جارتى الەمدى قانعا بوكتىرگەن سۇراپىل سوعىس تۇبەگەيلى توقتاپ، ەل ەڭبەكپەن ەڭسەسىن ەندى كوتەرە باستاعان سۇرقاي كەز. عاسىر باسىنداعى دۇربەلەڭنەن، قارا تانىعاندى جۋساتىپ سالعان قۋعىن-سۇرگىننەن ورناعان ۇرەي ءالى تارقاي قويماعان. الاتاۋدىڭ اياسىنداعى الاش جۇرتىن ەجەلدەن قىرقىسقان اتا جاۋ ءبىر، وتارشىل بيلىكتىڭ قارا شەكپەندەرى ەكى، قىزىل جالاۋلى جەندەتتەر ءۇش ويرانداپ، الاقانداي اۋىلدى كەشەگى كۇنگە دەيىن بىرەسە ويعا، بىرەسە قىرعا تىقسىرىپ كەلىپتى. ناۋرىزگۇل ءبۇر جارىپ، جۇپار اڭقىعان جىلىمىق كوكتەمدە كىندىگى كەسىلگەن بوبەك كوپشىلىك ءۇشىن ساۋاپتى ءىس جاساپ، اۋىل اراسىنا جول توسەپ جۇرگەن اكەسىن شەكسىز شاتتىققا بولەگەن. امال قايسى، توبەسى كوككە ەكى ەلى جەتپەگەن اسقار تاۋدىڭ تەر سىڭگەن ىستىق قۇشاعىن بەسىكتەگى بالپاناق نەبارى ءبىر-اق اي يىسكەدى. ءىزىن جالعايتىن پەرزەنتىنە جۇرەگى جارىلا قۋانعان قايران ساباز ساناۋلى كۇندە تۇينەكتەن كوز جۇمدى. اناسىنىڭ ومى­راۋىنان ەرنى بوساماعان شيەتتەي تاعدىرلى شارانا ال­دىنان توسقان ءومىردىڭ كەرمەگىنەن جا­سىمادى. جارلىلاردى جا­رىل­قايتىن كەڭەستىك كەر زامان ونسىز دا از قازاقتى اياعان جوق. زيالىلارىن زۇلماتپەن، ۇلت ءۇشىن ءۇن قاتقانداردى ناقاق جالامەن جەر جاستاندىردى. ودان قالعانىن سوعىسقا سالىپ، تۇتىندەگەن قيسىق مىلتىقپەن اجالعا قارسى ايدادى. ءۇش عاسىرلىق ۇرەي حالىقتىڭ ادەبيەتى مەن ونەرىن، عىلىمى مەن ءبىلىمىن تۇنشىقتىرىپ، ات قۇلاعىندا ويناعان كوشپەندىلەردىڭ كەيىنگى ۇرپاعىن جالتاق ەتتى. ادامىنان اباقتىسى كوپ ۇرەيلى زاماندا زەرەك وسكەن بالانى قورقىنىشتان كوزسىز باتىرلىقتى  دارىپتەگەن حالىق ەپوس­­تارى، قيالىن ۇش­تاپ، ويىن دامىتاتىن اڭىز ءاپسانالار قۇتقا­رىپتى.

ءۋاليحان قاليجان،

م. اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنىڭ ديرەك­تو­رى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى

ايتىلعان اقيقاتتى فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى، قر پارلامەنتى ءماجىلىسىنىڭ ەكىنشى، ءۇشىنشى جانە ءتورتىنشى شاقىرىلىمداعى دەپۋتاتى، م. اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنىڭ ديرەك­تو­رى ءۋاليحان قاليجان ءجيى-ءجيى وي ەلەگىنەن وتكى­زەدى. سول جالتاقتىق ەل ءىشىن كەڭىنەن جايلاسا دا، الاش ارىستارىمەن جاسىرىن جالعاسقان التىن جىلعا ۇزىلمەپتى. قايتا جاڭاشىل بۋىنمەن تولىعىپ، قازاقتىڭ ءتول تاريحىن تانۋ تەرەڭدەي تۇسكەن كورى­نەدى.

عالىم كوركەم ادەبيەت ارقىلى عانا قازاق تاري­حىنىڭ جاڭعىرعانىن، وتكەنگە قۇرمەتپەن قاراۋ ارت­قانىن ايتادى. ايتپەسە، «اباي جولى» ەپوپەياسى، «حان كەنە» دراماسى، «كوشپەندىلەر» تريلوگياسى جازىلمايتىنىن العا تارتادى. ءبىز جۇمىس كەڭسەسىنە كىرگەندە ۇنەمى ىزدەنىستە جۇرەتىن جاننىڭ تاعى دا گازەتكە شۇقشيا قاراپ وتىرعان ويلى ءجۇزىن بايقا­دىق. كوز الدىنداعى كولدەي ماقالادان بەلگىلى تاريحشى مامبەت قويگەلدىنىڭ اتى-ءجونىن كوردىك.

– مىنا ماقالانى قاراشى، – دەدى ءۋاليحان قا­ليجان مەرزىمدى باسىلىم بەتىنەن كوز ايىرماعان قال­پى. الدەقاشان وزىنە ۇناعان، قۇپتايتىن تۇسىن قا­لام­مەن سىزىپ قويىپتى. – تاريحشىمىزدىڭ تالداپ جاز­عان، دايەكپەن ايتقان سوزىنە قالايشا قوسىل­ماي­سىڭ؟ «وتكەن زاماندارداعى كۇردەلى تاريحي پرو­تسەس­تەر­دى ءتۇسىنۋ ءۇشىن بىردەن-ءبىر ءتيىمدى قۇرال – كوركەم ادە­بيەت. كوركەم ادەبيەت – حالىقتىڭ جانى، حا­لىق­تىڭ سەزىمى. ونسىز تاريحي پروتسەستى ءتۇسىنۋ مۇمكىن ەمەس»، – دەپ جازادى مامبەت قويگەلدى. ورىس في­لوسوفى نيكولاي چەرنىشەۆسكي سوناۋ ءحىح عاسىردا: «ادەبيەت – ءومىردىڭ ايناسى»، – دەپ ايتىپ كەتكەن. بۇل دا بەكەر بەرىلگەن انىقتاما ەمەس.

عالىمنىڭ الدىندا قات-قابات جينالعان گازەت-جۋرنالدار كوپ ەكەن. بارلىعى جاڭا قاعازدىڭ ءيىسى اڭ­قىعان بۇگىنگى سان. كۇندەلىكتى اقپاراتتار اعىنى­نان، عىلىمي جاڭالىقتاردان قول ۇزبەي قاراپ وتىراتىن جان مەنمەنسىپ قاراعان جوق. كەرىسىنشە،  قۇشاق جايا ورنىنان تۇرىپ، قانىنا سىڭگەن قاراپايىم مىنەزىمەن اشىق-جارقىن قارسى الدى. بىردەن: «مەن جۋرنا­لي­ستيكاداعى ەڭبەك جولىمدى «جەتىسۋ» گازەتىنەن باستا­عانمىن. وندا جەتى جىل قىزمەت ەتتىم»، – دەدى اعىنان جارىلىپ.

