الماتىداعى ت.جۇرگەنوۆ اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ونەر اكادەمياسى جاعىنان دوكتورانتتاردىڭ شەتەلگە مىندەتتى جوسپارلانعان عىلىمي زەرتتەۋ تاجىريبەسىنەن ءوتۋ ءۇشىن قحر شىڭجاڭ ولكەسى ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسىنىڭ قۇلجا قالاسىنداعى ىلە ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ شاقىرۋى بويىنشا 2016 جىلدىڭ مامىر-ماۋسىم ايلارىندا ءبىر جارىم ايعا باردىم. دوكتورانتۋرادا قورعايتىن تاقىرىبىم «قىتايداعى قازاقتاردىڭ كۇيشىلىك ونەرى» بولاتىن. ىلە ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ كىتاپحاناسى مەن ءتيىستى عىلىمي زەرتتەۋ ينستيتۋتتارىندا 10-15 كۇن ايالداعان سوڭ، شىڭجاڭ ولكەسىندە قازاق بار جەردىڭ بارلىعىن ارالاپ شىعايىن دەگەن ويمەن دىبىس-كەسكىن جازاتىن اپپاراتتارىمدى الىپ جولعا شىقتىم. قازاق كوپ قونىستانعان ىلە قازاق وبلىسى كۇنەس اۋدانىنا ەڭ الدىمەن ات باسىن تىرەدىم. بۇل جەر زامانىندا اقيىق اقىن تاڭجارىق پەن كۇيشى اشىمدەردىڭ سالتانات قۇرعان مەكەنى. ءاشىمنىڭ ءتول شاكىرتى كۇيشى كامال ماقايۇلىنىڭ تىكەلەي مۇرىندىق بولۋىمەن كۇنەستە قۇرىلعان ءاشىم مۇراسىن زەرتتەۋ قوعامى مەن ءاشىم مۋزەيىن ارالاپ كوپتەگەن قۇندى ماتەريالدارعا كەز بولدىم. ءاشىم ەڭ العاش ۇستاز تۇتىپ كۇي ۇيرەنگەن، ەل اراسىندا «قوڭقاي مولدا» اتانعان قوڭقاي كۇيشىنىڭ دومبىراسىن كورۋدىڭ ءساتى ءتۇستى. اقسوڭكەدەي بولىپ كەپكەنقوڭىر دومبىرانىڭ جاسالۋ فورماسى كىسىنى بىردەن قىزىقتىرادى. بۇل دومبىرا 1870 جىلدارى شاماسىندا جاسالىپتى (شەبەرى بەلگىسىز).

قوڭقاي دومبىراسى الدىنان قاراعاندا

باسى (الاقانى)مەن موينى، شاناعى تۇتاس الما اعاشىنان شاۋىپ جاسالعان. مويىن الاقاندىعىنا دا الما اعاشى سالىنعان، بەت قاقپاعى قاراعاي، 14 پەرنەلى. الاقانىنىڭ (باسىنىڭ) ارتقى جاعى ورتاسىنان ىشىنە قاراي ويىلىپ، قۇلاعى كەرىسىنشە قويىلعان قالاق دومبىرا.

قوڭقاي دومبىراسى الاقانىنىڭ (باسىنىڭ) ارتقى جاعىنان قاراعاندا

قوڭقايدىڭ دومبىراسىمەن قوسا سول شامالاس ۋاقىتتا جاسالعان تاعى بىرنەشە قالاق دومبىرالار بولدى. الدىنىڭ جاسالعانىنا 150 جىل تولعان بۇل دومىبرالاردىڭ جاسالۋ ەرەكشەلىگى ءبىر-بىرىنەن بولەك. بىراق ىلە ءوڭىرىنىڭ ارىداعى كۇيشىلەرى ۇستاعان قاراپايىم قالاق دومبىرالاردىڭ جاسالۋ ۇلگىسى، ياعني بەت قاقپاعى، شاناعى مەن موينىنىڭ ولشەمدەرى بەرتىن كەلە مۇلدەم باسقا فورماعا كوشكەنىن بايقايسىز. وسىعان بايلانىستى كەزىكتىرگەن دومبىرالاردىڭ بىرەۋىنىڭ عانا جاسالۋ ۇلگىسىن مىسالعا كەلتىرەيىن.

