قازاق ءتىلى: مامانداردىڭ قۇلاعىنا التىن سىرعا
ءتىل ماسەلەسىن مەن ايدالادا توقتاپ قالعان وگىز جەككەن ارباعا ۇقساتامىن. حالىق ولەڭىندە ايتىلعانداي، قارا جولمەن سىقىرلاپ اربا كەلەدى. نە اسفالت جول جوق، اياقتىڭ استى باتپاق، جولاۋشىلاردىڭ ءۇستى ساتپاق. اربانى كوزدەگەن جەرگە الىپ بارۋ ءۇشىن ەڭ الدىمەن قامىت كيگەن وگىز مىقتى بولۋى كەرەك، ونىڭ شاماسى جەتپەسە، ايداۋشى ىسكەر بولۋى شارت، ونىڭ دا قولىنان كەلمەسە، كەزدەيسوق جۇرگىنشىلەر مەن ارناۋلى جولاۋشىلار بەينەتىنە كونىپ، ءبىرى تەگەرشىگىن يتەرىپ، ءبىرى وگىزدى سۇيرەپ، بىرەۋى جول كورسەتىپ دەگەندەي، كوپشىلىكپەن بىتەتىن جۇمىس. بىزدە ءسوز كوپ تە، ءىس شامالى. ال قۇر ايقايمەن ەسەكتى دە جۇمىسقا جەگە المايسىڭ. تاۋەلسىزدىك العالى پالەن جىل دەپ جاتىرمىز. ودان بەرى ءبىرىنشى سىنىپتىڭ تابالدىرىعىن اتتاعان بالا كامەلەتكە كەلەتىن ۋاقىت بولدى عوي. ءتىلى قازاقشا شىققان بالا ەندى قازاقشا سويلەي الماي تۇرسا، وعان كىم كىنالى؟! ونى ساقاۋ دەپ تە، ماقاۋ دەپ تە ايتا المايمىز عوي.
احمەت بايتۇرسىنوۆ ايتقان باستاۋىش مەكتەپتە بىرىڭعاي قازاقشا وقىتۋ ماسەلەسى شەشىمىن تاپتى ما؟ سول اقاڭ ايتقان حالىقتىڭ كوزى، قۇلاعى ءتىلى بولاتىن ءتول باسىلىمدارىمىز جەتكىلىكتى مە؟ وزگە ۇلتتاردى تورىمىزگە شىعارىپ، ءوزىمىز بوساعادا قالاتىنداي نە جازىعىمىز بار؟ وسىدان ون شاقتى جىل بۇرىن بالالارىمىزدى قازاق مەكتەبىنە بەرىپ، جينالىستاردا انا تىلىمىزدە سويلەپ، مارقايىپ قالىپ ەدىك. سول ءۇردىس جالعاسىن تاۋىپ جاتىر دەپ ايتۋ قيىن. ويتكەنى، «قازاق ءتىلى تاعى قالدى تاسادا، ۇقساپ تۇرمىز اقاڭ ايتقان ماساعا...»
تەلەديداردى اشىپ قالساڭ دا، راديونىڭ قۇلاعىڭ باسىپ قالساڭ دا، گازەتتەردى پاراقتاساڭ دا، جۋرنالدارعا قاراپ قالساڭ دا باسىمدىق ورىس تىلىندە. ءتىپتى ءاۋ باستا انا تىلىنە قۇرمەت كورسەتكەن ءتول تەڭگەمىز دە ەندى ورىس تىلىندە سايراي جونەلدى.
قازاقستانداعى، اسىرەسە، وبلىس ورتالىقتارىنداعى ورىس تىلدەس گازەتتەر قازاق ەلى ەمەس، باسقا مەملەكەتتىڭ باسىلىمى سەكىلدى. ويتكەنى، ولاردا حالقىمىزدىڭ ءتىلى مەن ءدىنى، سالت-ءداستۇرى، ادەبيەتى مەن مادەنيەتى تۋرالى مۇلدەم جازىلمايدى، نەمەسە ارا-تۇرا، ءتيىپ-قاشىپ جازىلادى. ولاردىڭ كوپشىلىگى حريستيان ءدىنىن ۋاعىزدايدى، ورىس نەمەسە باتىس مادەنيەتى مەن ادەبيەتىن ناسيحاتتايدى. ءبىر عاجابى، سول باسىلىمدار تەندەردە جەڭىمپاز اتانىپ، مەملەكەت تاراپىنان ولارعا قارجى بولىنەدى. بەتتەرىندە ورىس ءتىلى مەملەكەتتىك ءتىل بولسىن دەگەن ورىنسىز ۇسىنىستارعا ورىن بەرىلەدى.
«ەگەمەن قازاقستان» گازەتىنىڭ 2007 جىلعى 12 ناۋرىز كۇنگى سانىندا جازۋشى دۋلات يسابەكوۆتىڭ: «اينالىپ كەلگەندە، بار الەم ءبىر-اق تىلدە سويلەۋگە كوشەدى» دەگەن يدەيانى قوزعاۋشىلار قازاق حالقىن وسى يدەيانى مەڭگەرۋگە قازىردەن باستاپ دايىندالا بەرۋگە ۋاعىزدايتىن سەكىلدى» دەگەن ءسوزى قازاقستاندىق بارلىق گازەتتەرگە ارناپ ايتىلعانداي. اسىرەسە، ورىس ءتىلدى باسىلىمدار ءبىرىنىڭ اۋزىنا ءبىرى تۇكىرىپ قويعانداي، ورىس ءتىلىنسىز تاڭىمىز اتىپ، كۇنىمىز باتپايتىنداي، قارا اسپاندى توندىرەدى دە جۇرەدى. ءبىر قىزىعى، مەملەكەتتىك گازەتتەر دە، وپپوزيتسيالىق باسىلىمدار دا بۇل تاقىرىپتا ءبىر اۋىزدى دەسەك تە بولادى.
