6-7-جەلتوقسان كۇندەرى استانا قالالىق جاستار تەاترى ساحناسىندا ايبىنى دارا، «ازاتتىقتىڭ ازاپتى جولىن» ءسوز ەتكەن سۇبەلى سپەكتاكل دۇنيە ەسىگىن اشتى. بۇل قويىلىم – ادەبيەتىمىزدىڭ اۋليەسى سانالاتىن ايگىلى حالىق جازۋشىسى ءابىش كەكىلباەۆتىڭ «ابىلاي حان» حالىقتىق قاھارماندىق درامالىق داستانىن «نارتاۋەكەل» اتىمەن كورەرمەن قاۋىمعا ۇسىنعان تەاتر ۇجىمىنىڭ تاعىلىمدى تاريحىمىزعا دەگەن تاعزىمى! قويىلىم رەجيسسەرى، قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى – نۇرقانات جاقىپباي.

بۇل شىعارما – جانرلىق جاعىنان الىپ قاراساق تا، دراماتۋرگيالىق قۇرىلىم قىرىنان زەردەلەسەك تە كۇردەلى دە كوركەم تۋىندى. ءابىش كەكىلباەۆ سەكىلدى ءسوزى ءىرى، ويعا ارتار جۇگى اۋىر الپاۋىت دارىننىڭ ارىندى اساۋ دارياداي ارقالى تۋىندىسىن ساحنا تورىنەن سويلەتۋگە كىمدە-كىمنىڭ باتىلى بارماسى انىق. ءابىش كەكىلباەۆتى ساحنادان سويلەتپەك تۇگىلى، قاراپايىم وتىرىپ وقۋدىڭ ءوزى وراسان زور ورە كۇشىن قاجەت ەتەدى. اق ولەڭمەن ارقىراي توگىلگەن سارقىرامانىڭ قۋاتىنداي قۇدىرەتتى تەكستتەردى تىزگىندەۋ اسا زور اكتەرلىك كەڭ تىنىستىلىقتى تالاپ ەتەتىنىن ءبارىمىز بىلەمىز. ءابىش مەكتەبى – الەمى بولەك مەكتەپ.

جاستار تەاترىنىڭ جالىندى دا جاۋجۇرەك ۇجىمى تاۋەلسىزدىك تويىنا تالعامى تەرەڭ، سالماعى سارا سىي جاسادى. ەلىنىڭ تاعدىرى مەن بولاشاعىنا الاڭداعان، ەڭسەلى ەگەمەندىگىن ارمانداعان، بەكەم بىرلىگىن ويلاپ، بەرەكەلى بيلىگىمەن ءدۇيىم قازاققا ءماشھۇر بولعان مەرەيى بيىك تاريحي تۇلعانى ساحنالاۋدا كاسىبي ساۋاتتىلىقتارىن سارقا جۇمساعان تەاتر ۇجىمىنىڭ ۇرپاق الدىنداعى ۇلاعاتتى ۇستانىمى، پەرزەنتتىك پەيىلدەرى اتقان تاڭداي ارايلانىپ، شۇعالى ويدىڭ شۋاعىن شاشقانداي.

ەل بيلەۋدىڭ ەرەن ەڭبەك ەكەندىگىن، ۇلكەن سىن ەكەندىگىن، ول سىندى ەردىڭ ەرى كوتەرەتىندىگىن سومداعان ساحناگەرلەر اۆتور جۇكتەگەن پاراساتتى پايىمنان شابىت الىپ، ابىلايداي بابامىزدىڭ الىپ تۇلعاسىنا دەگەن قۇرمەتتەرىن پاش ەتكەن اتاۋلى قويىلىمدارىندا تاۋەلسىزدىكتىڭ وڭىمىزدان وڭاي تۋا قويماعان ەلدىگىمىزدىڭ تەمىرقازىعى ەكەندىگىن استارلاپ تۇيىندەيدى.