1956 جىلى ىلە قازاق وبلىسىندا  ءومىر سۇرگەن مۇقاتاي ءماميۇلى دەگەن شەبەر قايىڭ اعاشىنان قالاق فورمادا جاساعان ءاشىمنىڭ 13 پەرنەلى 4 قۇلاقتى دومبىراسىنىڭ جاسالۋ ەرەكشەلىگى ءتىپتى قىزىق. ياعني، الدىڭعى بەت تاقتايدى ارتقى شاناق جاعىنان دا ءدال سولاي بەت تاقتاي ەتىپ جاپقان. شاناق جاق بەت تاقتايىنىڭ جارتىسى اشىپ-جابىلاتىن بولعان. ولاي بولاتىن سەبەبى، دومبىرانىڭ شاناق جاق تۇبىنەن ەكى سىم (جەز ىشەك دەپ تە اتايدى) ىشەكتى بەت تاقتايدىڭ ءىشىن بويلاتا مويىننىڭ اراسىمەن جۇرگىزىپ وتىرىپ، شايتان تيەكتىڭ تۇبىنەن تەسىپ شىعارىپ، وعان دا بولەك ەكى قۇلاق بەكىتكەن. سوندا دومبىرانىڭ الاقىنىندا (باسىندا) ءتورت قۇلاق بار.

نەگىزگى ىشەك تاعىلعان ەكى قۇلاعىمەن قوسا، شاناقتىڭ ىشىمەن مويىننان شىعارعان ەكى سىم (جەز ىشەك) ىشەككە دە ارنايى ەكى قۇلاق جاساعان، ءارى جاڭاعى قاقپاقتىڭ استىنان كەلگەن سىم ىشەككە دە، جەكە تيەك قويىپ، ونى ارتقى شاناق جاقتاعى جارتىلاي اشىلاتىن قاقپاق ارقىلى قۇلاق بۇراۋىن كەلتىرىپ وتىرعان.

شاناق ارتىنان قاراعاندا     ارتقى شاناق جارتىلاي اشىلادى         ەت قاقپاق الدىنان

سوندا جالپى دومبىرا قۇرلىسىندا 4 قۇلاق، ەكى تيەك (شايتان تيەكتەن بولەك) بار. ىشىنە سالىنعان ەكى سىم ىشەكتىڭ نەگىزگى اتقاراتىن قىزمەتى، دومبىرانىڭ نەگىزگى ەكى ىشەگىن قاققاندا، ىشتەگى سىم ىشەك سىرتتاعى تيەكتىڭ تەربەلىسىمەن ىشتەگى تيەكتىڭ تەربەلىسى ارقىلى دىبىستىڭ تەربەلىسىن (تەمبىرىن) كۇشەيتىپ بەرىپ وتىرعان. الاقانى (باسى) مەن موينى، شاناعى قۇرالىپ، قاقپاعىن قاراعايدان سالىپتى. بارلىق دومبىرالاردىڭ ولشەمدەرىن قاعازعا ءتۇسىرىپ الدىم. «ەل ءىشى ونەردىڭ كەنىشى» دەسە دەگەندەي. بۇدان بۇرىن ون جىلداي ىلە ءوڭىرىن اسىرەسە كۇنەسكە ءجيى ات باسىن بۇرسامدا بۇنداي جادىگەرلەرگە ونشا ءمان بەرمەگەنىمدى جاسىرا المايمىن.