قازاق ءتىلدى باسىلىمداردىڭ جان ايقايىن كۇندە وقىپ ءجۇرمىز دەسەك تە، ولاردىڭ كوپشىلىگى ءوز قوتىرىن ءوزى قاسىعانداي اسەر قالدىرادى. مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلمەيتىن شەنەۋنىك نەمەسە قازاق تىلىندە سويلەمەيتىن دەپۋتات قىزمەتتەن كەتسىن نەمەسە دەپۋتاتتىق مارتەبەدەن ايىرىلسىن دەيتىن سوزدەر دە ەستىلەدى. ەكىنشى جاق بولسا، ورىس ءتىلىنىڭ ونبەيتىن داۋىن داۋلاپ، ورشەلەنە تۇسەدى.
ءتىل جاناشىرلارىنىڭ كوپتەگەن قۇندى پىكىرلەرى «جارتاسقا باردىم، كۇندە ايقاي سالدىمدى» ەسكە سالادى. باياعى جارتاس ءبىر جارتاس. مەكەمەلەر مەن كوشە اتتارىنىڭ جازىلۋىنداعى ورەسكەل قاتەلەر تۋرالى باق-ى اتتان سالىپ جاتادى. بىراق، سىن تۇزەلگەنمەن، ءمىن تۇزەلىپ جاتقان جوق. ويتكەنى، بيلىك باسىنداعىلاردىڭ دەنى ورىسشا ويلايتىندار، سول تىلدە سويلەيتىندەر، قازاق ءتىلىن ورگە شىعارايىق دەسەڭ، ء«الى وعان ەرتە، قوي!» دەيتىندەر. سەڭ قوزعالدى ما دەگەندە، كەيبىر مينيسترلەرىمىزدىڭ ءتىلى كەلسىن-كەلمەسىن، انا تىلىندە سويلەپ جاتقانىنان ءۇمىت ەتەمىز. بىراق، مەملەكەتتىك ءتىل ماسەلەسىن كەيىنگى كەزدە ءجيى وتكىزىلىپ جۇرگەن ءتۇرلى بايقاۋلار مەن كورمەلەر، وزگە ۇلت وكىلدەرى اراسىنداعى جارىستار تۇبەگەيلى شەشە المايتىنى تۋرالى قازاق باسىلىمدارى جازۋداي-اق جازىپ جاتىر. قازاق ءتىلى ءار وتباسىمەن قاتار مەملەكەتتىك ۇيىمداردا، مەكتەپتە جانە مادەني وشاقتاردا باسىمدىققا يە بولعاندا عانا بوركىمىزدى اسپانعا اتۋعا بولادى.
ءبىزدىڭ تەلەديداردى جاۋلاپ العان، كوبىسىنىڭ مازمۇنى جەڭىل ايتىستاردا ءتىل ماسەلەسى ءجيى ايتىلعانىنا عانا قۋانباساق، مۇنداي حابارلار قازاق حالقىنىڭ مادەني ورەسىن تانىتادى دەپ ايتۋ قيىن. ونىڭ ەسەسىنە زيالى قاۋىم وكىلدەرىن كوبىرەك سويلەتىپ، وسى تاقىرىپقا ورىس تىلىندەگى باعدارلامالاردا دا ءجيى ورالىپ وتىرساق، نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى. كوگىلدىر ەكراندا انا ءتىلىن قاسيەت تۇتاتىن بەلگىلى قوعام قايراتكەرلەرىنىڭ، اقىن-جازۋشىلارىمىز بەن عالىمدارىمىزدىڭ تۇراقتى مىنبەرى بولۋى كەرەك. سودان كەيىن كەيبىر مينيسترلەرىمىز بەن جوعارى لاۋازىمدى شەنەۋنىكتەردىڭ ورىس تىلىندە سويلەگەنىن قازاق تىلىندەگى حابارلاردا مۇلدە كورسەتپەۋگە تىرىسۋ كەرەك. ولاردىڭ سوزدەرىن قازاقشاعا اۋدارىپ بەرگەننەن نە ۇتامىز؟!
بوساعادا قالعان قازاق ءتىلىن تورگە شىعارۋ ءۇشىن انا تىلىندە تاۋلىگىنە 24 ساعات بويى سويلەيتىن ارناۋلى تەلەارنا كەرەك. قازاق راديوسى دا ءۇزىلىسسىز ەفيرگە شىعۋى كەرەك. مەملەكەت تاراپىنان قارجىلاندىرىلاتىن كوپتەگەن رەسپۋبليكالىق جانە وبلىستىق گازەتتەردى ورىس جانە قازاق باسىلىمدارىن بىرىكتىرىپ، ەكى تىلدە شىعارساق ۇتار ەدىك. ماسەلەن «ەگەمەن قازاقستان» مەن «كازاحستانسكايا پراۆدا» كوبىنەسە ءبىر تاقىرىپتاعى ماتەريالداردى جاريالاپ كەلە جاتقانى شىندىق قوي. مۇنىڭ ءوزى ءبىر جاعىنان قارجى ۇنەمدەۋگە اكەلسە، ەكىنشى جاعىنان ءتىل ۇيرەتۋ مەكتەبى بولار ەدى. جارنامادان تۇسكەن قارجى دا ءبىر استاۋعا قۇيىلار ەدى. مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ مۇددەسىن قىزعىشتاي قورعايتىن ورىس ءتىلدى باسىلىم دا اۋاداي قاجەت.
