باسى مىنا سىلتەمەلەردە: سىلتەمە-1, سىلتەمە-2)

كوتەرىلىسشىلەر قوستاناي جاقتان پودپولكوۆنيك كيسلوۆ باستاعان 600 اسكەرى بار جازالاۋشى وترياد كەلە جاتقانى تۋرالى حابار الادى. وترياد جولداعى قازاق اۋىلدارىنان كەپىلگە ادام الىپ، كوتەرىلىسشىلەرگە قارسى قولدانباق بولدى. 

قىس قاتتى، قارلى بولعان سوڭ كوپ اسكەرمەن ءجۇرۋ ءتيىمسىز بولدى. سوندىقتان امانگەلدى كەيكى باستاعان مەرگەندەر توبىن الىپ، از دا بولسا تاڭداۋلى ساربازداردان جاساقتالعان قوسىنمەن ناۋرىزىمعا بەت تۇزەدى. ابدىعاپار وردادا قالىپ، رەزەرۆتىك كۇش دايىنداۋعا كوشتى. ەگەر كەيكى شەگىنەر بولسا، ابدىعاپار تىڭ كۇشتى باستاپ كەلمەككە ۋاعدالاستى.

1917 جىلدىڭ 13 قاڭتارى بولاتىن. قىر باسىندا تۇرعان وترياد وزدەرىنە بەتتەپ كەلە جاتقان قازاقتاردى الىستان بايقاپ، وق اتا باستايدى. قاشقان قازاقتار شوشقالى قوپاسىنا تىعىلادى. قوپانىڭ ءىشىن بەس ساۋساعىنداي بىلەتىن كوتەرىلىسشىلەر ىزىمەن قۋىپ جەتكەن سولداتتاردى ول جەردەن قۋىپ شىعادى. ەرتەمەن باستالعان اتىس بەسىنگە دەيىن سوزىلادى. قوپادان شىعا قاشقان پاتشا اسكەرىن قۋ قاۋىپتى ەكەنىن بىلگەن امانگەلدى، ساربازداردى كۇيىك قوپاسىنا قاراي باستاپ اكەتەدى. كۇيىككە جولسىز، ەلسىز دالامەن تۋرا جۇرەدى.

كۇيىك قوپاسىنا جەتكەن سوڭ امانگەلدى ساربازدارعا جوسپارىن جايىپ سالادى. وتريادتىڭ الدىندا ءۇش شولعىنشى بولادى، سول ۇشەۋىن ءولتىرۋدى كەيكى مەرگەن ەكەۋى موينىنا الادى. وعان دەيىن ساربازدار ەكىگە ءبولىنىپ، جولدىڭ ەكى شەتىندە جاسىرىن تۇرۋعا ءتيىس. ورىستاردىڭ نەگىزگى قوسىنى كەلگەندە ساربازدار ەكى بۇيىردەن قىسىپ، قىرىپ سالماق بولادى. 

ايتقانداي كوپ كۇتتىرمەي كيسلوۆتىڭ شولعىنشىلارى دا كەلەدى. امانگەلدى مەن كەيكى ەكەۋىن مۇرتتاي ۇشىرادى. ءۇشىنشىسى كەرى بۇرىلىپ قاشا جونەلەدى. وسى كەزدە ساربازداردىڭ تارتىپكە باعىنعان كاسىبي اسكەر ەمەس ەكەنى تاعى دا ءبىلىندى. قاشىپ بارا جاتقان شولعىنشىنى كورگەن قوسىن تۇتقيىلدان اتىپ شىعىپ، قۋا جونەلەدى. قالىڭ قولدى كورگەن كيسلوۆ وتريادقا اينالا قورعانۋدى بۇيىرادى. زەڭبىرەكتەردى قۇرىپ، اتىستى باستاپ جىبەرەدى. 