شىڭجاڭداعى كۇيشىلىك ونەردىڭ ەسكى ءبىر وشاعى اسقارالى التايدى جايلاعان ەلدە ەدى. زامانىندا التايعا بيلىك ايتىپ كۇيمەن تورەلىك ەتكەن كەمەڭگەر تۇلعا بەيسەنبى دونەنبايۇلى باسىندا تۇرعان بۇل كۇيشىلىك مەكتەپتىڭ قازاق كۇي ونەرىندەگى ورنى بولەك. بۇدان بۇرىن ءبىر-ەكى مارتە التايعا كۇي جيناپ بارعانىمدا ۋاقىتتىڭ ازدىعى سالدارىنان، جۇيەلى جۇمىس جۇرگىزە الماعان ەدىم. ونىڭ ۇستىنە التايدىڭ ارقايسى اۋداندارىنىڭ اراسى جارتى كۇنشىلىك جول. ال بۇل جولى ۋاقىت ءبىرشاما مول. الدىمەن التاي  ايماعىندا 3-4 كۇن ايالدادىم. الدىمنان كۇتىپ العان تىزىمبەك اناشۇلى جاس بولسادا قازاقتىڭ رۋحاني تۇلعالارىن تايىنان تانىعان زەردەسى بيىك ازامات، التايداعى تاريحي ورىنداردى ارالاتتى. ايگىلى زۋقا باتىردىڭ ءىزى قالعان جەرلەرمەن قوسا التاي قالاسىن قاق ورتاسىنان ءبولىپ جاتقان قىران وزەنىنىڭ جاعاسىنان ورىن تەپكەن حالقىنا قورعان بولعان ۇلت جاناشىرى، اعارتۋشى شارىپقان كوگەداەۆتىڭ باسىنا دا قۇران باعىشتادىق. تاۋىمەن تاسى تاريحقا تولى كيەلى التاي جەرى، ۇلتىم دەگەن تالاي بوزداقتى باۋىرىنا باسىپتى. قىسى-جازى باسىنان قار، قاباعىنان مۇڭ كەتپەيتىن التاي قالاسىنىڭ توبەسىنەن ءتونىپ تۇرعان ۇسىگەن اسۋىنىڭ دا ىشىنە بۇككەن سىرى مول كورىندى. التاي قالالىق تاريحي ارحيۆتەردى زەرتتەۋ كەڭسەسىندە قىزمەت اتقاراتىن مارات عيناياتۇلىمەن دە تىزىمبەك باۋىرىم ارنايى تانىستىردى. ءجۇزى اشىق، ۇزىن بويلى، ەتجەڭدى مارات اعامىزدىڭ ومىردەن بىلگەن-تۇيگەنى مول، اڭگىمەشىل كىسى ەكەن. التايدىڭ رۋحاني ورتاسى تۋرالى كوپ اڭگىمە شەرتىستىك. بىرنەشە كۇن قاستارىنا ەرگەنىمدە مارات اعامەن تىزىمبەك باۋىرىما ءبىر ريزا بولعانىم، جازبالارىن سارقىپ وقىعانىنان بولار، تالاسبەك اسەمقۇلوۆ اعامىزدىڭ ەڭبەكتەرىنىڭ قازاق رۋحانياتىندا سەڭ قوزعاعانىن  اڭگىمە اراسىندا تامسانا ايتىپ تاكەڭە دەگەن ەرەكشە ىقىلاستارىن ءبىلدىرىپ وتىردى. مارات اعامىزدىڭ ايتۋى بويىنشا التاي ايماعىندا تۇراتىن عالىمبەك كارىبايۇلىنىڭ قولىندا 60 جىلدان استام ۋاقىت ساقتالىپ كەلگەن ەسكى دومبىرانىڭ بار ەكەنىن ءبىلىپ، ىزدەپ بارىپ سىزباسىن الدىم.

قوبىز شاناقتى دومبىرانىڭ الدىنان قاراعاندا

بۇل دومبىرانىڭ دا جاسالۋى وزگەشە. شاناعى قىل قوبىزدىڭ شاناعى ءتارىزدى موينىمەن تۇتاس ويىپ شابىلىپ، مويىننىڭ ساعا جاق ارتىنان (قالىڭداۋ ەتىپ) شاناققا دەيىن  قىل قوبىزعا ۇقساس جال شىعارىلىپتى.

قوبىز شاناقتى دومبىرانىڭ ارتىنان قاراعاندا

ادەتتەگى دومبىرالاردىڭ شاناعىنا قاراعاندا بۇل دومبىرانىڭ شاناعىك ءوپ تەرەڭ. بۇلاي بولاتىن سەبەبى، بىرىنشىدەن، مويىنمەن شاناقتىڭ اۋىتقۋىن (قايىپ كەتۋىن) تەجەۋ ارقىلى، مويىن الاقاندىقپەن بەت تاقتايدىڭ تۇزۋلىگىن ساقتاپ قالۋ. ەكىنشىدەن، شاناقتى تەرەڭ ەتە وتىرىپ، دىبىستىڭ قويۋلىعىمەن تەمبىرىنىڭ كۋاتتىلىعىن ارتتىرۋ ماقساتىنداعى تاجريبە بولۋى مۇمكىن. بۇل دا سول التايداعى ەل اراسىنداعى كونە شەبەرلەردىڭ قولتاڭباسى ەكەنى انىق.

دومبىرالار جايىن كەيىن بولەك ماقالا ەتىپ سىزباسىمەن تانىستىراتىن بولامىز. ەندى اڭگىمەمىزدى ارى قارايعى ساپارىمىزدىڭ جەلىسىنە بۇرايىن.