تەلەديداردان ءتىل عىلىمىن دامىتۋعا ۇلكەن ۇلەس قوسقان كورنەكتى قازاق عالىمى تۋرالى حابار ءجۇرىپ جاتىر. اكەسى تۋرالى ۇلدارى مەن قىزدارى ورىس تىلىندە سۇحبات بەرىپ، ونى ءتىلشى قازاق تىلىنە اۋدارىپ، ديكتور قازاق كورەرمەنىنە اۋدارىپ بەرىپ جاتىر. بۇل نە دەگەن سۇمدىق؟!
بىراق، وسى كورىنىستى كۇنبە-كۇن كورىپ ءجۇرمىز. شەنەۋنىكتەردى بىلاي قويعاندا، انا ءتىلى ارقىلى كۇنىن كورىپ جۇرگەن عالىمداردىڭ بالالارى، اقىن-جازۋشىلاردىڭ بالالارى، قازاق تىلىنەن ساباق بەرەتىن مۇعالىمدەردىڭ بالالارى ورىس مەكتەبىندە وقيدى، ورىس تىلىندە سويلەيدى، نەمەرەلەرى شەت مەملەكەتتە وقيدى، شەت تىلىندە ەمىن-ەركىن سويلەيدى. سوعان اتا-اناسى دا ءماز، وزدەرى دە ءماز.
سول تەلەديداردان تاعى ءبىر ءتىلشىنىڭ «كوڭىل ايتۋدى ءبىلدىردى» دەگەن ءسوزىن ەستىدىك. ورىستىڭ «ۆىراجايۋ سوبەلەزنوۆانيە» دەگەنىن اۋدارعان ءتۇرى. مىنا قالىپپەن مەملەكەتتىك ءتىلدى تۇگەل مەڭگەرۋگە تاعى ءبىر عاسىر كەرەك بولاتىن شىعار.
ۇلتتىڭ تىلدەن الىستاۋى – ءسوز بەن ءىستىڭ قابىسپاۋى. ءسوز جۇزىندە قازاق ءتىلىن دامىتايىق دەگەن قايراتكەرسىماق ءىس جۇزىندە انا ءتىلىن وزگە تىلدەن كەم كورسە جاعداي قايدان تۇزەلسىن؟! ءسوزى باسقا ادامنىڭ ءىسى باسقا بولعان سوڭ ولاردان قانداي ۇلگى-ونەگە الۋعا بولادى؟!
ورىس ءتىلى تەك رەسەيدە عانا مەملەكەتتىك ءتىل بولا الادى. ونى وزگە ەلگە تەلۋدىڭ ەش قيسىنى جوق. قازىرگىدەي قىسىلتاياڭ كەزەڭدە مۇنداي ماسەلە قوزعاۋدىڭ ءوزى اقىلعا سىيىمسىز. ەگەر قينالىپ بارا جاتسا، ورىس بولسىن، باسقا بولسىن، وزدەرىنىڭ تاريحي وتاندارىنا بارسىن. ال قازاقستاندا تۇرادى ەكەن، مەملەكەتتىك قۇندىلىقتارعا قۇرمەتپەن قاراپ، ونى دامىتۋعا ات سالىسۋلارى ءتيىس.
«رۋسسكي يازىك نە تاكوي بارين، چتوب ون نۋجدالسيا ۆ چەي ليبو پوموششي». مەن مۇنى ادەيى ورىسشا ايتىپ وتىرمىن. ورىس ءتىلى – ونسىز دا رەسمي ءتىل. بۇل ستاتۋستى الىپ تاستاسا دا ەشتەڭەسى كەتپەيدى. قايتا قازاق ءتىلىن دامىتۋىمىز كەرەك. قوستانايدا قازاق ءتىلى قانسىراپ، كەنجە قالعان. قازاق ءتىلىن رەسەي نەمەسە قىتايعا بارىپ دامىتا المايمىز عوي. قازاقستان دا ءجۇرىپ رەسەيدىڭ مۇددەسىن قورعاۋعا دا ەشكىمنىڭ قاقىسى جوق. «ۆ چۋجوي موناستىر سو سۆويم ۋستاۆوم نە حوديات» دەگەن ءسوزدى ەستەن شىعارماۋ كەرەك.
ءسابيت مۇقانوۆ: «اركىمنىڭ تۋعان ءتىلى – تۋعان شەشە» دەگەن ەكەن. «تۋعان شەشەسىن تەك وگەي ۇلدارى عانا سىيلامايدى» دەگەندى عابيت مۇسىرەپوۆ ايتقان. ەندەشە انا ءتىلى – بىزگە انانىڭ ءسۇتى سەكىلدى. ال باسقا ءتىلدى ەمىزىكپەن سالىستىرۋعا بولادى. ەمىزىكپەن وسكەن بالادان انا سۇتىنە ۋىزىنان جارىعان بالانىڭ ارتىقشىلىعى كوپ ەكەنى انىق.
