مۇناي مەن گاز سالاسى ءبىزدىڭ ەكونوميكامىزدىڭ باسىم باعىتى ەكەنى بەلگىلى. ەل بيۋدجەتىنە تۇسەتىن قارجىنىڭ دا نەگىزگى بولىگىن وسى سەكتوردان تۇسكەن تابىس قۇرايدى. تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى كەزەڭىندەگى ەكونوميكالىق توقىراۋعا بايلانىستى مۇناي-گاز جانە تاۋ-كەن سالاسىنا شەتەلدىك ينۆەستورلاردى شاقىرىپ، اتالعان ءوندىرىستىڭ ەداۋىر بولىگىن الپاۋىت كومپانيالاردىڭ يگەرۋىنە بەرۋگە ءماجبۇر بولدىق.

مۇناي مەن گاز سالاسى ءبىزدىڭ ەكونوميكامىزدىڭ باسىم باعىتى ەكەنى بەلگىلى. ەل بيۋدجەتىنە تۇسەتىن قارجىنىڭ دا نەگىزگى بولىگىن وسى سەكتوردان تۇسكەن تابىس قۇرايدى. تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى كەزەڭىندەگى ەكونوميكالىق توقىراۋعا بايلانىستى مۇناي-گاز جانە تاۋ-كەن سالاسىنا شەتەلدىك ينۆەستورلاردى شاقىرىپ، اتالعان ءوندىرىستىڭ ەداۋىر بولىگىن الپاۋىت كومپانيالاردىڭ يگەرۋىنە بەرۋگە ءماجبۇر بولدىق.