بەيسەنبى كۇيلەرىنىڭ ەسكى نۇسقاسىن بىزگە جەتكىزگەن كۇيشىلەردىڭ ءبىرى  التايدىڭ تۋماسى تۇرسىن كادەيۇلى. بەيسەنبىنىڭ كۇيلەرىن قازىرگى ورىنداۋشىلارى سياقتى قۇددى قۇرمانعازى، دينانىڭ مانەرىندە توكپەلەتىپ ەمەس، تۇرسىن كادەيۇلى بايىرعى تارتىلۋ ەرەكشەلىگىن ساقتاپ، ويلى دا ورنىقتى ورىنداعان كۇيشى. بۇل كىسىنىڭ ورىنداۋىنداعى بەجەڭ كۇيلەرىن جاسىمىزدان شىڭجاڭ راديوسىنان ەستىپ وستىك. التاي قالاسىنىڭ ىرگەسىندەگى ءدوربىلجىن اۋدانىندا تۇرادى دەگەندى ەستىپ، تىزىمبەك باۋىرىما جول باستاتىپ ارنايى سالەم بەرە باردىم. امال قانشا، كۇيشىنىڭ مەن ويلاعانداي كۇيى بولماي شىقتى، ازداپ سىرقات ەكەن. ونەردىڭ شىنايى كيەسى قونعان سەرگەك كوڭىلىنەن، «قاسقىر قارىزىن تەرىسىمەن وتەيدى» دەگەندەي سىڭاي بايقادىم. اشىق ايتپاعانىمەن، ازدى-كوپتى عىمىرىمدا بەيسەنبى كۇيلەرىن شاما كەلگەنشە ۇرپاققا قالدىردىم عوي دەگەن كوزقاراس. اماندىق تىلەسىپ، كوپ ايالداماي التايدىڭ شىڭگىل اۋدانىنا تارتتىم.

شىڭگىلدىڭ ءمولدىر سۋىنداي،

دەپ سالعان ءانىم سۇلۋباي. – دەپ ايگىلى حالىق كومپوزيتورى سۇلۋباي جىرعا قوسقان وسى ءور التايدا، كۇيشىلەردىڭ ۇلكەن شوعىرى قالىپتاسقان. التىن بارماق اتانعان كۇيشى داۋلەت حالىقۇلىنىڭ تۋعان جەرى دە وسى ءور التاي ەدى. اسىرەسە داۋكەڭنىڭ ورىنداۋىنداعى حالىق كۇيلەرىنىڭ بوگەنايى بولەك. جولىعىپ كۇيلەرىن جازىپ السام دەگەن كۇيشىلەردىڭ ءبىرى، داۋكەڭنىڭ شاكىرتى سايراش جارمۇقامەد اعامىز ەدى. شىڭگىل اۋدانىندا تۇرادى ەكەن. اڭگىمەنى وزىنەن باستاۋىمدى وتىنگەنىمدە  سايراش اعا،

- جوق باۋىرىم، وسى ەلدىڭ اراسىندا ماعان ۇستاز بولىپ جۇرگەن كۇيشى

اعالارىڭ بار. ولار كەشە، نە بۇگىن عانا قولىنا دومبىرا الىپ تارتقان جوق، شىڭگىل جەرىندە كوكىرەگى كۇيگە تولعان بىرنەشە اقساقال كۇيشىلەر ءوتتى عوي شىركىن! سولاردىڭ مۇراسىن الىپ قالعان وسى اعالارىڭ. سەن كەلە جاتىرمىن دەگەن سوڭ، بارىمەن حابارلاسىپ شاقىرىپ قويعامىن. مەن شاما-شارقىمشا ساحنا كورىپ ءجۇرمىن عوي، سەن مەنەن بۇرىن وسى كۇيشىلەردىڭ قولىنداعى دۇنيەلەردى جازىپ الساڭ، بىرنەشە كۇن ۇيدە اۋناپ-قۋناپ جاتاسىڭ. مەندە بار كۇيلەردىڭ ءبارى سەنىكى عوي-دەدى.

قۋانعانىم سونشالىق،

- ويباي-اۋ اعا، سويتەيىك - دەدىم. سايراش اعانىڭ ۇيىنە جاسى الپىستى القىمداعان سارقىت يىسقانۇلى باستاعان بورانبەك شۇكىرانۇلى، سايراش اعامىزعا شاكىرت قايرات ءتاشىمۇلى دەگەن كۇيشىلەر كەلدى. بۇل ءتورت كۇيشى دە شىڭگىل جەرىندە وتكەن ەل اراسىنا تانىمال جۇمجۇما جازيۇلى، داۋلەت حالىقۇلى، ءمۇتاي، باعىتاي، زامزام، التايقان سياقتى حالىق كۇيشىلەرىنىڭ اماناتىن ارقالاعان، كوكىرەگى كۇيگە تولعان ونەرپازدار ەكەن.