قازاق حالقىنىڭ ءتىلى عاسىرلار بويى ءوزىنىڭ ءتۇبىرىن ساقتاپ كەلۋى ءبىزدىڭ ءتىلىمىزدىڭ ايىرىقشا باي ءارى ماعىنالى ەكەنىن كورسەتەدى. مىسالى، ادام دەگەن العاشقى پايعامباردىڭ اتى حالقىمىزدا كىسى دەگەن ۇعىمدا ساقتالعان. «اتىمدى ادام قويعان سوڭ قايتىپ نادان بولايىن» – دەگەن اباي ءسوزى ويعا ورالادى.
ەكىقابات كەلىنشەكتى قازاق اياعى اۋىر دەيدى. بوپە كوتەرىپ جۇرگەن سوڭ اياعىنىڭ اۋىرلايتىنى راس قوي. ونىڭ ۇستىنە اۋىر دەگەن ءسوز بولاشاق ۇرپاق تاربيەسىنىڭ اۋىر ەكەنىن دە بايقاتادى. سودان كەيىن امان-ەسەن بوساندى دەيدى. ءسابيدىڭ جارىق دۇنيەگە شىعۋى، بوسانۋى، بوستاندىق الۋى دەگەن ءسوز ەمەس پە؟! وزگە حالىقتاردىڭ بىردە ءبىر ءتىلى ءدال وسىنداي جان-جاقتى ماعىنانى بەرە المايتىن شىعار.
ورىستىڭ برات دەگەن ءسوزىنىڭ ءتۇبىرى تۇركى تىلىنەن باستاۋ العان. ءبىر اتا دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى. براتان دەگەنى ءبىر اتادان تارادىق دەگەنى. ال براك دەگەن نەكە ماعىناسىن بىلدىرەتىن ءسوز ءبىر-اق، ياعني، بىرەۋ-اق بولايىق دەگەننەن شىققان. قازاقشا ايتقاندا، ەكى جارتى ءبىر ءبۇتىن بولادى. ورىستىڭ «باش نا باش» دەگەن تىركەسى دە قازاقتىڭ باسقا باسىنان شىقانى انىق. ءۇي بولۋ دەگەن ءسوز ءبىر جەرگە جينالايىق، ۇيىلەيىك دەگەن قادىرلى ماقساتتان تۋعان. وسىنداي ماعىنالى سوزدەردى تۋعىزعان اتا-بابامىزعا قالاي ريزا بولمايسىڭ؟!
ساناق دەرەكتەرىنە قاراعاندا سان جاعىنان قازاق حالقىنىڭ ۇلەسى ەڭ از ايماق قوستاناي ءوڭىرى ەكەن. بۇل جەردىڭ تۇرعىندارىن شارتتى تۇردە ءۇش توپقا بولۋگە بولادى.
1. دانا قازاقتار.
وقىعان-توقىعانى مول، كونەنىڭ كوزىن كورگەن، ەسكىنىڭ ءسوزىن بىلگەندەر.
2. شالا قازاقتار.
قازاق ءتىلىن قاجەت قىلماعان، ورىس تىلىندە قۇستاي قالقىعان ورتا بۋىن.
3. بالا قازاقتار.
بۇلار جاڭا قازاقتار. ءۇمىت ەتكەن كوزىمىزدىڭ نۇرى، انانىڭ جىرى بولعان جاس بۋىن.
ءتىل ساياساتىنىڭ ەڭ وزەكتى ماسەلەسى –
- دانا قازاقتاردىڭ اقىلىن الىپ، قۇرمەت كورسەتۋ،
- شالا قازاقتاردى وزەككە تەپپەي، باۋىرىمىزعا تارتۋ،
- جاڭا قازاقتاردى تاربيەلەۋ.
ۇلتتىق يدەولوگيانىڭ التىن ارقاۋى وسى بولۋى كەرەك!
انا ءتىلى تورگە شىعارسا، كەزىندە ورىس ءتىلى ورگە شىعارعانى دا انىق. بىراق، وزگە ۇلت وكىلدەرىنىڭ ءبىزدىڭ انا ءتىلىمىزدى بىلگەندەرىنىڭ كوپشىلىگىنەن نە قايىر دەگەن ساۋال كەيىنگى كەزدە ءجيى مازالايدى. قازاق ءتىلىن ۇيرەنگەن وزگە ۇلت وكىلدەرىنە قوسىمشا اقشا تولەيىك دەگەن سوزدەر ءجيى ەستىلە باستادى. ءبىز ورىس ءتىلىن ۇيرەنگەندە، كىم اقشا تولەدى ەكەن؟! نەتكەن قاراما-قايشىلىق؟!
قازاقستاندى مەكەن ەتەتىن وزگە ۇلت وكىلدەرىنە دەگەن ءىلتيپات كەيىنگى ۋاقىتتا ايىرىقشا سيپاتقا يە بولىپ بارادى. گەرولد بەلگەردەي نەمىسكە، اسىلى وسمانوۆاداي ازىربايجانعا قانداي قۇرمەت كورسەتسەك تە لايىقتى. ماسەلەن، گەرولد بەلگەردىڭ «شالدىر-شاتپاعى» («پلەتەنيە چەپۋحي») قازاقتىڭ ءجۇز جازۋشىسىنىڭ «بالدىر-باتپاعىنان» مىڭ ەسە ارتىق. الايدا، قازاق تىلىندە سويلەيتىندەردىڭ ءبارى بىردەي پەرىشتە ەمەس قوي. ولاردىڭ اراسىندا قازاقتىڭ كۇيەۋلەرى مەن جيەندەرى دە از ەمەس. سولاردىڭ كەيبىرەۋىنە: «قىزىمىزدى بەردىك، قىزمەتىمىزدى بەردىك، سوندا كۇيەۋ بالادان نە جاقسىلىق كوردىك؟!» – دەپ ايتقىڭ كەلىپ تۇرادى.