كوركەم وبرازدار. كيەلى سپەكتاكل. كوڭىلىڭىزگە كەرەمەت كۇي عارىشتان كەپ قۇيىلعانداي اسەر قالدىرادى. ماڭگىلىك ەلدىكتىڭ ءمانى جايلى تولعانساڭىز، وسى سپەكتاكلمەن دوستاسىڭىز. ەلباسىمىز ۇسىنعان «ماڭگىلىك ەل» ۇلتتىق ۇستانىمىنان باستاۋ العان بۇل تۋىندىنىڭ ازاماتتىق-فيلوسوفيالىق ماڭىزدىلىعىن كوكىرەگىندە كوزى بار كەز-كەلگەن «مەن – قازاقپىن!» دەيتىن ويلى كورەرمەن كوڭىلىنە بەرىك ۇيالاتۋى ءتيىس. وتانشىلدىق اسقاق ءۇن، ساليقالى ەپيكالىق سارىن بار سپەكتاكلدە. ء«بىز – باقىتتى ۇرپاقپىز. باقىتىمىز بوپ بۇيىرعان ازاتتىقتىڭ اسپانىندا ەركىن قانات قاققان قاسيەتتى ۇرپاقپىز. ءبىز – ۇلى دالا ۇرپاعىمىز!» دەپ ۇراندايدى  قويىلىم. راس. رۋحى اسقاق رياسىز سپەكتاكل وسىنداي بولسا كەرەك. «باقىتتىڭ كىلتى – بىرلىكتە، ىنتىماقتا» دەپ ۇقتىرادى ول بىزگە. ءبىز باقىتىمىزدىڭ قادىرىنە جەتىپ ءجۇرمىز بە؟ سول تۋرالى ويلانىپ كوردىك پە؟

سپەكتاكل – ساۋاتتى دا ساۋاپتى سپەكتاكل! ساۋاتتى دەۋىمىزدىڭ سەبەبى – رەجيسسۋراداعى، اكتەرلىك انسامبلدەگى، ستسەنوگرافيالىق ساندەۋدەگى، اۋەندىك ارلەۋدەگى جاڭالىقتار جەتىپ ارتىلادى. ساۋاپتى دەۋىمىزدىڭ سەبەبى – ءباھادۇر بابانىڭ رۋحىن ارداقتاعانى، ۇلتتىڭ بىرتۇتاستىعى تۋراسىندا ۇران تاستاعانى، اسىل مۇرات جولىنداعى ادالدىقتى تۋ ەتكەنى، نارتاۋەكەل ەرلىكتىڭ داڭقىن اسقاقتاتقانى.

قويۋشى رەجيسسيور نۇرقانات جاقىپباي – وزىنە عانا ءتان باعىتى بار ەكەندىگىن ءدۇيىم ەلگە ءدايىم ۋاقىت دالەلدەپ كەلە جاتقان دارىنى دارا سۋرەتكەر. تەاتر تارلانىنىڭ قاي قويىلىمىن ەسكە الساق تا، ونىڭ وزگەگە ۇقساعىسى كەلمەيتىن وزىندىك قولتاڭباسىمەن وقشاۋلاناتىنىن تانىپ-ءتۇسىنۋ ويلى مامان ءۇشىن وراسان قيىندىق تۋعىزبايتىنى بەلگىلى. سپەكتاكل قۇراۋدا كوپىرمە كوبىك سوزدەن گورى، كورىكتى ارەكەت پەن مازمۇندى ميزانستسەناعا باسىمدىق بەرەتىن بىلگىر رەجيسسەردىڭ «رەجيسسەر، ەڭ الدىمەن، سپەكتاكلدى ەستي ءبىلۋى ءتيىس» دەيتىن ۆ.مەيەرحولدتىڭ تۇجىرىمىمەن ۇندەسەتىن تالعامى تامسانۋعا تۇرارلىق. ول – شىنىمەن، ەڭ الدىمەن، سپەكتاكلدى ەستي بىلۋىمەن، ءار ساحنانىڭ ءالدى دە اسەرلى بولۋىنا جول اشاتىن جوعارى ساپالى مۋزىكانى دۇرىس تاڭداۋدا بىردەن-ءبىر كورەگەندىگىمەن، سەزىم تاكتىسىنىڭ تامىرىن تاپ باساتىن تاپقىرلىعىمەن ەرەكشەلەنەتىن قۇلاعىنىڭ قۇدىرەتى بار قايراتكەر. رەجيسسەردىڭ سپەكتاكلدەرى كوزىڭدى جۇمىپ كورۋگە بولاتىن نازىك كۇشكە يە. «سوقىر كوزدەن جاس شىعاراتىن» سۋرەتكەردىڭ كەزەكتى كەسەك تۋىندىسى – وسى «نارتاۋەكەل» قويىلىمى.