تۇڭعيىق وي ادام بالاسىن تىعىرىققا تىرەگەن بە؟! عىلىمي جۇمىستان قولى قالت ەتكەندە وتكەن شاق­تاعى بالالىققا بويلاي كەتەتىن ءۋاليحان كوز ال­دىنا اكەسىنىڭ جارقىن بەينەسىن كەلتىرۋگە تىرى­سا­دى. ءبىر ايلىق ءسابيدىڭ ساناسىندا ەش بەلگى ساقتال­ما­سا دا، اناسىنىڭ ايتۋىمەن قالعان ەلەستەردى قۇراس­تى­رادى. مارقۇم اكەسى قاليجان بۇل ومىرگە كەلگەندە قات­تى تولقىپتى. جول توسەپ، تالاي تۇرعىننان العىس ار­قالاعان وتاعاسىنىڭ عۇمىرى ۇزاققا سوزىلمادى. ءتىپ­­تى، سۋرەتى دە ساقتالماعان. «اكەمنەن قالعان جال­عىز بەلگى بار، – دەيدى عالىم ۇزاق ۇنسىزدىكتەن كەيىن ءسال سىبىرلاپ. كوزىندە جاس بار. – اكەمنىڭ ومىردەن وت­­كەن كۇنى 10 اقپان ەدى. سول كۇنى جاپالاقتاپ قار جاۋىپتى. ءالى كۇنگە دەيىن جىلدا 10 اقپان كۇنى ءبىز­دىڭ اۋىل اق كورپەگە ورانىپ قالادى. بۇكىل تۇرعىندار سول كۇنگى اق ۇلپانى «قاليجاننىڭ قارى» دەپ اتاي­دى».

قاليجاننان قالعان بەلگى بۇل عانا ەمەس. اكەسى ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن اۋىل-اۋىلدا بريگادير بولىپ ىستەپتى. ۇزىناعاشقا تاياۋ جەردە جەتىقىرقا اتالاتىن ادىر بار. ەڭبەكتى سۇيگەن قاليجان جەتىقىرقانى ءوز قولىمەن جارىپ، حالىق توتەسىنەن قاتىنايتىن جول سالىپ بەرگەن كورىنەدى. ول ماڭ بۇگىندە ەل اۋزىندا «قاليجاننىڭ جەتىقىرقاسى» اتالادى. ءۋاليحان قا­لي­جان ءوزى تۋعان بەسمويناق اۋىلىندا بار اۋىرت­پالىقتى كوتەرگەن اناسىنا ماڭگى قارىزدار. مۇن­داعى كونە شىركەۋ كەيىن باستاۋىش سىنىپقا اينالىپ، عالىم العاش ءارىپتى وسى عيماراتتا تانيدى. جازۋشى ادەبيەتكە قۇشتارلىعىن، ونەرگە جاقىندىعىن انا­سىنىڭ تاربيەسىمەن تىكەلەي بايلانىستىرادى.

– انام ءمارتاي قولعاناتقىزى ونەرگە جاقىن كى­سى ەدى. كەستە تىگىپ، شىلتەرى توقيتىن ىسمەرلىگى تاعى بار. اقىندىعى كەمەرىنەن اسىپ تۇرعان ۋاقىتتا ايتىسقا قاتىسىپ ءجۇردى. ناعاشىم قولعانات تا شەرتپە كۇيدىڭ شەبەرى ەدى. قازاق ادەبيەتىنە قىزى­عۋ­شىلىعىم، قالام ۇستاۋعا قابىلەتىم انام جەتەك­تەپ الىپ باراتىن ورازباي اقساقالدىڭ كىتاپ­تا­رىن وقۋدان، تىڭداۋدان باستالدى. انام كۇندە كەشكىسىن سول ۇيگە جەتەكتەپ اكەلەتىن. ءسويتىپ، مەن اعايىنىمنىڭ ۇيىندە ەپوستاردى تىڭدادىم. كەيدە ۇيىقتاپ قالامىن. ەڭ باستىسى، ماعان حالىقتىڭ باتىرلىق داستاندارى بەس جاسىمنان سىڭە باستا­دى، – دەيدى ءۋاليحان قاليجان.

اسىرەسە، عالىمنىڭ جادىنان اۋىلداعى الاسا تو­قال تام وشپەيدى. بالدىرعان جىلدارىنىڭ كۋاسى بولعان ەسكى ءۇيدىڭ شاتىرىنا قىس تۇسە قار جينالىپ قالاتىن. كەڭەستىك بيلىكتىڭ سالتانات قۇرعانىنا وتىز جىلدان اسسا دا اۋىلدىڭ سيقىن قاشىراتىن جاتاعان باس­پانالار مەنمۇندالاپ تۇرادى. ايدىڭ جارى­عى­مەن، ودان قالسا تاڭالاكەۋىمنەن ءۇي توبەسىندەگى قاردى تۇسىرەتىن بالا ءۋاليحان ۇنەمى كوشەدەگى باعاندا ىلىنگەن راديوقابىلداعىشقا قۇلاق تۇرەتىن. بالالىق تازالىق، قىزىل ساياساتتىڭ سالقىنىن ءالى سەزىنبەگەن پاك كوڭىل سول راديودان ءستاليننىڭ ولگەنىن ەستىگەندە جىلاپ جىبەرگەن. اشتىق پەن سوعىستان ەندى ەڭسە كوتەرگەن ەل دە: «ەندى قالاي كۇن كورەمىز؟» – دەپ ەتەگىن جاسقا تولتىرىپتى.

عالىمنىڭ اناسى ءجيى ناۋقاستاناتىن. اكەسىز وسكەن بالاعا بۇل اۋىر ءتيۋشى ەدى. قاشاندا ىشتەي اناسىنىڭ اماندىعىن تىلەپ، ءسابي جۇرەك شىر-شىر ەتىپ ەڭبەككە ەرتە ارالاستى. ءۇشىنشى سىنىپتا وقىپ جۇرگەنىندە جاماعايىنىنىڭ ۇيىندە جالعىز تۇرىپ، جالعىز سيىردى ساۋاتىن. سوندا قۇلقىن سارىدەن شەلەك ۇستاپ، سيىردى ورىسكە ايدايتىن قىلدىرىقتاي بالانى كورگەندە باقتاشى: «جەتىم جەتىلەدى، ءۋالي­حان. كۇندەردىڭ كۇنىندە سەن دە ۇلكەن ازامات بولاسىڭ. قازىر قابىرعاڭ قايىسىپ جۇرسە دە، ەش مويىما!» – دەپ جىگەر بەرەدى ەكەن. نەبارى توعىز جاسار بالا كۇندە كەشكىلىك ەكى شەلەك ءسۇتتى اۋىل ىرگەسىندەگى ماي شى­عاراتىن زاۋىتقا وتكىزىپ، اناسىنا اقشا دايىن­داي­تىن. اۋىل­داعى اۋىرتپالىقتى، تاعدىر سالعان تاۋقىمەتتى ەرەسەكتەرشە مويىماي كوتەرگەن ءۋاليحان كوپ ۇزاماي اناسىمەن بىرگە الماتى قالاسىنداعى اعاسىنىڭ قولىنا كوشەدى.