ساربازدار زەڭبىرەك وعى جەتپەيتىن جەرگە دەيىن كەلىپ قورشايدى. جۇرەكتى جىگىتتەر اتتىڭ باۋىرىنا جابىسىپ الىپ، جاقىنداپ كەلىپ اتىسادى. وترياد كومانديرى وققا ۇشادى دا، ورىستاردان بەرەكە كەتە باستايدى. الايدا ناۋرىزىم ساربازدارى تابانسىزدىق تانىتىپ، ىمىرت ۇيىرىلە مايدان الاڭىنان كەتىپ قالادى. از عانا ساربازبەن سوعىسۋدى ءجون كورمەگەن امانگەلدى مەن كەيكى باتىر شابۋىلدى توقتاتادى. تاڭ اتا جازالاۋشى قوسىن ولىكتەرىن شاناعا تيەپ، قوستانايعا كەرى قايتادى.

قۇمكەشۋ قىرعىنى

ورىنبوردان شىققان پودپولكوۆنيك تۋرگەنەۆتىڭ تاجالدارىنا وسپان شولاقۇلى باستاعان قول اقشىعاناق قىستاعىندا كەزدەسەدى. قازاق قوسىنى وسى توڭىرەكتەگى پوشتا بەكەتتەرىن تالقاندايدى جانە پاتشا اسكەرىن ەل ىشىنە جىبەرمەۋدى ماقسات تۇتادى. قيان-كەسكى ۇرىستا قارۋدىڭ ناشارلىعى تاعى دا قول بايلاۋ بولادى. پۋلەمەت، ۆينتوۆكامەن قارۋلانعان وترياد ماڭىنا جاقىنداتپايدى. كوتەرىلىسشىلەر تۋرگەنەۆ جاساعىن كىدىرتىپ، نەگىزگى قولدىڭ دايىندىعىنا ۋاقىت ۇتتىردى. ءوز مىندەتىن ورىنداعان وسپان حاننىڭ قولى كەرى شەگىنەدى.

بىرنەشە كۇننەن كەيىن، 21 اقپاندا ابدىعاپاردىڭ نەمەرە ءىنىسى ءۋالي جالماعانبەتۇلى مەن كاربوز قاباقۇلى باستاعان قول قۇمكەشۋ القابىنا كەلدى. قۇمكەشۋ –قازىرگى ارقالىق-تورعاي تاس جولى بويىندا جاتقان شاعىل قۇمدى اۋماق. قازاقتاردى زەڭبىرەكپەن قارسى العان تۋرگەنەۆتىڭ وتريادىنا تاعى دا تىڭ كۇش قوسىلىپ، كوتەرىلىسشىلەردى ىعىستىرىپ تاستايدى. ەندى سوعىسۋدىڭ قىرعىنعا اپارىپ سوعاتىنىن بىلگەن قازاق قوسىنى كەرى قايتادى. ورىستار جەرگىلىكتى جاساقتان قۇتىلعان سوڭ ەركىنسىپ، اۋىل-اۋىلدى توناپ، حالىقتى قىرا باستادى. ايەلدەردى زورلاپ، قىلىشپەن شاۋىپ، ازىق-تۇلىگىن توناعان. اتقا ءمىنىپ الىپ، ولتىرەتىن قازاق ىزدەپ، وزەن جاعالاپ كەتكەن ءبىر سولدات كوتەرىلىسشىلەرگە قوسىلۋعا بارا جاتقان ەكى قازاقتى قۋىپ جونەلەدى. جەتە بەرە بىرەۋىن اتىپ تاستايدى. ەكىنشى قازاق شىمىر دەنەلى شاپشاڭ جىگىت ەكەن. سولداتپەن ارپالىسا كەتىپ، قارۋىن تارتىپ الىپ، اتىپ ولتىرەدى. 

ابدىعاپار مەن امانگەلدى جەر جاعدايىنىڭ قولايسىزدىعىن ەسكەرىپ، نەگىزگى كۇشتى بايعابىل، كەمەر ارقىلى ۇرپەككە الىپ كەتتى.