دەگەنمەن، 2005 جىلى ارنايى قابىلدانعان زاڭنىڭ نەگىزىندە ەگەر ەلىمىزدىڭ تابيعي بايلىعىن يگەرىپ جاتقان شەتەلدىك كاسىپورىن ءوز ۇلەستەرىن ساتۋعا نيەتتەنسە، ەڭ الدىمەن قازاقستان ۇكىمەتىنە ۇسىنۋعا ءتيىس بولدى. وسى زاڭ نورماسىنىڭ ارقاسىندا ءبىزدىڭ ۇكىمەت العاش رەت «قاشاعان» كەنىشىنىڭ 8,33 پايىزدىق پاكەتىن ساتىپ الۋعا قول جەتكىزدى. بۇگىندە اتالعان كەنىشتە ءبىزدىڭ ۇلەسىمىز 16,81 پايىزدى قۇراپ وتىر. وسى جاقىندا عانا ۇكىمەتتىڭ «قاراشىعاناق» كەن ورنىنىڭ 10 پايىز اكتسياسىن يەمدەنۋگە ارەكەت جاساپ جاتقانى جاريالاندى. الەمدە تابيعي گازدىڭ ەڭ ءىرى كەنىشتەرىنىڭ بىرىنە جاتاتىن «قاراشىعاناقتا» شامامەن 1,35 ترلن. تەكشە مەتر تابيعي گاز بار دەپ بولجانعان. سونىمەن بىرگە، ول اۋماقتا 1,2 ملرد. توننا مۇناي دا جاتقانى بەلگىلى. بۇگىندە ونداعى يتالياندىق «ءEnى» كومپانياسى جانە «BG» بريتانيانىڭ مەملەكەتتىك حولدينگى ارقايسىسى كەنىشتىڭ 32,5 پايىزدىق ۇلەسىن باقىلايدى. سونىمەن قاتار، مۇندا «Cھevron مەن ءLukoىl» دا ۇلەسشى بولىپ كىرگەن. وسىعان وراي، جوعارىداعى قادام ءبىزدىڭ ەلىمىز قول جەتكىزگەن ۇلكەن يگىلىكتىڭ باستاۋى دەپ بىلگەن ءجون. قازىر الەمدىك نارىقتا قىتاي، ءۇندىستان، برازيليا سەكىلدى جاڭا ويىنشىلار پايدا بولا باستادى. قاراپ وتىرساڭىز وزگە ەلدەردىڭ تابيعي رەسۋرستارىن ساتىپ الىپ جاتقان سول ەلدەردىڭ مەملەكەتتىك كومپانيالارى. ول دەگەنىڭىز، مەملەكەتتىك كومپانيا بولعان سوڭ سول ەلدىڭ مەملەكەتتىك مۇددەسى، مۇمكىنشىلىگى بارلىعى ىسكە قوسىلادى دەگەن ءسوز. بۇل الەمدە بار تاجىريبە. سوندىقتان، ەلىمىزدىڭ مەملەكەتتىك ۇلەستى ۇلعايتۋعا باعىتتالعان ساياساتىن قولداپ، ونى جۇيەلى تۇردە جۇرگىزگەن ءتيىمدى. ەگەر، كەن ورىندارىندا مەملەكەتتىڭ ۇلەسى بولماسا ول جەردە نە ىستەلىپ جاتىر، ونداعى جاسالىپ جاتقان ارەكەتتىڭ ءبىزدىڭ مۇددەمىزگە قانشالىقتى ساي كەلەتىنىنەن حابارسىز بولار ەدىك. جالپى، مەملەكەتتىك ۇلەستى كوبەيتۋدىڭ جولدارى وتە كوپ. ماسەلەن، وسىدان جيىرما جىل بۇرىن بۇكىل دۇنيەجۇزى بويىنشا مۇناي-گاز سەكتورىنىڭ 80 پايىزى ترانسۇلتتىق كومپانيالاردىڭ قولىندا بولدى. ال، سوڭعى جىلدارى بۇل سالاداعى ۇلەستىڭ 80 پايىزىن مەملەكەتتىك جانە ۇلتتىق كومپانيالار يەمدەنىپ وتىر. مىنە، تەندەنتسيا قالاي وزگەرۋدە؟ بۇل ءتاسىلدى مۇنايلى اراب ەلدەرى، لاتين امەريكاداعى ۆەنەسۋەلا مەملەكەتى وتە ءتيىمدى پايلاندى. سەبەبى، ەڭ الدىمەنەن تابيعي بايلىقتار حالىقتىڭ مەنشىگى. سول سەبەپتى، ول ەل يگىلىگىنە، مەملەكەتكە قىزمەت ەتۋى ءتيىس. ول ءۇشىن جەر استى بايلىعىن يگەرىپ جاتقان شەتەلدىك كومپانيالاردىڭ ەلىمىزدىڭ ەكولوگيالىق زاڭ تالاپتارىن ورىنداۋىن قاتاڭ باقىلاۋ قاجەت. ەل ۇكىمەتى تاياۋدا عانا 212,4 ملرد. تەڭگەنىڭ مۇنايىن زاڭسىز الۋ فاكتىسىنە قاتىستى «تەڭىزشەۆرويل» كومپانياسىنا ايىپپۇل سالدى. باس پروكۋراتۋرا مالىمدەگەندەي، تشو بەلگىلەنگەن 5100 مەتر تەرەڭدىكتەن تومەن 40-تان استام ۇڭعىما قازعان. مۇنداعى باستى ماسەلە شەتەلدىك كومپانيالاردىڭ جۇمىسىنىڭ جابىق تۇردە جۇرگىزىلۋى. ماسەلەن، جوعارىداعى «تەڭىزشەۆرويل» كومپانياسىمەن ءبىز 1993 جىلى كەلىسىمشارتقا قول قويدىق. وسى كەلىسىمشارت ءالى كۇنگە دەيىن جاريالانعان جوق. ودان كەيىنگى 1997 جىلى جاسالعان «قاراشىعاناق»، «قاشاعان» سەكىلدى ۇلكەن كەن ورىندارىن يگەرۋ، ءونىمدى ءبولىسۋ جونىندەگى شارتتار دا ءبىزدىڭ قوعام ءۇشىن جابىق كۇيىندە كەلەدى. مەملەكەتتىڭ مەنشىگى بولىپ تابىلاتىن كەن ورىندارى جونىندەگى شارتتار دۇنيەجۇزىندە اشىق جاسالادى. ماسەلەن، نارىق جاعدايىنا ءبىز سەكىلدى وتكەن ءازىربايجان مەملەكەتىندە كەلىسىمشارتتار اشىلىپ، حالىققا جاريا بولدى. وسىعان وراي، بيىلعى جىلى ەلباسى بەلگىلى ءبىر جاعدايدا كەلىسىم-شارتتاردى ءبىز دە اشايىق دەگەندەي ۇسىنىس ايتتى. الايدا، ۇكىمەت تاراپىنان بۇل تۇرعىدا ەشقانداي ارەكەتتەر جاسالمادى. سوندا، ول كومپانيا قانشا مۇناي ءوندىردى، قانشاسىن ساتتى، تاپقان پايداسى قانشا دەگەندە بۇل جەردە نە جاسىرىن اقپارات بولۋى مۇمكىن. دەمەك، بۇل جەردە جەمقورلىق ارەكەتتەر، كولەڭكەلى تابىستار بار دەگەن ءسوز. مۇنداي جاعدايدا كەلىسىمشارتتار اشىلمايدى.