ءۋاليحان قاليجان كىندىك قانى تامعان اۋىلىندا ساباق بەرگەن كابىرجان ۇستازى بولماسا، ونىڭ قابىر­عا­مەن سىرەسكەن كىتاپتارىن وقىماسا، الماتىداعى ءاليا دۇيسەنوۆا ەسىمدى مۇعالىمى باۋلىماسا ادەبيەت الە­مىنە قادام باسپاس ەدى، بالكىم. ءابدىلدا تاجىباەۆ، اسەت بەيسەۋوۆ، زەينوللا قابدولوۆ سىندى ۇلت زيالى­لارى ءجيى كەلىپ، كەزدەسۋ وتكىزەتىن № 12 ءبىلىم ورداسى ءۋا­ليحان قاليجاننىڭ بولاشاعىنا باعىت سىلتەدى. جا­زۋشى سماعۇل ەلۋبايمەن ءبىر پارتادا وتىرعان عالىم البىرت كوڭىلمەن ادەبيەتكە دەندەي بەردى. بىراق الىپ-ۇشقان جاس تۇلەك العاشىندا ەلمەن بىرگە تەحنيكالىق ماماندىقتى تاڭداپ قويىپ، ارتىنان رايىنان تەز قايتىپ، قۇجاتتارىن قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ فيلولوگيا فاكۋلتەتىنە الىپ بارادى.

– بالا كەزىمنەن جەتىمدىكتىڭ زارداپتارىن كورىپ ءوس­تىم. ۋنيۆەرسيتەت از كۇندە مەنىڭ ىستىق ۇياما اي­نال­­دى. ءمۇيىزى قاراعايداي ءبىلىمدى، بىلىكتى پروفەس­سور­لار­­دى تۋعان اكەمدەي، الىپ بايتەرەگىمدەي سەزىندىم. ستۋ­­­دەنتتىڭ بويىندا تۇتانعان شوقتى ۇرلەپ، جاعا بىلەتىن ۇستازدار بولدى جان-جاعىم. وقۋ ورداسىنىڭ تا­بال­دى­رىعىن اتتاعان ساتتە قازاق جانە ورىس تىلدەرىنە جۇيرىكتىگىم سەپتەستى مە، اۋدارماشى­لىق­قا بەيىمدەل­دىم. الايدا ەكىنشى كۋرستا مەنى ادەبيەت­تىڭ الىپتارى بەي­سەنباي كەنجەباەۆ پەن تۇرسىنبەك كاكىشەۆ كا­فەدراعا شاقىرتتى. ەكەۋى دە اسىعا كۇتىپ وتىر. «ورىس ادەبيەتىن زەرتتەۋشىلەر، ونىڭ ىشىندە اۋدارماشىلار جەتكىلىكتى. سەنىڭ مىنا ءجۇرىسىڭ نە؟ قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحىن زەرتتەۋ كەرەك بىزگە. قا­زاق تاريحىندا ايتىل­ماي قالعان تۇلعالار كوپ. سو­لار­دى ادەبيەتتىڭ اينا­لىمىنا قوسۋ قاجەت»، – دەدى بەيسەكەڭ. مەن سول كۇننەن باستاپ قازاق ادەبيە­تىنىڭ اقتاڭداق بەتتەرىنە دەندەدىم.

بايقايمىن، قارسى الدىمدا وتىرعان عالىم ەندى عانا سىر اعىتا باستاعانداي. كوز الدىما ويلى-قىرلى جەرلەرمەن شوقىتا ءجۇرىپ، ميداي جازىققا شىققاننان كەيىن كوسىلتە شاپقان جۇيرىك ەلەستەدى. ءۋاليحان قاليجان كىبىرتىكتەگەن جوق. شەشىلە سويلەپ كەتتى. ماناعىداي ەمەس، داۋىسى دا كوتەرىڭكى لەپپەن اسقاق­تاپ ەستىلدى. ۇلتتى ازاتتىققا، تازالىققا، رۋحاني تار­بيەگە باستاعان ءبىر توپ قازاقتىڭ اقىندارىنا كەڭەستىك جۇيەنىڭ كەسىرىنەن كەرتارتپا، ەسكىشىل، ءدىنشىل دەگەن ايىپتار تاعىلىپتى. ناتيجەسىندە، كەيىنگى ۇرپاق ولار­دى ۇمىتىپ ۇلگەرىپتى. بەيسەنباي كەنجەباەۆ قىزىل ساياسات كەڭىردەكتەن الىپ تۇرعان تۇستا دا شاكىرتتەرىنە تىڭ تاقىرىپتار بەرىپ، قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحىن تە­رەڭدەتە بەردى. جاس ستۋدەنت ءۋاليحاندى شاقىرىپ الۋ­داعى سەبەبى سول ەدى. ادەبيەتتىڭ مايتالمانى رىمعالي نۇرعالي، مۇحتار ماعاۋين، مىرزاتاي جولداسبەكوۆ، الما قىراۋباەۆا سىندى شاكىرتتەرىمەن قازاقتىڭ وشە باستاعان رۋحىن قايتارىپ، تاريحىن ءتىرىلتتى. «تاريح قويناۋىندا ەسكىشىل دەگەن ايىپپەن قالىپ كەتكەن اقىنداردى الىپ شىعاسىڭ. نۇرجان ناۋشاباەۆتى زەرتتە»، – دەيدى پروفەسسور ىزدەنىمپاز ستۋدەنتكە.

ستۋدەنت باس تارتقان جوق. بەيسەنبايداي كورەگەن پرو­فەسسوردىڭ الدىنان جىگەرلەنىپ شىقتى. ۋنيۆەر­سي­تەت قابىرعاسىنداعى سپورتتىق شارالاردى دا ءبىر تۇندە قويىپ، تەرەڭ دە كۇردەلى، شىرماۋى كوپ، شى­دامدى تالاپ ەتەتىن عىلىم جولىنا ءتۇستى. «بەيسەن­باي كەنجەباەۆ دۇنيەدەن قايتقاندا اۋىر ءتيدى، – دەيدى ءۋاليحان قاليجان. – مەن ونىڭ 52-ءنشى شاكىرتىمىن. مەنەن كەيىن تاعى ەكى ادام قورعادى. ۇلى ۇستاز ەدى. ۇلت­شىلدىقتى، ۇلتىن ءسۇيۋدى ايقايمەن، سوزبەن ەمەس، ىسپەن، عىلىممەن دالەلدەدى». عالىم ستۋدەنتتىك قى­زىق­­پەن قوشتاسىپ، قىزىل ديپلومىمەن گازەتتەردى جا­عا­لايدى. قالامى جۇردەك، ويى ۇشقىر جاستى «جەتىسۋ» گازەتىنىڭ ۇجىمى جىلى قابىلدايدى. «ۇزىن بويلى، ءتۇرى سۇستى قاراعۇلوۆ دەگەن باس رەداكتورى بار ەكەن. قىلدىرىقتاي جاسپىن ءالى. سارباس اقتاەۆ ەسىمدى ورىنباسارىن شاقىردى دا، مەنىڭ قالام الىسىمدى بايقاۋدى تاپسىردى. مەنىڭ ءدىنشىل اقىن نۇرجان ناۋشاباەۆتى زەرتتەپ جۇرگەنىمدى بىلگەندە، سارباس اعامىزدىڭ كوزى جانىپ كەتتى. بەيسەنبايدىڭ شاكىرتى ەكەنىمدى ەستىگەندە ءتىپتى قۇرمەتپەن قارادى. ەرتەسىنە قازاقتىڭ سۋرەتشىسى ساحي رومانوۆ تۋرالى ماقالا جازىپ اكەلدىم. العاشقى جازعانىمنان-اق ءبىر ءارپى وزگەرمەي گازەت بەتىنە جاريالاندى»، – دەيدى ءۋاليحان قاليجان.