قوستانايدىڭ قازاقشاسىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن اۋدارماشى قاجەت ەتەسىز. كوشەلەردەگى بيللبوردتار مەن جارناما تاقتالارىنا قاراساڭىز، قازاقستاننىڭ ء«تىل تۋرالى» زاڭىنىڭ تالاپتارى بەلدەن باسىلاتىنى كوزگە بىردەن تۇسەدى. قالاداعى كوشە تولى جارناماداعى قازاق تىلىندەگى جازۋلاردا كەزدەسەتىن قاتەلەر ءتىل ماماندارىنىڭ عانا ەمەس، قازاق ءتىلىن بىلەتىن بارشا قاۋىمنىڭ سىنىنا ۇشىراپ كەلەدى. ايتكەنمەن ول سىننان ناتيجە دە كورىنبەيدى - مەملەكەتتىك تىلدە جازىلعان جارناماداعى ءبىر اۋىز سويلەمنەن بيتتەي ورگەن قاتەنى قالانىڭ ءار بۇرىشىنان كەزدەستىرۋگە بولادى.
جازىلعان سوزدەردى كورىپ تۇرىپ جانىڭ اۋىرادى. مىسالى، «كۇلكى دەنساۋلىقپەن جارقىراسىن!» دەگەن تىركەستى قالاي تۇسىنەسىڭ؟ «كۇلكىڭىز جارقىن بولسىن!» دەگەن سەكىلدى قازاققا تۇسىنىكتى سويلەمدەردى پايدالانسا قايتەدى؟ «قارىم-قاتىناس جىلۋ بەرەدى» دەگەن جارناما جىلۋ كومپانياسىنا ارنالعان با دەپ قالاسىڭ. ورىس تىلىنەن سوزبە-ءسوز جانە ەرسى اۋدارماي، «قارىم-قاتىناس جانىڭىزعا جىلۋ سىيلايدى» نەمەسە «جانىڭىزدى سەرگىتەدى» دەگەن تىركەستەردى قولدانسا بولادى عوي.
بىزگە كوشەدە جولىققان ءبىر اقساقال حابارلاندىرۋدان وقىعان مەكەن-جاي بويىنشا احمەت بايتۇرسىنوۆ اتىنداعى كوشە مەن تاران اتىنداعى كوشەلەردىڭ قيىلىسقان جەرىندە ورنالاسقان عيماراتتى ىزدەپ ءجۇر ەكەن. ول كىسى حابارلاندىرۋداعى «تاران بۇرىشى» دەگەن جازۋدى كادىمگى اسقا سالاتىن بۇرىش دەپ ءتۇسىنىپ قالۋعا بولادى دەيدى. دۇرىسى: تاران كوشەسىنىڭ قيىلىسى. ال احمەت بايتۇرسىنوۆ اتىنداعى كوشە قىسقارتىلىپ، «ا.بايتۇرسىنوۆ ات.كوشە» دەپ جازىلىپتى. ءسويتىپ، الاشتىڭ ارداقتىسى اتىنداعى كوشە «اتتىڭ كوشەسى» بولىپ شىعا كەلگەن.
وبلىس ورتالىعىنداعى جارناما اگەنتتىكتەرىندە ساۋاتتى اۋدارماشىلار جوقتىڭ قاسى، سوندىقتان دا قاتەلەر اياق اتتاعان سايىن كەزدەسەدى. ونىڭ ۇستىنە وسى اگەنتتىكتەردىڭ كوپشىلىگىندەگى سۋرەتشىلەر قازاق ءتىلىن مۇلدە بىلمەيدى، سودان بارىپ، قازاق جازۋلارىندا قاتە وتە كوپ كەتەدى. كوشەدەگى قاتەگە تولى جازۋلاردان راسىندا كوز سۇرىنەدى. دۇكەن الدىنداعى جارنامادان «تۇنگى كوبەلەك» دەگەندى وقىدىق. ايتىپ وتىرعانى «ۆەچەرنەە پلاتە» بولۋى كەرەك. ونى ءساندى كويلەك دەگەن ورىندى. ال ورامال مەن سۇلگىنى الدەبىر اۋدارماشى «مايلىق» دەپ اۋدارىپتى. مايلىعى بولسا، سۋلىعى قايدا؟ دۇكەن ىشىنە كىرسەڭىز، بىلعارى بۇيىمداردى «تەرى» دەپ، باعانىڭ ءتۇسۋىن نەمەسە ارزانداۋىن «تۇسىمدىلىگى» دەپ جازعان جازۋلار تاعى الدىڭىزدان شىعادى. تاعى ءبىر سۋرەتتەگى «دجۋنگلي» سويلەمدى وقىعان ادامنىڭ كوزىن قويىپ، ءوزى اداسىپ كەتەردەي. جارنامانى كورىپ-وقىعانداردىڭ ەشقايسىسى ونىڭ ءمان-ماعىناسىن ايتا الماي دال بولدى. قۇددى ءبىر بالالارعا ارنالعان جاڭىلتپاش پا دەرسىڭ؟!