2002 جىلى وڭتۇستىك افريكادا الەمدىك سامميت ءوتتى. سامميتتە سول ۋاقىتتاعى ۇلىبريتانيانىڭ پرەمەر-ءمينيسترى توني بلەر شيكىزات سەكتورىنىڭ اشىقتىعى تۋرالى باستاما كوتەرگەن بولاتىن. كەيىننەن 2005 جىلى الماتىدا وتكەن ازيالىق قاۋىمداستىقتىڭ سامميتىندە بۇل باستاماعا ءبىزدىڭ ەلىمىز دە قول قويدى. سودان بەرى ەلىمىزدەگى ازاماتتىق ۇيىمداردىڭ، قوزعالىستاردىڭ جۇمىسىنىڭ ناتيجەسىندە «مۇنايدان تۇسكەن تابىستاردى قوعامدىق باقىلاۋ» اتتى كواليتسيا قۇرىلدى. ەڭ العاشقى 2005 جىلعى ەسەپكە 39 كومپانيا قاتىسىپ، سالىق تولەمدەرى بويىنشا ەسەپ بەرگەن بولاتىن. ەكىنشى ەسەپ 2009 جىلى جاريالاندى. مۇندا 2006 جىلعى تولەنگەن سالىقتاردىڭ ەسەبى ايتىلدى. ال، بيىلعى جىلى ايتىلۋعا ءتيىس 2007-2008 جىلداردى قامتيتىن ءۇشىنشى ەسەپكە 122 كومپانيا قاتىسادى دەپ كۇتىلۋدە. مۇناي جانە گاز مينيسترلىگىنىڭ مالىمەتىنشە مۇنايدان تۇسەتىن سالىقتاردىڭ 90 پايىزى، تاۋ-كەن سالاسىنان 60 پايىز وسى كاسىپورىنداردىڭ ۇلەسىندە. الايدا، وسى جۇمىستىڭ بىردەن ءبىر كەمشىلىگى جالپى تۇسەتىن سالىق تولەمدەرىنىڭ ەسەبىن جالپىلاما بەرەدى دە، ءار كومپانيانىڭ ناقتى قانشادان تولەگەنى تۋرالى ناقتى ەسەپ ايتىلمايدى. نەگە ايتىلمايدى؟ بىزدىڭشە وسى جەردە ءبىر شيكىلىك بار سياقتى. ويتكەنى، بۇل كومپانيالارمەن جاسالعان كەلىسىمشارت جابىق كۇيىندە كەلەدى. بۇل كومپانيالارمەن كەلىسىمشارتتىڭ مەرزىمى 40 جىلعا كەلىسىلگەن. سوندا بۇل شارتتار قاشان اشىلماق؟ ءبىر عانا مىسال ايتايىن. وتكەن جولى ەلىمىزدىڭ باس پروكۋراتۋراسى «تەڭىزشەۆرويلدى» زاڭسىز مۇناي ءوندىردى دەپ ايىپتادى. بىراق، ارتىنشا-اق، مۇناي جانە گاز مينيسترلىگى «كەلىسىمشارتتا راسىندا دا مۇنايدى قانشا مەتر تەرەڭدىكتە ءوندىرۋ تۋرالى ناقتى باپ جوق ەكەن. بۇل ماسەلەنى دۇرىستاپ تالقىلاپ، ءبىر تۇجىرىمعا كەلۋ كەرەك» دەپ مالىمدەدى. قايسىنىكى دۇرىس سوندا؟ ەگەر ولارمەن جاسالعان كەلىسىمشارتتار اشىق بولاتىن بولسا ناقتى شىندىقتى ءبىلىپ وتىرار ەدىك قوي.