بەيسەنبايدىڭ شاكىرتى العاشقى جۋرناليستىك شە­بەرلىگىن «جەتىسۋ» گازەتىندە شىڭدايدى. بايمولدا ءمۋ­سيننىڭ قاناتىنىڭ استىنا بارعان كەشەگى ستۋدەنت ۇل­كەن جۋرناليستىك مەكتەپتەن وتەدى. حات قورىتىپ، كەل­گەن ماقالالاردى وڭدەپ تاجىريبە جيناقتايدى. «ەڭ اۋە­لى تاقىرىپ! تاقىرىپ – ماقالانىڭ جارتى مازمۇ­نى. تاقىرىبىڭ وراشولاق بولسا، شىعارماڭدى ەشكىم وقىمايدى»، – دەپ ۇنەمى ايتىپ وتىراتىن بايمول­دا­دان ءۋاليحان كوپ نارسە ۇيرەنىپ شىعادى. «جاس تۇلەك» دەگەن جاستار بەتىن ۇيىمداستىرىپ، الماتى مەن وبلىستىڭ مىڭداعان ورەندەرىمەن تانىسادى. ءۋاليحان وسى گازەتتە ءجۇرىپ جاستاردىڭ كوميتەتىنە مۇشە، ءتۇرلى جيىن­دارعا دەلەگات بولىپ، بەلسەندىلىگىمەن، ەڭبەك­قورلىعىمەن باسشىلىقتىڭ نازارىنا ىلىگەدى. قىم-قۋىت جۋرناليستيكانىڭ ورتاسىندا جۇرسە دە عىلىمي جۇمىسىن تاستاماعان ءۋاليحاندى باسشىلىق قىزمەتكە شاقىرادى. بالكىم، عىلىمعا قىزىقپايتىن ادامعا بۇل تاپتىرماس ۇلكەن مۇمكىندىك شىعار. الايدا جاس جۋر­نا­ليست گازەتتە ءجۇرىپ جازعان ديسسەرتاتسياسىن بارىنەن جوعارى قويادى. ونىڭ ۇستىنە قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەر­سي­تەتىنە وقىتۋشى بولىپ ورنالاسۋدى، وزىنە جول سىلتەگەن پروفەسسورلار سەكىلدى ءدارىس بەرۋدى ارمانداپ جۇرگەنى قاشان.

– مەنىڭ بۇلاي باس تارتۋىمدى ەڭ الدىمەن ەس­تى­گەن قۋانىش سۇلتانوۆ تاڭعالىپتى. مەنى شۇعىل شا­قىرت­تى. ول ۋاقىتتا قۋانىشتى سىرتىنان جاقسى بىلەمىن. ەل سىيلاعان ادال ادام. ايتقانىنا كەلىستىم. «مىنا جەردە جۇمىس ىستەسەڭ جۋرناليست بولا الماي قالامىن نەمەسە ۋنيۆەرسيتەتتە عىلىم جولى جابى­لادى دەپ ويلايسىڭ با؟ ولاي ەمەس»، – دەدى ول ماعان. ءسويتىپ، مەنىڭ قىزمەتىم تۇبەگەيلى وزگەردى، – دەيدى ءۋاليحان.

كوز جۇگىرتىپ كورسەك، قالام ۇستاعان قايراتكەر عى­لىمي مىندەتىنە كىر جۇقتىرماپتى. ىزدەنىسىن ارتتىر­ماسا كەمىتكەن ەمەس. جۋرناليستيكادا اقپارات ارقالاي ءجۇرىپ، ەسكىشىل دەپ شەتكە قاعىلعان اقىنداردى قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحىنا ەنگىزىپ ەرلىك جاسادى. بەلگىلى جۋرناليست، قوعام قايراتكەرى قۋانىش سۇلتانوۆپەن كەزدەسۋ ءۋاليحاننىڭ قىزمەتتىك جولىنا ۇلكەن وزگەرىس اكەلدى. العاشىندا باسقارمادا نۇسقاۋشى، كەيىننەن ءباسپاسوز سەكتورىنىڭ مەڭگەرۋشىسى بولىپ قىزمەتىن جالعاستىردى. بۇل كەزدە دە ول تانىمال باسى­لىم­دار­دىڭ باس رەداكتورلارىمەن قويان-قولتىق جۇمىس ىستەپ، مۇزافار ءالىمباي، سەيداحمەت بەردىقۇلوۆ، فاريزا وڭ­عارسىنوۆا سياقتى وتكىر ويلى قالامگەرلەرمەن پىكىر­لەسەدى. ۇلكەن ساياسي مەكتەپتەن وتەدى.

ءۋاليحان قاليجان تۋرالى ءبىز ۇنەمى جىلى پىكىر ەس­­تيمىز. ۇستازى سارباس اقتاەۆ كەزدەسىپ قالسا: ء«ۋالي­حان قاليجان بارلىق ساتىدان وتكەن عىلىم مەن جۋر­نا­­ليستيكانىڭ مايتالمانى. ول جۋرناليستيكانىڭ با­لا­لىعى «قازاقستان پيونەرىن»، جاستىعى «لەنينشىل جاس­­تى»، دانالىعى «ەگەمەن قازاقستاندى» باسقاردى. مە­­نىڭ شاكىرتىم باقىتتى ادام»، – دەپ ءجيى ايتادى ەكەن. راسىندا دا، ءۋاليحان وردا بۇزار وتىزىندا با­لا­­لاردىڭ باس باسىلىمى «قازاقستان پيونەرى» – قا­زىر­گى «ۇلان­دى»، قامال الاتىن قىرىعىندا «لەنينشىل جاس­تى» – بۇگىنگى «جاس الاشتى» جانە ەردىڭ جاسى ەلۋ­دە «ەگەمەن قازاقستاندى» باسقارىپ، رەداكتور بو­لىپ­تى.

– «جەتىسۋ» گازەتى مەن ءۇشىن ىستىق باسىلىم. توق­سان جىلدىق مەرەيتويىندا ول تۋرالى لەبىزىمدى ءبىلدىرىپ، ۇلكەن كولەمدە ماقالامدى جاريالاعانمىن. مە­نىڭ ءالى قالىپتاسپاعان قالامىمدى تۇڭعىش ۇش­تاعان رەسپۋبليكاداعى ەڭ ابىز باسىلىمنىڭ ءبىرى وسى، – دەيدى عالىم قارسى الدىندا جاتقان گازەتتەرگە شۇق­شيا قاراپ. وتكەن عاسىردىڭ باسىندا جالىندى جاس عاني مۇراتباەۆ قويىپ كەتكەن «جاس الاش» اتاۋىن ءبىر-اق تۇندە «لەنينشىل جاس» گازەتىنە قايتا­رىپ، ۇلكەن ەرلىك جاساعان – ءۋاليحان قاليجان. مۇن­داي تاۋەكەلدى تالاپ ەتەتىن ءىس كەڭەستىك جۇيە ءالى كۇيرەي قويماعان تۇستا قيىننىڭ قيىنى ەدى. بىراق عالىم ۇلت مۇددەسى جولىندا ايانىپ قالمادى.

ءومىر وتكەلدەرىنەن ۇزىك-ۇزىك سىر شەرتىپ وتىرعان عالىمنىڭ ءار سوزىنەن قورعاسىنداي سالماق سەزىلەدى. بەي-بەرەكەت ماقتانعا سالىنعانىن، لەپىرەمىن دەپ پەن­دەشىلىك پيعىلىن بايقاتىپ قوياتىن پاسىق مىنەز اتىمەن جوق. شىن مانىندەگى عالىمنىڭ قاراپايىم­دىلىق ەسىپ تۇرادى ەمەس پە؟ ءبىز ءۋاليحان قاليجانمەن بولعان اڭگىمە بارىسىندا اناسى دارىتقان، كوركەم ادەبيەتتەن سىڭگەن سابىرلىلىقتى، ادالدىقتى، قارا­پايىم مىنەزدى اپ-ايقىن اڭعاردىق. ساياسات ساحناسىندا دا عالىم ەلدەن الشاقتاپ، سۋىسىپ كورگەن ەمەس. مەم­لەكەتتىك بيلىكتىڭ مىنبەرىندە دە اتادان العان اقىلدان، اناسى قۇيعان تاعىلىمنان اينىمادى.

ءۋاليحان قاليجان سىندارلى ءسات تۋىپ، ەكى قولعا ءبىر كۇرەك تاپپاي قالعان كەزدە دە مورت سىنبادى. قاي­بىر ۇزەڭگىلەستەرى اۋىرتپالىقتى كوتەرۋگە شىداس­تىق تا­نىتپاي، اۋىردىڭ ۇستىمەن ءجۇرىپ كەتتى. ىشكىلىككە سا­لىنىپ كەتكەندەر دە بولدى. عالىم ون شاقتى كۇن جۇ­مىس­سىز قالعان كەزىندە قالا ىشىندە جەكەمەنشىك كو­لىگى­مەن جولاۋشى تاسىمالداپ كۇن كوردى. وعان ار­لان­عان جوق. كەرىسىنشە، ءوزىن سىنادى. قانشالىقتى قاراپايىم ەكەندىگىن بايقاعىسى كەلدى. ەل ىشىندە قارا جاياۋ جۇرۋدەن قاشقاقتاپ، قارعا ادىم جەرگە كولىك شاقىر­تا­تىن كۇيگەلەكتىك ءۋاليحان قاليجاننىڭ بويىنان تابىلمايدى. شاعىن اۆتوكولىگىمەن جولاۋشى تاسى­مال­داپ نان-تۇزىن ايىرعاننان ءبىز قاراپايىم­دى­لىق­تىڭ اسقان ۇلگىسىن كوردىك. قاراپايىمدىلىققا، كىشى­لىك­كە قاشاندا قۇداي جاق قوي. تۇپ-تۋرا ون كۇننەن كەيىن تاكسيست ءمينيستردىڭ ورىنباسارى قىزمەتىنە كەتەدى.

– ءوز ءومىرىڭ تۋرالى سىر شەرتسەڭ، بەينەبىر تەپ-تەگىس جولدا كەلە جاتقاندايسىڭ. ءبارى تاماشا، ءبارى عاجايىپ سەكىلدى سەزىلەدى. بايقاعانىم، باعى جانعان جىگىتتىڭ جاۋى دا جاڭبىردان كەيىنگى ساڭىراۋ­قۇلاقشا قاپتايدى. اسىرەسە، باسشىلىق قىزمەتتە ساياسي ماسەلەلەر كولدەنەڭ تارتىلىپ، تۇسىنىكسىز تالاپتار قويىلا باستاعاندا بارىنەن باز كەشىپ، قول سىلتەگىڭ كەلەدى. بىراق مۇندايدا ادامدى ەشبىر ساياسي استارى جوق تازا عىلىم قۇتقارادى. ءوزىڭنىڭ عىلىم جولىندا ەڭبەكتەنەتىن قابىلەتىڭنىڭ بار ەكەنىن بىلگەندە ءتىپتى باقىتتىسىڭ. ءار ادامنىڭ باسىندا بولاتىن قيىن­دىق قوي. ءومىر تەك قۋانىشتى ساتتەر­دەن قۇرالمايدى. ەڭ باس­تىسى، سا­بىر­لى بولۋ كەرەك. عى­لىم عانا ماڭ­گىلىككە جالعاسادى. حالقىڭ ءۇشىن جاساعان جاق­سى­لىعىڭ عانا عۇ­مىرلىق، – دەيدى عالىم تولعا­نىپ.

عالىم ءار جىلداردا قر پرە­­زيدەنت اكىمشىلىگىندە، قر پارلامەنتىندە، مينيسترلىكتە ابىرويلى قىزمەت­تەر اتقاردى. ساياسي دوداعا ءتۇسىپ، حالىقتىڭ قالاۋلىسى بولدى. پارلامەنت مىنبەرىندە ەل ىشىندە شەشىمىن تاپ­پاعان تۇيتكىلدى ماسەلە­لەر­دى كوتەردى. ونىڭ شەت­ەلگە بالا ساتۋدى توقتاتۋ، كەزىندە ءتۇرلى سەبەپتەر­مەن قونىس اۋ­دار­عان وتان­داستارىمىزدى اتا­مەكەنگە كو­شىرۋ، الەۋمەت، ادە­بيەت، مادە­نيەت، ءتىل توڭىرەگىندەگى وتكىر تاقى­رىپ­تار­دى قاۋزادى. عا­لىم ساياسي ساحنادان بولەك، شى­­­عار­ماشىلىقتىڭ قازانى قايناعان «ەگەمەن قازاق­ستان» گازەتىندە باسشىلىق جاساعان جىل­دارىن ۇمىت­پايدى. ءدال وسى جىلدارى ول «پرە­زي­دەنت» دەگەن كىتاپ جازدى. ەڭ باستىسى، ءۋاليحان قالي­جان – «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىن استاناعا كوشىرگەن باس رەداكتور.