دوعال-ۇرپەك شايقاسى

تۋرگەنەۆ وتريادى العا جىلجىپ، جولىنداعىنىڭ ءبارىن جايپاپ كەلە جاتتى. باعىتى باتپاققاراداعى كوتەرىلىسشىلەردىڭ ورداسى بولاتىن. جازالاۋشى وترياد وڭ-سولىنا قاراماي قىرىپ كەلە جاتقانىن كورگەن ەل اعالارى اقىلداسىپ، بەيبىت حالىق بەكەر قىرىلماسىن دەپ، اق تۋ كوتەرىپ وتىردى. ءوز زامانىندا بولىس بولعان جۇماباي دەگەن كىسى پاتشادان العان مەدال-ماراپاتىن تاعىنىپ، تۋرگەنەۆتىڭ الدىنان شىقتى. ورىسقا باعىنىشتىلىعىن ايتا كەپ، وتريادتى ەل قالىڭ قونىستانعان وزەن بويىمەن ەمەس، ەلسىز دالامەن جۇرۋگە كوندىردى. قايمانا قازاققا سويىلى تيمەسىن دەگەن امال عوي. 

ءسويتىپ، ىدىرىس ەسىمدى ورىس ءتىلىن بىلەتىن قازاق جىگىتى جول باستاپ ءجۇرىپ كەتەدى. پاتشا شولعىنشىلارى نەگىزگى قوسىننان ۇزاپ العا كەتەدى، ولاردىڭ سوڭىن الا جول سىلتەۋشى ىدىرىس كەلە جاتادى. سول ۋاقىتتا ورىس شولعىنشىسىن كۇتىپ وتىرعان كەيكى مەرگەن ونى اتىپ تۇسىرەدى. اتىپ قانا قويماي، قىلىشپەن كەسكىلەپ، تۋراپ كەتكەن. مۇنى كورىپ ىزالانعان تۋرگەنەۆ ىدىرىستى ساتقىن ساناپ، كوك جەلكەدەن اتىپ ولتىرەدى.

بۇل ۋاقىتتا كوتەرىلىسشىلەر اۋىل تۇرعىندارىن توعاي، قامىس، قوعا اراسىنا جاسىرادى. مەرگەندەردى وزەن بويىنداعى قالىڭ جىنىسقا ورنالاستىرىپ، وتريادتىڭ جولىن تورىعان. وترياد اتىس باستالىسىمەن ەكى توپقا ءبولىنىپ قورشاي باستايدى. وقتارى بىتكەنشە قارسىلاسقان مەرگەندەر جاعاداعى قىستاۋدى بارىپ پانالايدى. ىشىندە ابدىعاپاردىڭ ءىنىسى جاعىپار بار جانە ەرجۇرەك سارباز، امانگەلدىنىڭ وڭ قولى ومەن مۇسابايۇلى دا بولعان. مەرگەندەر پانا تۇتقان ۇيگە سولداتتار ءورت قويادى. تۇتىنگە تۇنشىققان ساربازدار دالاعا شىققاندا زەڭبىرەكپەن جۋساتىپ سالادى. ونىمەن قويماي، ابدىعاپاردىڭ ءىنىسى جاعىپاردىڭ ماڭدايىن قىلىشپەن كەسىپ، كرەست سالىپ كەتەدى.

ۇرىس كۇشەيىپ، نەگىزگى قول دا شەگىنە باستايدى. حان ورداسى ۇرپەكتەن كۇلىككە كوشىرىلەدى. قۋعىنشىلار سوعىستى توقتاتپاسا اسكەرمەن ۇلىتاۋ قويناۋىنا ويىسۋدا جوسپاردا بولادى. بىراق، پاتشا اسكەرى شايقاستى توقتاتىپ، ولىكتەرىن 15 شاناعا تيەپ، كەرى قايتىپ كەتەدى.