قۇرەمتتى وقىرمان!

وسى ۋاقىتقا دەيىن ءان مەن كۇيگە قاتىستى قانشالاعان ەڭبەكتەر جارىق كوردى. اكادەميك احمەت جۇبانوۆتان بەرمەن قارايعى ەڭبەكتەر، ءتىپتى بۇگىنگى 1000 كۇي، 1000 ءان انتالوگياسىنا دەيىن قازاقتىڭ ءانى مەن كۇيىن نەگىزىنەن ءبىر ارناعا سالدىق، زەرتتەلدى دەپ ءجۇرىپپىز. شىنىن ايتۋ كەرەك، مۇلدەم ولاي مەمەس ەكەن. سەبەبىن، مەن جوعارىداعى كۇيشىلەردى جازعاننان كەيىن ءتۇسىندىم. جىلداپ ەڭبەكتەنىپ، تىرناشتاپ جيناعان 1000 كۇيگە ەنبەي قالعان 300 گە تارتا كۇيگە كۋا بولدىم. ءبارى دە سونى كۇيلەر. كوبى تەرىس بۇراۋدا ورىندالادى. پەرنە باسۋ، تارتۋ ءتاسىلى ءبىز كورگەن جوعارى دەڭگەيدەگى اكادەميالىق وقۋ ورىندارىندا بولماعان، ول ورتاعا جات ءادىس-امالدارمەن ورىندالادى. مىسالى، سارقىت يىسقانۇلى مەن قايرات ءتاشىمۇلى ورىنداعان كۇيلەرىنىڭ ىشىندە كەتبۇعانىڭ «اقساق قۇلانى» كەزدەستى. كۇي تەرىس بۇراۋدا «دو-سول» دىبىسىنان قايعىلى باستالىپ، جوقتاۋ سارىندا بوزداپ باستان اياق بالاڭ ءولدى جوشى حان،-دەپ زارلاپ تۇرعانداي. كەتبۇعا كۇيلەرى قازاق دالاسىنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندە ءتىپتى كورشى قىرعىزداردا دا تارتىلعانىمەن قۇنىتتاپ جۇيەلەنبەدى. تەك جانعالي جۇزباەۆتىڭ جاقىندا جارىق كورگەن «كەتبۇعا» اتتى جيناعىندا كەتبۇعا كۇيلەرىنىڭ شىعۋ تاريحى تىم ارىدان جەتكەنى ناقتى دەرەكتەرمەن كورسەتىلگەن. ال شىڭجاڭداعى اعايىندا تارتىلعان كەتبۇعا كۇيلەرىنىڭ بۇل نۇسقالارى كۇيشى مۇراسىن جانە ءبىر قىرىنان تىڭ دەرەكتەرمەن تولىقتىراتىنى ءسوزسىز.  ءبىر قىزىعى وسى ۋاقىتقا دەيىن ارعى بەتتەن بىزگە جەتكەن كۇيلەردىڭ ورىندالۋ ەرەكشەلىگى (مىسالى، «اڭشىنىڭ زارى»), ءبىزدىڭ وقۋ ورىندارىندا قالىپتاسقان، ءبىر جۇيەگە كەلتىرىلگەن ساۋساق تارتىبىمەن ورىندالىپ كەلەدى، تاربيەلەنىپ جاتقان جاس بۋىندا وسى ادىسكە قولى تۇگىلى، بويىنا دەيىن ابدەن ۇيرەتكەن، بۇل شىعىس ولكەنىڭ كۇيلەرىن ورىنداۋداعى بۇلجىماس ءتارتىپ سياقتى بولىپ كەلدى. ال مىنا كۇيشىلەردىڭ ورىنداۋى مەن تالاسبەك اسەمقۇلوۆتىڭ قولىنان كورگەن بايجىگىت داستۇرىندەگى ەرەكشەلىكپەن وتە جاقىن ءتىپتى بىردەي دەۋگە بولادى. مىسالعا، 1000 كۇي انتالوگياسىندا دالەت حالىقۇلى ورىنداعان «شىڭىراۋ» دەگەن تەرىس بۇراۋداعى حالىق كۇيى بار. وسى كۇي ورتا بۋىندا استىڭعى ىشەك «سول» دىبىسى، ۇستىڭگى ىشەك «دو» دىبىسىنان باستالىپ تارتىلىپ، 4, 5 تاكتىدەن كەيىن، ەكىنشى بۋىنعا كوشكەندە استىڭعى ىشەكتە «مي مەن فا» دىبىسىنىڭ ارالىعىندا كەرەمەت ءبىر ۇزىلمەي ەستىلەتىن دىبىس بار. بۇل دىبىستى مەن قانشا جىل ىزدەدىم، تارتىپ تا، نوتاعا ءتۇسىرىپ تە كوردىم بىراق ءدال تابا المادىم. زەرتتەۋشى، عالىم بازارالى مۇپتەكەەۆپەن بىرگە وسى كۇيدىڭ قىر-سىرىن بىلۋگە تىرىستىق. بالكىم وسىنداي عاجايىپ دىبىسى قىزىقتىرعان شىعار، بەلگىلى قوبىزشى القۋات قازاقباەۆ قوياردا-قويماي وسى كۇيدىڭ نوتاسىن سۇراپ الدى. پرەزيدەنت وركەسترىنىڭ كۇيشىسى ابىلعازى احماديەۆتە بۇل كۇيگە دەگەن تاڭدانىسىن جاسىرماپ ەدى. بارلىعىمىز قىزىقتىق تا قويدىق. بىراق بۇل كۇيدى وسى جولى داۋلەت حالىقۇلىنىڭ شاكىرتى بورانبەك شۇكىرانۇلىنىڭ ورىنداۋىندا كوزبەن كورگەنىمدە قايران قالدىم. كورەر كوزگە كىشكەنتاي عانا ءادىس، بىراق مەنى قىزىقتىرعانى رۋحاني تۇتاستىق بولدى. مارقۇم ۇستازىم تالاسبەك اسەمقۇلوۆ تىرىسىندە تالاي رەت:

-         بايجىگىتتىڭ كۇيلەرى ارعى بەتتە دە تارتىلىپتى – دەپ ايتىپ ەدى.

شىنىن ايتسام وعان ونشا ءمان بەرمەگەن ەم. ال بورانبەكتىڭ ورىنداۋىنداعى «شىڭىراۋ» كۇيى داۋلەت حالىقۇلىنىڭ ورىنداۋىنىڭ ءدال ءوزى دەسەدە بولعانداي. ۇستازىنان كۇيدى اينا قاتەسىز العانى كورىنىپ تۇر. دومبىراسىنىڭ قۇلاق بۇراۋى دا داۋكەڭنىڭ دومبىراسى سياقتى اششىلاۋ. ولاي بولماسا بالكىم داۋكەڭنىڭ مانەرىن بەرە الماس. قولدان كورگەننىڭ پايداسى عوي. بالا كۇنىمنەن راديودان ەستىپ وسكەن داۋكەڭنىڭ مانەرى تۋرا كوز الدىمدا شەرتىلىپ جاتىر. بويىمدى ءبىر قۋانىش بيلەپ كەتتى. داۋلەت حالىقۇلىنىڭ كۇي تارتقانداعى ساۋساعىن كورە الماعانىم وكىنىش بولسا، داۋكەڭنىڭ كوزىن كورگەن شاكىرتىن كورىپ وتىرعانىما دەگەن قۋانىش. ادام بالاسى قاتتى قورققاندا نەمەسە قاتتى اسەرلەنگەندە اۋزىنا ءسوز تۇسپەيتىنى بەلگىلى عوي. ونە بويىم دىرىلدەپ  كەڭسىرىگىم اشىپ، كوزىمە پارلاپ جاس كەلدى. ماناعى تابا الماي جۇرگەن  دىبىسىم، استىڭعى ىشەك «مي مەن فا» دىبىسىنىڭ اراسىندا اسا شەبەرلىكپەن الىناتىن، تالاس اعام ۇيرەتكەن بايجىگىت كۇيلەرىندەگى قاشاعان پەرنەدەگى ساۋىپ الۋ ءادىسى ارقىلى ەكى پەرنەنىڭ اراسىنان سۇق ساۋساقپەن عانا الىناتىن دىبىس بولىپ شىقتى. بايجىگىت زامانىنداعى ەسكى شەرتۋ ءادىسى شىڭجاڭداعى كۇيلەردە قايدان ءجۇر؟ ارينە، ول كۇيشىلىك ونەردەگى ايماقتىق ورىنداۋشىلىق ەرەكشەلىككە ءتان رۋحاني تۇتاستىق. وسى قاشاعان پەرنەدەگى ساۋىپ الاتىن ءادىستى تالاسبەك اعا  تاتتىمبەتتىڭ «ازامات قوجاسىن» ۇيرەتكەندە دە ءدال وسى استىڭعى ىشەك «مي مەن فا» دىبىسىنىڭ اراسىنان سۇق ساۋساقپەن جالاتىپ قانا الاتىن. ال ونداي ءادىس قازىرگى ءبىزدىڭ ەڭ بەدەلدى دەگەن مۋزىكالىق وقۋ ورىندارىندا كەزدەسپەيدى. كەزدەسكەن