– استانانى الماتىدان اقمولاعا كوشىرۋدى كوپ­شىلىك قيال، ەرتەگى سياقتى قابىلدادى، – دەيدى ءۋا­لي­حان ەگەمەندىكتىڭ العاشقى جىلدارىن ەسكە ءتۇسىرىپ. – قاۋلى شىققان كەزدە ەشكىم سەنگەن جوق. سول ۋاقىتتا ەلباسى اۆسترالياعا رەسمي ساپارمەن باردى. ساپار كەز­ىندە مەملەكەت باسشىسى اۆستراليا استاناسىن بەس رەت اۋىستىرعانىن ەستيدى. مەن قاسىندا سۇحبات الىپ تۇرعان ساتىمدە ءبىزدىڭ ەلگە دە تەز ارادا اس­تا­نامىزدى اۋىستىرۋدى، الماتىدان اقمولاعا كوشتى باس­تاي بەرۋدى تاپسىرىپ جاتتى. استانا­مىزدىڭ جاڭا­دان سالىنۋىن ءۇش عاسىرلىق ەزگىنى، وتارلاۋدىڭ بۇعاۋىن بۇزىپ، شىن مانىندەگى دەربەس ەل ەكەنىمىزدى كورسەتۋدىڭ جارقىن بەلگىسىمەن بايلانىستىرامىن. گەوساياسي تۇرعىدان دا ءبىز ۇتتىق. استانا قاشاندا شەكارادان الىستا، قالىڭ ەلدىڭ ورتاسىندا ورنالا­سۋى ءتيىس. استانامىزدىڭ ەڭسە كوتەرۋىن ەگەمەن­دى­گى­مىز­دىڭ جەمىسى دەپ بىلەمىن. ەلباسى ءبىر سوزىندە: «استانا گۇل قالا بولادى»، – دەپ ايتقان ەدى. اقيقاتىندا دا گۇلگە كومكەرىلدى. جاسىل جەلەككە وراندى. تەرىس­تى­گىن­دەگى بۋرابايدىڭ ورمانىمەن استانانىڭ اعاشتارى ارا­لاسا باستادى. تال-تەرەكتەرمەن بىرگە ەلوردا­مىز­دىڭ جانعا جايسىز كليماتى دا وزگەردى. ءبىرىنشى پەتر كەزىندە استانالارىن نەگە وزگەرتتى دەپ ويلاي­سىز؟ ورتالىقتى شەكارادان الىس ۇستاۋ ءۇشىن ىستەدى. ال ءبىزدىڭ استانا قازاقستاننىڭ عانا ەمەس، بۇكىل جەردىڭ كىندىگىندە تۇر.

استانا ازاتتىقتىڭ جەمىسى انىعىندا. ەلوردا ەگە­مەندىگىمىزدى ايشىقتادى راسىندا. ءۋاليحان قالي­جان­نىڭ استانا تۋرالى تەبىرەنە ءسوز سويلەۋى تەگىننەن تەگىن ەمەس. سول كەزدە ءوزى باسقارىپ وتىرعان «ەگەمەن قا­زاقستان» گازەتىنىڭ ۇجىمىن دا العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ استاناعا كوشىردى. ۇجىمىنداعى جۋرناليستەر ءۇشىن جاڭا قالادان 25 تۇرعىن ءۇي ساتىپ الادى. بىردە-ءبىر ءجۋرناليستى باسپاناسىز قالدىرماي، باۋىرى ءبۇتىن، باسى امان قالپىندا ۇجىمىن سارىارقانىڭ تورىنە ورنالاستىرادى. باس رەداكتور گازەتتىڭ قوعامدىق-ساياسي باعىت-باعدارىن ايقىنداۋمەن بىرگە جۋرناليستەردىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىن دا قورعاۋى كەرەك. ءۋاليحان باسىلىمدا باسشىلىق جاساعان كەزىندە وسى ۇستانى­مىنا بەرىك بولىپتى.

– ۇلتقا قىزمەت ەتۋ ادالدىقتان باستالادى، – عا­لىم­­نىڭ اقتارىلعان ويى، جۇرەكتەن شىققان ءسوزى جۇ­رەككە قۇيىلىپ جاتىر. – ۇلتشىلدىق ايىپ ەمەس. ال ۇلت­جاندى بولۋ – اربىرىمىزگە مىندەت. بۇل دەگەنىمىز – ءوز ۇلتىڭدى جوعارى قويۋدان، وزگەنىڭ ار-نامىسىنا تيۋ­دەن قاشۋ. وزگەنىڭ ءتىلىن، مادەنيەتىن، ءداستۇرىن قۇر­مەتتەپ، ءوز ۇلتىڭدى رياسىز ءسۇيۋ كەرەك. ۇلتىن ءسۇيۋدىڭ ءبىر بەلگىسى – مەملەكەتتىك ءتىلدى ءبىلۋ. ەگەر شىن مانىندە مۇح­تار شاحانوۆ ايتقان دەرەك دۇرىس بولسا، وندا قا­زاق­ستاندا ۇلتىن سۇيەتىندەر از دەگەن ءسوز. ءتورت ميل­ليون قازاقتىڭ انا تىلىنە شورقاقتىق تانىتۋى – ۇلكەن قاسىرەت. قازىردىڭ وزىندە 65 پايىزعا ازەر جەتتىك. حالىق سانى كوبەيمەي ۇلتتىق ساياسي ماسەلەلەر دە شەشىمىن تاپپايدى. ەلباسى سول سەبەپتى دە شەتتە جۇر­گەن 5 ميل­ليون قانداستارىمىزدى اتامەكەنگە شا­قىردى.

ءۇش شاقىرىلىمدا دەپۋتات بولعان عالىم تاعدىر­دىڭ جازۋىمەن شەتەل اۋىپ كەتكەن اعايىننىڭ الەۋ­مەت­تىك قورعالۋىن ءجيى قوزعايتىن. اسىرەسە، ولاردىڭ قا­زاقستانعا كەلگەننەن كەيىنگى تۇرمىسىنا كوپ جەڭىل­دىكتەر جاسالاۋىن تىلگە تيەك ەتىپ، كوشى-قون تۋرالى زاڭ ەرەجەلەرىن جازىستى. «ورالماندارمەن بىرگە قازاقتىڭ تازا ءتىلى كەلدى. قولونەرى، ءداستۇرى، مادەنيەتى كەلدى. كوپ­شىلىكتىڭ اراسىندا شەتتەن ورالعان وتان­داس­تا­رى­مىزعا ۇركە قارايتىن، ولارعا جاسالعان جەڭىل­دىككە نارازى ادامدار كەزدەسىپ قالادى. ولار قازاقستاندى وركەندەتىپ جاتىر كەرىسىنشە. مەملە­كەتكە ماسىل ەمەس. ءوزىڭىز ويلاڭىزشى، وسى ۋاقىتقا دەيىن كەلگەن ءبىر ميلليون قانداسىمىزدىڭ اراسىندا 50 عىلىم دوكتورى، 13 مىڭ جوعارى ءبىلىمدى مامان بار. ءبىر ميلليون قانداسىمىزدىڭ تەك 4 پايىزى عانا زەينەت جاسىندا»، – دەيدى ءۋاليحان. ءسوز اراسىندا ولاردىڭ دەموگرافياعا ەلەۋلى ۇلەس قوسقانىن، قا­زاق­ستاندا تابيعي ءوسىم 2006 جىلدان باستاپ باي­قال­عانىن قۋا­نا جەتكىزدى. دەموگرافياعا كەسىرىن تيگىزەتىن جا­سان­دى تۇسىك تۋرالى قىنجىلا ايتتى. مۇنى توقتاتۋ كەرەك­تىگىن العا تارتتى.