وسىنداي جارنامالاردى جاساپ جۇرگەن كاسىپورىنداردىڭ ءبىرى «قوستاناي باسپا اۋلاسى» باسپاحاناسىنىڭ ديرەكتورى ۆالەنتينا زاحارچەنكو: ء«بىز وزىمىزگە تاپسىرىس بەرگەن مەكەمەلەردىڭ جۇمىستارىن ۋاقىتىندا ءارى ساپالى ورىندايمىز، ال ماتىندە قاتە بولسا، وعان سول مەكەمەلەردىڭ وزدەرى جاۋاپتى، ويتكەنى، ولار بىزگە تاپسىرعان ءماتىندى ءبىز سول قالپىندا جازىپ بەرەمىز»، – دەپ اقتالدى. كوپتەگەن بيللبوردتاردىڭ ماتىندەرى استانادان كەلەدى ەكەن. ەندەشە ونداعى قاتە اۋدارمالارعا قوستانايلىقتار ەمەس، استانالىقتار جاۋاپ بەرۋى كەرەك.
جالعا بەرۋدى «جالدانۋ» دەگەنى نە سۇمدىق؟ ارەندا مەن مالايلىقتى اجىراتا الماعان كىم ەكەن؟ جالعا الۋ مەن جالدانۋدىڭ اراسى جەر مەن كوكتەي ەمەس پە؟ ەندى ءبىر جەردەن «كۇيىكتاس» دەگەندى كوردىك. كۇيدىرىلگەن تاس بولۋى مۇمكىن دەپ بولجادىق. تاعى ءبىر تاقتادا ورىس تىلىندەگى «سنەگوحود» ءسوزىن «قاردا جۇرگىش» دەپ اۋدارعانىن وقىدىق. قارشانا «قاردا جۇرگىش» بولسا، قايىقتى «سۋدا جۇزگىش» دەۋ كەرەك شىعار دەگەن ويعا قالادى ەكەنسىڭ.
ايتكەنمەن، بۇل سويلەمدەردەگى قاتەلەردى سونشالىقتى سولەكەت سانامايتىندار دا تابىلدى. جاڭاعىداي قازاقشاسى ساقاۋ جارنامالاردىڭ جانىندا بىزگە جولىققان جاستاردىڭ ءبىرى وسى جايلى نە ويلايتىنى تۋرالى قويعان ساۋالىمىزعا: «ەڭ باستىسى ورىس تىلىندەگى جازۋلار دۇرىس بولسا بولدى، ال قازاق تىلىندەگى جازۋدى اۋىلدان كەلگەن كەمپىر-شال بولماسا، باسقا كىم وقيدى دەيسىڭ» دەپ ورىس تىلىندە جاۋاپ قايتاردى. ونىڭ وسى پىكىرى كوشەدەگى جازۋلاردى قاداعالايتىن جەرگىلىكتى بيلىك وكىلدەرىنە دە ءتان سەكىلدى. ويتكەنى، ءتىل تۋرالى زاڭ العاش قابىلدانعان 1989 جىلدان بەرى بۇل تاقىرىپقا قاتىستى سان مارتە سىن ايتىلىپ كەلە جاتقانىمەن، باياعى جارتاس سول جارتاس قالپىندا – ورىس تىلىنەن مەملەكەتتىك تىلگە شالا-شارپى اۋدارىلعان، ماعىناسى وزگەرگەن ءدۇبارا ءسوز تىركەستەرى مەن گرامماتيكالىق قاتەلەر كوشەدەگى جارنامالاردا سىرەسكەن كۇيى تۇر.
قوستاناي عانا ەمەس، رەسپۋبليكامىزدا شەت تىلدەگى اتاۋلاردان اياق الىپ جۇرە المايسىڭ. ياعني، قازاقتار ءوز جەرىنە ءوزى كىرمە بولىپ وتىرعانداي اسەر قالادى.
مەملەكەتتىك ءتىل دە ەلتاڭبا، ءانۇران، مەملەكەتتىك تۋ سەكىلدى قازاق مەملەكەتىنىڭ سيمۆولى، ەلدىگىمىزدىڭ نىشانى. مەملەكەتتىك تىلگە كوشۋ ماسەلەسى قوستاناي وبلىسىندا كوبىنەسە تەك قانا ورىس ءتىلىنىڭ پايداسىنا شەشىلىپ جاتىر. وبلىستاعى قازاعى باسىم، ءتىپتى حالقى ءجۇز پايىز قازاق تىلىندە سويلەيتىن جانكەلدين جانە امانكەلدى سەكىلدى اۋدانداردان وبلىس ورتالىعىنا قازاق تىلىندە تۇسكەن حاتتار اۋەلى ورىس تىلىنە اۋدارىلادى دا، جاۋاپ حات ورىس تىلىندە ازىرلەنىپ، ونى بەينەتى كوپ اۋدارماشى قايتادان قازاق تىلىنە اۋدارادى.ءسۇيتىپ مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ اۋىرتپالىعىن تەك اۋدارماشىلار يعىنا ارتا سالۋ بەلەڭ الىپ وتىر. ورىسشالاپ ايتساق، «پەرەحود نا گوس. يازىك» «پەرەۆود نا گوس. يازىك» بولىپ وتىر. كادر ساياساتىنداعى سولاقايلىق ءاربىر وبلىستىق باسقارمالار مەن دەپارتامەنتتەردە انا تىلىنە مۇرنىن ءشۇيىرىپ قارايتىن مامانداردىڭ كوبەيىپ كەتۋىنە الىپ كەلدى.