ادەتتە، عىلىمدا «مۇنايلى مەملەكەت» دەگەن ۇعىمنىڭ نەگاتيۆتى جاعى باسىمداۋ. بۇل ەلدەردە ساياسي جۇيە اۆتوريتارلىق باسقارۋعا نەگىزدەلەدى. مۇنايلى مەملەكەتتەردىڭ كوبىسىندە مۇنايدان تۇسكەن تابىس ات توبەلىندەي عانا توپتىڭ ۋىسىندا بولىپ، سولارعا عانا بەلگىلى بولادى جانە ونىڭ يگىلىگىن دە سولار كورەدى. ەكونوميكا مۇنايعا تىكەلەي تاۋەلدى بولادى. وكىنىشكە وراي، وسىنداي ەلەمەنتتەر ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ جۇيەسىندە دە كەزدەسىپ وتىر. مۇنايلى مەملەكەتكە اينالدىرماۋدىڭ، ەكونوميكانى مۇنايدان تاۋەلدى ەتۋدىڭ بىردەن ءبىر قۇرالى كەلىسىمشارتتاردىڭ اشىق بولۋى.

جوعارىدا، تابيعات بايلىعىن يگەرىپ جاتقان شەتەلدىك كومپانيالاردىڭ ارقايسىسى مەمەلەكەتكە قانشا سالىق پەن تولەمدەر تولەيتىنى ءالى جاريالانباي كەلە جاتىرعانىن ايتىپ ەدىك. ۇكىمەتىمىزدىڭ شاماسى كەلمەي جاتقان بۇل ىسكە اقش پرەزيدەنتى كومەككە كەلەتىن بولدى. ب. وباما بيىلعى 21 شىلدەدە ۋولل-ءستريتتى جانە تۇتىنۋشىلاردى قورعاۋدى رەفورمالاۋ تۋرالى دوددا-فرەنك اكتىسىنا قول قويدى. بۇل اكتى بويىنشا، اقش-تىڭ قۇندى قاعازدار جانە بيرجالار كوميسسياسىنا تىركەلگەن شيكىزات وندىرەتىن كومپانيالار اقش-تا جانە باسقا ەلدەرىڭ تەرريتورياسىندا جۇمىس ىستەسە، مىسالى قازاقستاندا،سول ەلدەرگە تولەيتىن بارلىق سالىقتارى مەن باسقا دا تولەمدەرىن جاريالاۋعا مىندەتتى بولدى. بۇل اكت 2012 جىلدان باستاپ ىسكە اسادى. ياعني، ءبىزدىڭ ەلىمىزدە ىستەيتىن اقش-تىڭ كومپانيالارىنىڭ تولەيتىن سالىقتارى مەن تولەمدەرىن سوندا عانا بىلەتىن بولامىز. ول باسقا ەلدەردىڭ شيكىزات وندىرەتىن كومپانيالارى وسى باستاماعا قوسىلار دەپ ءۇمىت ەتەمىز. ۇكىمەت تە قاراپ قالمايتىن شىعار.