عالىمنىڭ اقش-تا پيتەر دەگەن دوسى تۇرادى ەكەن. ءوزى قازاق ءتىلىنىڭ مامانى. قازاقستاندى تەرەڭ زەرتتەگەن كورنەكتى عالىم. ءۋاليحان سول زەرتتەۋشىنىڭ اۋزىنان: «الەمنىڭ تالاي ەلىن ارالادىم. بىراق وز­دەرىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىلىن وركەندەتۋ ءۇشىن، وزگە­لەرگە ۇيرەتۋ ءۇشىن ارنايى قارجى بولەتىن جالعىز ەلدى كور­دىم. ول – قازاقستان»، – دەپتى. مۇحيتتىڭ ارعى بە­تىن­دەگى سىرت كوزدىڭ بۇل ءسوزى ءۋاليحاندى كوپ ويلان­دىر­دى. عالىم تازالىقتى سۇيەدى. شىنايىلىقتى جاقسى كورەدى. ءىستىڭ باسى تازا، ادال بولماسا، سوڭى دا سۇيى­لىپ كەتەتىنىن ايتادى. ء«اربىر مەملەكەتتىك قىزمەتكەر وزىنە جۇكتەلگەن مىندەتتى تازا اتقارسا، ۇلتىن ءسۇيۋ دەگەن سول»، – دەيدى ول.

– ماڭگىلىك ەل دەگەن نە؟ ول – فيلوسوفيالىق اۋقىمى كەڭ ۇعىم. قازاق ەلى ماڭگى جاساسا دەگەن ما­عى­نا بەرەدى. ەلباسىمىز ماڭگىلىك ەل يدەياسىن قا­لىپتاستىرۋ ءۇشىن قانشاما ەڭبەك ءسىڭىردى دەسەڭىزشى. ەڭ ءبىرىنشى شەكارامىزدى شەگەندەدىك. شەكارا تۋرالى قۇ­جاتتاردى راسىمدەۋگە بايلانىستى ەلباسىنىڭ: «قا­زاقتىڭ ءبىر مەتر جەرى سىرتقا ءوتىپ كەتپەسىن. مۇ­قيات قاداعالاڭدار»، – دەپ ايتقانى ەسىمنەن كەتپەيدى. ەلباسى شىنىندا وتە ەلجاندى، ۇلتىن شەكسىز سۇيەتىن جۇرەگى كەڭ ادام.

ءۋاليحان قاليجان ءار ەلدە ءجۇرىپ جاتقان يدەولو­گيالىق تاسقىننان سەسكەنەدى. ەرتەڭگى كۇنى دالەلى ءدۇدامال يدەيالار تۇتاس حالىقتىڭ ساناسىن وزگەرتىپ، ءبىر-بىرىنە استامسىپ قاراتىپ قويۋى مۇمكىن. كوپ ەلدىڭ يدەياسى ءبىزدىڭ ۇلتتىق بولمىسىمىزعا شابۋىلدايتىن كورىنەدى. تاريحي كوزقاراستارعا قاتىستى قازاق حالقى تىم جالتاق جانە يدەولوگيا جۇرگىزۋگە اسىقپايدى. كورشىلەس رەسەيدى الساق، قانداي تاريحي وقيعانى بولماسىن ورىستاندىرۋعا، وزدەرىنە ەنشىلەۋگە تىرىسادى. ۇلى قىتاي قورعانىن سلاۆياندار سالدى دەپ جارىسا جازعانى، قازاق جەرىنە كۇمانمەن قاراي­تىن سان مىڭ ماقالالارى – سونىڭ دالەلى. عالىم وسىنداي ءوز مادەنيەتىنە تەلۋ يدەولوگياسى ءجۇرىپ جاتقاندا ءبىزدىڭ حالىقتىڭ سامارقاۋلىق تانىتاتىنا ءىشى كۇيەدى. ىرگەمىزدەگى وزبەك اعايىن الپامىس باتىردى وزبەكتەندىرىپ الدى. ال ءبىز تۇركى دۇنيەسى دەپ وزىمىزدەن الشاقتاتادى ەكەنبىز. ايتپەسە، تۇركى دۇنيەسىنە ورتاق مۇرانىڭ ءبارى وزگەدەن گورى قازاقتىڭ وزىنە جاقىن، قازاقتىڭ سالتىنا ۇقساس، تىلىنە سايكەس.

فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورلىعىن قورعاۋ كەزىندە عالىم تالماي ىزدەنگەن. «قازاق ادەبيەتىندەگى ءدىني اعارتۋشىلىق اعىم» تاقىرىبىندا زەرتتەۋ جۇرگىزگەن ول ديسسەرتاتسياسىن التى ايدىڭ ىشىندە اياقتايدى. اكادەميك زەينوللا قابدولوۆ تاڭعالادى. «رىمعالي نۇرعالي قىزمەتتە جۇرسەم دە ماعان: ء«ول، ءتىرىل، قورعاۋىڭ كەرەك!» – دەپ شەگەلەپ ايتتى. مەن تاۋلىگىنە ءتورت ساعات ۇيىقتاپ ءجۇردىم. جولداسىم تاڭەرتەڭ جۇمىسقا كەتەدى. مەن وعان ەسىكتى سىرتىنان جاپقىزدىرام. ءوزىم ۇيدە عىلىمي جۇمىسپەن اينالى­سامىن»، – دەيدى عالىم. ونىڭ قازاق ادەبيەتىنە دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىن وسىدان بايقادىق. ىزدەنۋدەن تالماي­تىن ءۋاليحان قاليجان ديسسەرتاتسياسىن التى ساعات قورعايدى. ەسكى پارتيالىق، كەڭەستىك كوزقاراستىڭ سەڭىن بۇزىپ، جاڭاشىلدىقپەن ءدىني اعىم وكىلدەرىن قايتا تىرىلتكەندەي بولادى.

ءۋاليحان قاليجاننىڭ ايتۋىنشا، ادەبيەتسىز بولاشاق جوق. جاس ۇرپاققا وتكەنىمىزدى ادەبيەت ار­قى­لى ونەگە ەتۋگە ءتيىسپىز. ەگەر ادەبيەت بولماسا، تاري­ىمىز جۇيەسىز تارىداي شاشىراپ قالار ەدى. عالىم «بابالار ءسوزى» جۇزتومدىعىنىڭ جارىق كورگەنىنە قۋانادى. مۇنىڭ ار جاعىندا قازاقتىڭ، كوشپەن­دىلەردىڭ، دالانىڭ مادەنيەتى مەنمۇندالاپ تۇرعانىن جاسىرمايدى.