ءاۋ باستا قوعام بولىپ جيىلىپ، تاۋداي بولىپ ءۇيىلىپ، اياعىندا قار سۋىنداي سۇيىلىپ كەتكەن جايىمىزدى جاسىرۋدىڭ قاجەتى جوق. قازىرگى ورىس ءتىلى مەن قازاق ءتىلىنىڭ «تەپە-تەڭدىگى» اتتىلىمەن جاياۋ ادام جارىسقانداي، قاجىمۇقانمەن ەرگەجەيلى الىسقانداي جاعدايدا. ءتىلىمىزدىڭ التىن دىڭگەگى بولعان قازاق اۋىلدارى ازىپ-توزىپ، وزدەرىنىڭ بايىرعى اتاۋلارىنان ايىرىلىپ قالدى.
تەرمينولوگيا سالاسىنداعى مامانداردىڭ قۇلاعىنا التىن سىرعا، سەلو، دەرەۆنيا، رابوچي پوسەلوك، ناسەلەننىي پۋنكت دەگەن اتاۋلاردى جاڭالاپ، كەنت، شاھار، مەكەن، قوڭىس، تۇراق دەگەن سەكىلدى قازاق تىلىندەگى بالامالارمەن اۋىستىرۋ كۇن تارتىبىنە قويىلۋى كەرەك دەپ ەسەپتەيمىن. اۋەلى كورشىمەن اقىلداسىپ الايىق دەگەن جالتاقتىقتى ىسىرىپ قويىپ، قالا، اۋىل، كوشە اتاۋلارىن، دۇكەندەر مەن مەكەمەلەر، كاسىپورىندار اتاۋلارىن، ماڭدايشاداعى جازۋلاردى ءبىر-اق تىلدە جازۋ تۋرالى ءتىل تۋرالى زاڭعا وزگەرىس ەنگىزۋ اۋاداي قاجەت. ەكى تىلدە جازۋ ەكى ەسە شىعىن ەكەنىن نەگە ەسكەرمەيمىز. اباي داڭعىلىن «پروسپەكت ابايا»، شوقان كوشەسىن «ۋليتسا ۆاليحانوۆا» دەگەننەن نە ۇتامىز؟ كيريلل ارپىمەن جازىلعان جازۋدى وسى كۇنى قازاق تۇگىلى ورىس تا تۇسىنەتىن دەڭگەيگە كەلدىك ەمەس پە؟! بۇرىن «توبىل» اتالىپ كەلگەن فۋتبول كومانداسى «توبول» دەگەن اتپەن قوستاناي وبلىستىق ادىلەت باسقارماسىندا زاڭدى تىركەۋدەن وتكەنىنە دە كوزىمىزدى جۇمىپ قويدىق.
وزگە ۇلتتاردى رەنجىتپەيىك دەگەن جەلەۋمەن تاريحي جەر-سۋ اتاۋلارىن قايتارۋدى ۇزىن ارقان، كەڭ تۇساۋعا سالىپ كەلەمىز. وسى ماسەلەگە وراي ەلدى مەكەندەردە جيىن جاساۋ، ولاردى جەرگىلىكتى ءماسليحاتتاردا قاراۋ سەكىلدى پروتسەستەردەن ارىلمايىنشا قازاقتىڭ ءسوزى ەشقاشان دا وتپەيتىنىنە كۋا بولىپ ءجۇرمىز.
ەڭ الدىمەن تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك تىلدەگى كارتاسى جاسالۋى كەرەك سەكىلدى. بۇل كارتاداعى جەر-سۋ اتاۋلارى تۇگەل دەردىك قازاق تىلىندە جازىلۋى كەرەك. ماسەلەن، وسى ۋاقىتقا دەيىن قوستاناي تەمىرجول بەكەتى «كۋستاناي»، تاراز ۆوكزالى «دجامبۋل» بولىپ جازىلىپ كەلەدى.
قوستاناي قالاسىندا سارىارقاعا ءمالىم ءۇش بي ناۋرىزباي قازىبايۇلى، توقسان جابايۇلى، شەگەن مۋسين ەسىمدەرىن كوشەلەرگە بەرۋ تۋرالى ۇسىنىس اياقسىز قالدى. «بيلەر ينستيتۋتىنىڭ دامۋى» دەگەن تاقىرىپتا ايماقتىق عىلىمي-تەوريالىق كونفەرەنتسيا قورىتىندىسىندا ارقاعا اتى جايىلعان ءۇش ءبيدىڭ ەسىمىن قوستاناي قالاسىنىڭ كوشەلەرىنە بەرۋ تۋرالى ۇسىنىس ءبىر اۋىزدان ماقۇلدانعان بولاتىن. سول جولى كوشە اتاۋلارىن وزگەرتۋگە موراتوري جاريالاندى دەگەن سىلتاۋ ايتىلدى دا، كەيىن بۇل تاقىرىپتى ەشكىم دە قوزعامادى. وسىدان بىرەر جىل بۇرىن الاش قايراتكەرلەرى ەلدەس ومارۇلى، ءبىلال اسفاندياروۆ، قازاقتىڭ كورنەكتى تۇلعالارى مۇحامەدجان قاراباەۆ، اقسۇلۋ ورىسبايقىزى، سەركە قوجامقۇلوۆ، حاكىمجان ناۋرىزباەۆ، ومىرزاق سۇلتانعازين، ت.ب. تۋرالى دا اڭگىمە كوتەرىلگەن. بۇل ۇسىنىستاردىڭ بىردە ءبىرى قابىلدانعان جوق.