1917 جىلدىڭ 23-24 اقپانىندا وتكەن دوعال-ۇرپەك شايقاسى – ابدىعاپار مەن امانگەلدى، مەرگەن كەيكى باستاعان قازاق كوتەرىلىسشىلەرىنىڭ سوڭعى شايقاسى ەدى. كوپ ۇزاماي رەسەيدە اقپان توڭكەرىسى بولىپ، پاتشا تاقتان قۇلايدى. سونىڭ ناتيجەسىندە جازالاۋشى وتريادتار دا جورىعىن توقتاتتى.

قورىتىندى

كەڭ دالادا ەركىن ءومىر ءسۇرىپ، قۇلدىقتىڭ قامىتىن موينىنا ىلگىسى كەلمەگەن قازاق ساربازدارىنىڭ پاتشا ۇكىمەتىمەن ارپالىسى وسىلاي اياقتالدى. انتىندا تۇرا الماعان اق پاتشا حالىقتان مۇنداي قارسىلىق كۇتكەن جوق ەدى. قازاق جەرىنە قارا شەكپەندىلەردى ءۇستى-ۇستىنە كوشىرىپ اكەپ، جەرگىلىكتى حالىقتى ەزگەن ۇستىنە ەزە ءتۇستى. بۇراتانالاردىڭ باس كوتەرمەيتىنىنە سەنىمدى بولدى. 

«ۇيەن جارلىعى» شىدامنىڭ دا شەگى بارىن دالەلدەپ بەردى. جاھان سوعىسىندا جاعدايى قيىنداعان ورىس اسكەرىن رەسەيدىڭ ىشكى ماسەلەسى دە ءىرىتىپ جاتقان-دى. قالت-قۇلت كۇن كەشىپ وتىرعان نيكولاي داۋرەنىنىڭ ءوتىپ بارا جاتقانىن شالعايدا جاتقان قازاقتار دا سەزدى، ايتپەسە، ورتا عاسىرلىق نايزا-قىلىشپەن زەڭبىرەك، ۆينتوۆكاعا حالىقتى قارسى ايداماس ەدى. بۇعان ابدىعاپاردىڭ: «پاتشا اعزام قۇلاعانشا وسىلاي امالدايمىز، ار جاعىن كورە جاتارمىز» دەگەن ءسوزى دالەل بولا الادى.

قالاي دەگەنمەن دە كوتەرىلىس ءوزىنىڭ العا قويعان مىندەتىن تولىعىمەن ورىنداپ شىقتى. كوك كوزدەردىڭ تۇقىمىن تۇزداي قۇرتۋعا شاماسى كەلمەيتىنىن ولار ءتۇسىندى. تەك قانا «ورىسقا اسكەر بەرمەيمىز» دەپ قولىنا قارۋ الدى، بەرمەدى. سونداي-اق، بۇل كوتەرىلىس حالىق ساناسىن سىلكىندىرۋ ءۇشىن اسا قاجەت بولدى. ال، كوتەرىلىس جەڭىلدى، باسىپ-جانشىلدى دەگەن سوزدەر بەكەرشىلىك. جەڭىلگەن جاعدايدا ابدىعاپار مەن امانگەلدى، ولارعا ەرگەن قالىڭ قول اتىلىپ، اسىلىپ، يتجەككەنگە ايدالار ەدى عوي. بۇلاي جازالاماق تۇگىلى ۇكىمەت ءوز باسىمەن قايعى بولىپ كەتتى ەمەس پە!

الايدا، وسى دۇرمەك ونسىز دا بولىنۋگە بەيىم قازاق جۇرتىن قاق جاردى. ەلدەگى دۇربەلەڭگە دەيىن دە ءبىر قۇدىقتان سۋ ىشپەيتىن تۇلعالاردىڭ جەكە باس ارازدىعى ساياسي كوزقاراستاردىڭ الۋاندىعىنا كوشتى. ءسويتىپ، كوتەرىلىس ناعىز مايدانعا اپاراتىن ءبىر باسپالداق بولدى.

(سوڭى)

نۇربولات المەنوۆ

Abai.kz