كۇندە، ونداي ءادىس ۇستازداردىڭ كوزىنە تۇرپىدەي تيەدى. مەن ءوزىم دومبىرادان ۋنيۆەرسيتەتتى ۇستازىم جانعالي ءجۇزبايدان وقىدىم. جاكەڭ سۇگىر مەن تولەگەننىڭ كۇيلەرىن تارتقاندا ۇستىڭگى ىشەكتەگى دىبىستاردى، سول قولدا ءۇشىنشى ساۋساق پەن ءتورتىنشى (شىناشاق) ساۋساقتى مىنگەستىرىپ قوس ىشەككە جاتقىزىپ الىپ وتىرادى. بۇل جاكەڭنىڭ ءوزى كوزىمەن كورگەن تولەگەن مومبەكوۆ، گەنەرال اسقاروۆتاردان العان ەسكىشە تارتۋ ءادىسى. وسىلاي تارتۋعا تىرىسقان بىزدەردى تالاي پروفەسسور اعالارىمىز كۇستانالاعانىن دا جاسىرمايمىن. ال شىن مانىندە وسى ءادىس قازاقتىڭ شەرتپە كۇي وشاقتارىنىڭ بارىندە ءجيى كەزدەسەدى. مىنە، رۋحاني تۇتاستىق قايدا جاتىر. رۋحاني تۇتاستىق دەمەكشى ەسىمە ءتۇسىپ وتىر، التاي قالاسىندا بولعانىمدا قاسىمدا بولعان تىزىمبەك  اناشۇلى باۋىرىم بايجىگىتتىڭ «بوكەن جارعاق» كۇيىنەن باستاپ بىرنەشە كۇيدى ورىنداۋىمدى ءوتىنىپ، تەلەفون جازباسىنا العان بولاتىن. شىڭگىلدە جاتقانىمدا حابارلاسىپ;

-         اردابي اعا، اكەمە ءسىز ورىنداعان كۇيلەردى تىڭداتتىم. قاتتى

اسەرلەندى. اسىرەسە «بوكەن جارعاقتى» قايتا-قايتا تىڭداپ وتىرىپ، باياعىدا وسى وڭىردەگى اقساقال كۇيشىلەر «قايران بوكەن جارعاق-اي» دەپ سۇڭقىلداتىپ شەرتۋشى ەدى. ەسىمە ءتۇسىپ وتىر - دەپ اكەسىنىڭ تەبىرەنگەنىن ايتتى. بۇل تاكەڭ ايتقان بايجىگىت كۇيلەرىنىڭ ارعى بەتتە دە تارتىلعانىن راستاي ءتۇستى.

سايراش جارمۇقامەدۇلى، سارقىت يىسقانۇلى، بورانبەك شۇكىرانۇلى، قايرات ءتاشىمۇلى تورتەۋىنەن جيىنى 300 دەن استام ەسكى كۇيلەر جازىپ الدىم.  بۇل كۇيلەردىڭ دەنى بۇرىن ەستىلمەگەن. 1000 كۇيگە دە ەنبەگەن. وسى مۇرالار كۇيشىلىك ونەرگە بايلانىستى تالاي عىلىمي ەڭبەكتەرگە ارقاۋ بولاتىنى ءسوزسىز.