قازىرگى «قازاق ءتىلى» قوعامى نە ساردارى جونىنە كەتىپ، ساربازدارى بىتىراعان، نە ساربازدارى بەت-بەتىنە كەتىپ، جالعىز ساردارى قالعان قولعا ۇقسايدى.تىلىمىزگە قاۋلاعان ورتتەن قورعاعانداي جاناشىرلىق كورسەتىپ، قاراڭعىدا قالعان اۋىلدا جارىق جاندىرعانداي قىلۋ ءۇشىن مەملەكەتتەگى بەرۋ ماسەلەسى، مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ ورىندالۋىن باقىلاۋ ءتىل تۋرالى زاڭدا ارنايى قاراستىرىلۋى كەرەك. ءتىل تۋرالى زاڭدى بۇزعان مەكەمە باسشىلارىنا اۋەلى ەسكەرتۋ جاساپ، كەيىن ايىپ سالىنسا، وعان دا كونبەسە، قاتاڭ جازالانسا، سالىنعان ايىپتان تۇسكەن قارجى ءتىلىمىزدى دامىتۋعا جۇمسالسا، ونىڭ پايداسى وراسان زور بولاتىنىنا كۇمان كەلتىرۋ قيىن.
مەملەكەتتى التىن وتاۋ دەپ بەينەلى تۇردە ايتاتىن بولساق، اكەسى مەن شەشەسى قازاق تىلىندە سويلەمەيتىن وت باسىندا بالانى قازاقشا سويلەتەمىن دەۋ بەكەرشىلىك. انا تىلىندە ەڭ الدىمەن پرەزيدەنت اپپاراتى، پارلامەنت، اكىمدەر سويلەۋى كەرەك. سويلەي الماسا، اكىم بولماي، باسشى بولماي، ورىنباسار بولسا، قوسشى بولسا دا، جەتىپ جاتىر. ال ۇلتتىق يدەولوگياعا جاۋاپتى ورىنباسارلار ەكى ءتىلدى تولىق مەڭگەرمەسە، مەڭگەرگىسى دە كەلمەسە، ولاردان نە قايىر؟!
مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ ىرگەتاسى بالا باقشا مەن مەكتەپ دەسەك، سول باقشالار مەن مەكتەپتەردى تەك قانا انا تىلىندە ءتالىم-تاربيە بەرەتىن وقۋ وردالارى قىلىپ قايتا قۇرۋعا نە كەدەرگى؟! باياعى جالپاقشەشەيلىك. قازاق مەكتەبىندە مەملەكەتتىك تىلدە ءبىلىم بەرىپ، ورىس ءتىلىن تەرەڭدەتىپ وقىتسا، وزگە ۇلت العىس ايتپاسا، قارعىس ايتپايتىنى انىق. ال جەتىمحانالارداعى ءتالىم-تاربيە سولتۇستىك وڭىردە تەك قانا ورىس تىلىندە ەكەنى بەلگىلى. ولار ەر جەتكەن سوڭ ءوز ەلىن وگەي سانايتىن ۇرپاق بولماسىنا كىم كەپىل؟!
قوستاناي وبلىسىنداعى 600-گە جۋىق مەكتەپتىڭ قازاق تىلىندەگىسى 150-دەن اسپايدى، ارالاس مەكتەپ سانى دا (136) وسى شامالاس. ەڭ سوراقىسى، كەيىنگى ۋاقىتتا قازاق مەكتەبىنەن كورى ورىس مەكتەبىنە باراتىن وقۋشىلار سانى كوبەيىپ بارادى.
رەسەيلىك باق-نىڭ قازاقستاننىڭ اقپاراتتىق كەڭىستىگىنە ىقپالىنان دا ارىلا الماي وتىرمىز. قوستاناي وبلىسىنداعى جۇزدەن استام گازەت پەن جۋرنالدىڭ تازا قازاق تىلىندە شىعاتىنى بىرەن-ساران. اۋداندىق جانە قالالىق گازەتتەردىڭ اتى قازاقشا دا، زاتى باسقا. ماسەلەن، قارابالىقتا «اينا»، قوستاناي اۋدانىندا «كوزقاراس»، قوستاناي قالاسىندا «قوستاناي» دەگەن گازەتتەر جارىق كورەدى. ماتەريالداردىڭ باسىم بولىگى ورىس تىلىندە، قازاق تىلىندە ارا-تۇرا نە جالعىز بەت، نە ايقارما بەتتەر بەرىلەدى. ءبىزدىڭ قازاق سوعان دا ءماز.
«كورشىڭ سوقىر بولسا، كوزىڭدى قىس» دەگەن ماتەل قازىرگى ۋاقىتتا بىزگە ارناپ ايتىلعان ءتارىزدى. ال كورشى مەملەكەتتەگى قازاقتاردىڭ نە مەكتەبى، نە تەاترى، نە انا تىلىندە شىعاتىن باسىلىمى جوق. وعان سۇراۋ سالىپ جاتقان قازاق ۇكىمەتى دە جوق. ورىستار دا بىزدەن ۇلگى الىپ، ءبىر اسسامبلەيا قۇرسا، باعى جانار ما ەدى، قايتەر ەدى؟! الداعى ءىستى اللا بىلەدى.
اقىلبەك شاياحمەت، احمەت بايتۇرسىنوۆ اتىنداعى قمۋ پروفەسسورى
Abai.kz