– لەۆ تولستوي «سوعىس جانە بەيبىتشىلىكتى» جازباسا ءبىز ورىستار مەن فرانتسۋزدارىڭ شايقاسىن تۇ­سىنبەس ەدىك. سول ارقىلى فرانتسيا حالقىنىڭ ما­دەنيەتىن بىلدىك. ءىلياس ەسەنبەرلين «كوش­پەن­دىلەردى» ومىرگە اكەلمەسە، ءبىز بۇگىنگى قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىل­دىعىن تويلاۋىمىز دا نەعايبىل. ءىلياستىڭ قو­لىندا «تاريحي ي راشيدي» كىتابى بولدى سول كەزدىڭ وزىندە. ال مۇحتار اۋەزوۆ شە؟ «حان كەنەنى» جازۋ ار­قىلى بولاشاق ۇرپاققا ۇلكەن مۇرا قالدىردى. بىلەسىز بە، «اباي جولىندا» اقىننىڭ بولاشاقتان ءۇمىت كۇتىپ، كوكجيەككە قاراپ، قيالعا بەرىلەتىن تۇسى بار عوي. سول جەردەگى ابايدىڭ ارمانى بۇگىنگى تاۋەل­سىز­دىك. وندا ابايدىڭ عانا ەمەس، م. اۋەزوۆتىڭ دە ار­مانى جاتىر، – دەيدى قالامگەر.

عالىمنىڭ ايتۋىنشا، ءبىز وتكەن عاسىردىڭ ورتا شەنىندە بۇكىل رۋحاني مۇرامىزدان ايىرىلىپ قالا جازداپپىز. مۇحتار اۋەزوۆ پەن ءسابيت مۇقانوۆ جازۋشىلار وداعىندا وتكەن پىكىرتالاستا قۋدالانىپ، حالىق مۇراسىن جاقتاعانى ءۇشىن ايىپتالدى. ءسويتىپ، بابالارىمىز اماناتتاعان ادەبيەتتەن قول ۇزۋگە دايار تۇرعان ەكەنبىز. وتارشىلدىق سانانىڭ ورنىققانى سونشا، ءمۇيىزى قاراعايداي كەڭەستىك جازۋشىلارىنىڭ بىردە-ءبىرى فولكلوردان ايىرىلۋ ۇلتىنان ايىرىلۋ ەكەنىن تۇسىنە الماپتى عوي. عالىم سوعان كۇيىنەدى. ۇلتتى ۇيىستىراتىن يدەيالاردى جانداندىرا بەرۋدى ۇسىنادى. ۇلتشىل بولۋ كەرەكتىگىن تىلگە تيەك ەتەدى.

قايراتكەر قازاق جۋرناليستيكاسىنا قاتىستى دا پىكىرىن ءبىلدىردى. اتاپ ايتقاندا، بىرجاقتى ماقتاۋ نەمەسە بىرجاقتى قارالاۋعا بوي الدىراتىن ءباسپا­سوز­دىڭ بولاشاعى بۇلىڭعىر بولاتىنىن اڭگىمەلەدى. جۋر­ناليستيكا تاۋەلدىلىكتەن ارىلعانى ابزال. ءۋا­ليحان قا­ليجاننىڭ ايتۋىنشا، قازاقستاندا اقتى اق، قارا­نى قارا دەپ تاراتاتىن اقپارات قۇرالدارىن قالىپ­تاس­تىراتىن ۋاقىت جەتكەن. «كەزىندە جەمقورلىق تۋرا­لى زاڭنىڭ 6 بابىنا: «مەنشىك تۇرىنە قاراماستان بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا جاريالانعان ما­قا­لالار مىندەتتى تۇردە مەملەكەتتىك ورگاندارمەن بىرگە قارالۋ كەرەك»، – دەگەن تارماقشا ەنگىزدى. ەلباسى قول قويعان. بىراق وسى باپ ءالى كۇنگە دەيىن جۇمىس ىستەمەي تۇر. گازەت بەتىندە جەمقورلىق تۋرالى ماقالا با­سىل­سا مەملەكەتتىك مەكەمە دە، حالىق تا نازارعا الماي­تىن دارەجەگە جەتكەن. «گازەت جازا بەرەدى» دەگەن جا­لاڭ تۇسىنىك پايدا بولعان»، – دەيدى قايراتكەر قىن­جىلىپ.

ءۋاليحان قاليجان بۇگىنگى تىلشىگە جۋرناليستي­كانى كاسىبي تۇردە مەڭگەرە سالۋ ازدىق ەتەتىنىن كەڭى­نەن ءوربىتتى. بۇگىنگى زامان سالاعا بەيىمدەلۋدى تالاپ ەتەدى. ەڭ اۋەلى، جۋرناليست بىرنەشە ءتىلدى مەڭگەرۋى قاجەت. سودان كەيىن زاڭ مەن ەكونوميكانى ءبىلۋى شارت. ايتپەسە، قازاق جۋرناليستيكاسىنىڭ الەمدىك بيىك دارەجەگە كوتەرىلۋى ەكىتالاي. وسى تالاپتار ورىن­دالسا عانا اعىلشىن ءتىلىن مەڭگەرۋ ارقىلى اقپا­رات­تاردى نەگىزگى كوزدەردەن تىكەلەي قازاقشا اۋدارۋ قالىپتاسادى. ناتيجەسىندە، شىنايى اقپارات تاراي­دى. وتكىرلىك، پارمەندىلىك پايدا بولادى.

عالىم شەشىلە سويلەپ وتىر. ءوزى ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان قوعامعا بەي-جاي قاراي المايتىن قايراتكەردە كەمەل وي كوپ. اۋزىنان شىققان ءاربىر ءسوز ويلاندىرادى. باعىتىمىزدى كورسەتەدى. بولاشاعىمىزعا جول سىلتەيدى. ەلباسى ءبىر سوزىندە: «رۋحى كۇشتى ەلدە عانا مەملەكەت قۇرىلادى»، – دەپ ەدى. سول ءسوز ءۋاليحان قاليجاننىڭ دا ومىرلىك قاعيداسىنا اينالعانداي. عالىمنىڭ سوزىنە سۇيەنسەك، جەتپىس جىل بويى ماركستىك، ەنگەلستىك، لەنيندىك ءھام ستاليندىك تسيتاتاعا تولىپ كەتكەن قازاق عىلىمىن قايتا تازالاۋعا ۇلكەن كۇش جۇمسالىپتى. قاعاز بەتىندە كەڭەستىك يدەولوگيا تازارتىلعانمەن، حالىق اراسىندا ءالى دە ەسكى كوزقاراسپەن كۇن كەشىپ جۇرگەندەر جەتكىلىكتى. وكىنىشتىسى، ولار تاۋەلسىزدىكتىڭ قادىرىن سەزىنبەيدى دە. سوندىقتان، ۇلت قايراتكەرى بار سالماقتى، بار كۇش-جىگەردى جاستارعا ارتۋدى قۇپ سانايدى. جاستار قوعامنان اجىراماي تۇرعان كەڭەستىك يدەيانى كەتىرىپ، ماڭگىلىك ەلدىڭ مىندەتتەرىن ودان ارى گۇلدەندىرەتىنىنە سەنىمدى.

قۋانىش تۇنعاتار

Abai.kz