بىزگە بەلگىلى كۇيشىلىك مەكتەپتەردە بىرنەشە تارماقتان تۇراتىن تسيكلدى كۇيلەر شوعىرى ءجيى كەزدەسەتىنى بەلگىلى. مىسالى، قاراتاۋدا «كەرتولعاۋلار»، «توعىزتاراۋ»، ماڭعىستاۋدا كەزدەسەتىن «اقساق قۇلان»، ارقاداعى «قوسباسارلار»، باتىستاعى «اقجەلەڭ» كۇيلەرى. شىڭجاڭ جەرىندە دە وسىنداي كۇيلەر شوعىرى قالىپتاسقان. ياعني حالىق كۇيلەرىنىڭ ىشىندە «اقساق قاز»، «ساۋ قاز»، «جارالى قاز»، « اڭشىنىڭ زارى»، «جەتىم بالانىڭ زارى»، جىلقى جانۋارىنا بايلانىستى «مارعابىلدىڭ قارا قاسقا اتى»، «بالجىڭگەر»، «الاكوز ات»، «مول قوڭىر»، «مۇڭلى قوڭىر»، «سال كۇرەڭ»، «تەپەڭ-كوك»، ت.ب. ال شىڭجاڭ جەرىندە ءجيى كەزدەسەتىن كۇيلەر شوعىرى بۇل «كەڭەس» كۇيلەرى. ءار داۋىردەگى ۇقسامايتىن جاعداياتتارعا بايلانىستى شىققان «كەڭەس» كۇيەرىنىڭ ۇزىن سانى 50 گە تارتا.

قۇرمەتتى وقىرمان!

قازىرگى تاڭدا التاي تاۋىنىڭ ەكى جاعىنا بولىنە ورنالاسقان قازاقتىڭ ءبىر جاعى موڭعوليا مەملەكەتىنە، ەندى ءبىر جاعى قىتاي مەملەكەتىنە قارايتىنى شىن مانىندە شارتتى بەلگى عانا. ال ەكى جاقتاعى قازاقتىڭ دەنى رۋلىق جاعىنان (قانى، گەنى) ءبىر-بىرىنەن ءبولىپ-قاراۋعا كەلمەيتىن تۇتاس ەل ەكەنىن ايتۋىمىز كەرەك. بۇنى نەگە ايتىپ وتىر دەيسىز عوي؟

ءبىزدىڭ ەلىمىزدەگى مۋزىكاتانۋ سالاسىنىڭ ولقىلىعى دەپ ايتۋىمىزعا دا بولادى. وسى التاي تاۋىنىڭ ەكى جاعىنا ورنالاسقان قازاقتىڭ ءان-كۇي ونەرىن نەگە ەكەنىن بىلمەيتىن، ەرەكشەلىگى ۇقسامايتىن بولەك مەكتەپ دەپ قارايدى. ءتىپتى، ول تۋرالى «موڭعوليا قازاقتارىنىڭ كۇيلەرىنەن» عىلىمي ديسسەرتاتسيالار قورعالدى. ال نەگىزىندە ەكى جاقتاعى تارتىلاتىن كۇيلەر (اسىرەسە ەسكى حالىق كۇيلەرى) نۇسقالىق جاعىنان ءبىر-بىرىنەن كىشكەنە پارىقتالۋى مۇمكىن، بىراق سارىنى، تولىق فاكتۋراسى بىردەي. ونى قالاي بولە قارايسىز؟ مەن ويلايمىن، بۇلاي «الا قويدى بولە قىرقىپ» جۇرگەندەر، ايتەۋىر جاڭا تاقىرىپ بەكىتىپ، امالىن تاۋىپ عىلىمي دارەجە قورعاۋدى عانا ماقسات تۇتقاندار. ءتىپتى، شىڭجاڭ مەن بايان ولگەي ايماعىنداعى قازاق تۇگىلى، تۇركياداعى قازاقتان تابىلعان كۇيلەردىڭ ءوزىنىڭ ءتۇپ نۇسقاسى شىڭجاڭ جەرىندە بولعانىن اتاپ ايتقىمىز كەلەدى (نۇرلان بەكەنوۆتىڭ «تۇركيا قازاقتارىنىڭ كۇيلەرى» اتتى ەڭبەگى، 2013 استانا). سەبەبى ول قازاق زامانىندا التايدان انادولىعا ات باسىن تىرەگەن.

بۇل، ارينە، التايدىڭ شىڭگىل جەرىنەن العان اسەرىمىزدىڭ ءبىر ۇشى عانا. وسىنشاما مول قازىنانىڭ بولاشاق بۇيداسىن ۇستاۋشى ۇرپاقتىڭ نيەتى، ءhام جول سىلتەر رۋحاني ورتانىڭ جاي-كۇيى تۋرالى از-كەم اڭگىمەمىزدى ماقالانىڭ ەكىنشى ءبولىمىنىڭ ەنشىسىنە قالدىردىق. 

اردابي ماۋلەتۇلى، قر ۇلتتىق مۋزەيى حالىق

قازىناسى عزي عىلىمي قىزمەتكەرى

abai.kz