ەكىنشى ءبىر ماسەلە بىزدەگى دامۋ ينستيتۋتتارىنا بايلانىستى. ەلباسى تاياۋدا ەسەپ كوميتەتىنە ۇلتتىق قورلاردىڭ جۇمىسىن تەكسەرۋدى جۇكتەدى. ونىڭ ءبىر سەبەبى، ولار بيۋدجەتتەن العان اقشانى بانكتەرگە دەپوزيتكە سالىپ قويادى. قازىر ەلىمىزدىڭ كوممەرتسيالىق بانكتەرىندە 12 ملرد. دوللاردان استام قارجى جاتىر. ال، ناقتى سەكتوردا اقشا جەتىسپەۋدە. بۇل بانكتەر ەل ەكونوميكاسىنىڭ موينىندا قاشانعى ماسىل بولىپ وتىرا بەرمەك؟ ولاردىڭ بارلىق قارجىلارىنىڭ 20 پايىزىن ۇلتتىق كومپانيالار سالعان دەپوزيتتەر قۇراۋدا. ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەردىڭ جۇمىسىنىڭ قانشالىقتى «اشىقتىعىن» داعدارىس كورسەتكەنى بەلگىلى. ەلىمىزدىڭ زاڭدارىندا بانك سەكتورى جانە باسقا دا قارجىلىق ينستيتۋتتاردىڭ جۇمىسى اشىق بولۋ كەرەك دەپ جازىلعان. الايدا، ءبىزدىڭ قارجىلىق سەكتورداعى ەڭ وسال، الەۋەتى ءالى اشىلماعان سالا قور نارىعى. ەلىمىزدە 4 مىڭنان استام اكتسيونەرلىك قوعامنىڭ 102-ءى عانا قور نارىعىندا جۇمىس ىستەيدى. ونىڭ وزىندە دە اكتسيالارىن ەمەس، وبليگاتسيا نەمەسە باسقا دا قۇرالدارىن عانا شىعارادى. سونداي-اق، بانكتەردىڭ ديۆيدەنتتىك ساياساتى دا جۇمباق. قور نارىعىندا بانكتەردىڭ قانشا تابىسىن ديۆيدەنتكە جىبەرەتىنى تۋرالى ناقتى مالىمەت مۇلدەم جوق. بانك باسشىلارى الىپ جاتقان ءارتۇرلى بونۋس، سىياقىلار جۇرتشىلىققا جاريا بولماسا بانككە دەگەن سەنىم قايدان بولماق؟ ءبىزدىڭ ەلىمىزدە جۇمىس ىستەيتىن اكتسيونەرلىك كومپانيالاردىڭ 35 پايىزىنىڭ عانا مەنشىك يەسى بەلگىلى، ال قالعان 65 پايىزىنىڭ يەسى كىم ەكەنىن ەشكىم بىلمەيدى. نە ولار وفشوردا تۇر، نە بۇل جەردە بەلگىلى ءبىر توپتاردىڭ مۇددەسى جاتىر دەگەن ءسوز.

قوعام دامىعان سايىن اشىقتىقتى تالاپ ەتەدى. ءدال قازىر جاريالىقتى قاجەت ەتىپ وتىرعان ماسەلەنىڭ ءبىرى جەردى پايدالانۋ ماسەلەسى. 2003 جىلى «جەر كودەكسى» شىققاندا جەردى پايدالانۋ قۇقىعىن الىپ جۇرگەندەر تۇگەلدەي مەنشىكتەپ الدى. بۇگىندە وسىنىڭ ناقتى ەسەبى جوق. جەردىڭ يەسى كىم ەكەنىن جەرگىلىكتى حالىق بىلە الماي وتىر. مىسالى، ەلىمىزدىڭ استىق وندىرىسىندەگى كومپانيالاردىڭ قانشا جەرلەرى تۋرالى اقپارات تا جابىق. وسىنى مەملەكەتتىك ۇيىمدار نەگە جاريالامايدى؟ بۇل مەملەكەتتىك اشىقتىعى ءۇشىن قاجەت دۇنيە. 2008 جىلى ءبىزدىڭ ەكونوميكا جانە بيۋدجەتتى جوسپارلاۋ مينيسترلىگى كولەڭكەلى بيزنەس جالپى ىشكى ءونىمنىڭ 20 پايىزىن قۇرايدى دەپ مالىمدەگەن بولاتىن. الايدا، تاياۋدا دۇنيجۇزىلىك بانك بۇل مالىمەتتى 45,2 پايىز دەپ جاريالادى. ايىرماشىلىق جەر مەن كوكتەي. سوندىقتان، مەملەكەتتىك ۇيىمدار مەن ەلىمىزدە جۇمىس ىستەپ جاتقان كومپانيالاردىڭ اشىقتىعى تۋرالى زاڭ قابىلدانۋى قاجەت.

توقتار ەسىركەپوۆ، ەكونوميكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور.

"دالا مەن قالا" گازەتى