«نارتاۋەكەل!» دەپ ناركەسكەن نامىستارىن جانىعان جاستار تەاترى «قۇلاساق، ناردان قۇلايىق» دەگەندەي! الايدا، ولار وسى سپەكتاكلدى ساحنالاۋ سىنىندا قۇلاعان جوق! قايتا، قايسارلانا تۇسكەندەي! قويۋشى سۋرەتشى ەرلان تۇياقوۆ، حورمەيستەرلەر گۇلميرا قۇتتىباداموۆا مەن ايدا بەيسەنوۆا، حورەگراف شىرىن مۇستافينا سەكىلدى مايتالمان ماماندار تاريحي قويىلىم جانرىنىڭ تازالىعىن اقتاۋعا كۇش جۇمىلدىرىپ، قويۋشى-رەجيسسەرمەن بىرگە جۇمىس جاساۋدا شىعارماشىلىق ۇيلەسىمدىلىكتىڭ بيىك ۇدەسىنەن شىعا بىلگەن.

ابىلاي حان رولىندەگى اكتەر ءادىل احمەتوۆتىڭ (مەملەكەتتىك «دارىن» جاستار سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى) انىق داۋىسى، ولەڭ جولدارىن جەتكىزۋدەگى وتكىرلىگى كورەرمەن كوكىرەگىندەگى ءورشىل رۋحتى وياتقانداي. اكتەر ءوز كەيىپكەرىنىڭ باھادۇرلىگىن عانا ەمەس، مەملەكەتتىك ماسشتابتا، ستراتەگيالىق سالماقتا ويلانا بىلەتىن اقىل-پاراساتتىلىعىن دا تەرەڭ اشا تۇسكەن. باتىردىڭ سابالاق-ءابىلمانسۇر تانىلعان جاس كەزىن كەيىپتەگەن اكتەر شىڭعىس جاقىپبايدىڭ جارقىن ۇنىندە «جەتىم بولسام دا جاسىمايمىن!» دەگەن جىگەرلى جاڭعىرىق بار. ءوز كەيىپكەرلەرىنىڭ كوكەيكەستى ماقساتتارىن تەرەڭ تۇيسىكپەن تۇسىنە بىلگەن اكتەرلەر بار ماقساتتارىن اسقاق ارمان مەن ۇلتتىق ۇلى مۇرات جولىنا باعىندىرعان ءباھادۇر بابانىڭ بەينەسىن بەكەم سومداعان. كەيۋانا (بۇحار), ديۋانا (وراز اتالىق) سەكىلدى كەيىپكەرلەردى كەسكىندەگەن اكتەرلەر باحىت حادجىباەۆ پەن جانداۋلەت باتايدىڭ اراسىنداعى ساحنالىق تارتىس تا تابىستى ورىلگەن. قالدان شەرى كەيپىندەگى بەكبولات قۇرمانعوجاەۆ پەن ابىلمامبەت كەيپىندەگى عاني قۇلجانوۆ اكتەرلىك شەبەرلىكتىڭ شىرقاۋ شىڭى سانالاتىن «كەيىپكەرماندىلىك» دارەجەسىنە كوتەرىلە بىلگەن دەسەك ارتىق ايتقاندىق ەمەس (ەكى اكتەر دە «قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى» اتاعىنىڭ يەگەرلەرى). داۋلەتباي رولىندەگى مۇحتارحان ماناپتىڭ دا (قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن ءارتيسى) بىلىكتى مامان ەكەندىگىن مويىندادىق. لاما دورجى جانە 1-ءشى اق كيىمدى ادام، ويرات ەلشىسى رولدەرىن ويلى ورىنداۋدا دانيار ورازاەۆ وزا شاۋىپ ونەر كورسەتسە، سىبان دورجى جانە 2-ءشى اق كيىمدى ادام، ەدىگە شونجار رولدەرىنىڭ رەڭىن اشۋدا ەلدوس شايكەنوۆ الدىنا جان سالمادى. ءامىرسانا رولىندەگى مەيىرعات امانگەلدين وبراز جاساۋدا تاۋداي تاباندىلىق تانىتتى. داۋاشى رولىندەگى ازامات ەسقۇلوۆتىڭ، قالدان شەرىنىڭ قىزى توپىشتىڭ ەرەسەك شاعىن كەيىپتەگەن اكتريسالار اينۇر راحيپوۆا، ايمان ەسەنقىزى ەڭبەكتەرىن دە ەرەكشە بيىك باعالايمىز. قالدان شەرىنىڭ قىزى توپىشتىڭ جاس كەزىن كەلىستى كەسكىندەگەن شەحناز قازىحانوۆا، عازيزا مۇقاننىڭ جانە دە قالدان شەرىنىڭ كىشى ايەلى كۇلپاشتىڭ رولىندەگى نازەركە سەرىكبولوۆا، قۇندىز قانعوجينانىڭ جۇمىستارى دا جەمىستى. قازاق باتىرى قابانباي مەن ويرات باتىرى شارىش رولدەرىن سومداۋدا بەكجان كەرىمباەۆتىڭ، قازاق شونجارى تۇرسىنباي باتىر مەن قوقان ەلشىسى رولدەرىن سومداۋدا اسلانبەك جانۇزاقوۆتىڭ، قازاق سۇلتانى مەن 1-شابارمان رولدەرىن كەسكىندەۋدە ءابۋتالىپ امىرەنىڭ، بوتاحان سۇلتان ءرولىن سومداۋدا نۇرلىبەك تولەگەننىڭ، جاقاي سۇلتان ءرولىن سومداۋدا ەربول تىلەۋكەنوۆتىڭ، رەسەي ەلشىسى مەن قىرعىز ەلشىسى رولدەرىن كەسكىندەۋدە نۇربەك الىبەكتىڭ، قىتاي ەلشىسى ءرولىن بەينەلەۋدە ايسۇلتان جاليەۆتىڭ، جاساۋىل مەن 2-شابارمان رولدەرىن بەينەلەۋدە شەرحان تالعاتۇلىنىڭ اكتەرلىك قابىلەت-قارىمدارى ايرىقشا جارقىراي كورىندى. قازاق تەاتر سىنىنىڭ سايىپقىرانى، ۇلاعاتتى ۇستاز اشىربەك سىعاي: «...ۇلكەن ونەر جاساۋ ءۇشىن كوتەرىڭكى كوڭىل-كۇي، بيىك سەزىم، تازا جۇرەك كەرەك. ءانىڭ، ءۇنىڭ، ءسوزىڭ، سەزىمىڭ، ءسانىڭ، سالتاناتىڭ، ءبىر ارنادا توعىسىپ، بەلگىلى نۇكتەدە تابىسقان شابىتتى شاقتا عانا ءسىز ماماندىق سىرىن مەڭگەرگەن جەڭىمپاز، جاسامپاز ونەر يەسى اتانباقسىز» دەپ وسيەت ەتكەندەي، تەاتر اكتەرلەرى ونەگەلى ونەرلەرىمەن كورەرمەن كوڭىلدەرىن شىن تەبىرەنتتى.

تەاتر الەمىندە توڭكەرىس جاساعان تانىمال رەجيسسەر پيتەر برۋك: «رەجيسسەر جۇمىسىنىڭ ءبىر بولىگى – اۆتوردىڭ ايتپاعىنا قانىپ، ادەبي نۇسقانى ساحنا تىلىنە اۋدارۋ. «رەجيسسەر – تەكستىڭ قۇلى»  دەيدى. جاۋىر بولعان بۇل تەرىس پىكىر العاشىندا دۇرىس بولىپ كورىنەر. رەجيسسەر – اۆتورلىق ويدىڭ قۇلى. ال، بۇل دەگەنىڭىز تىپتەن بولەك» دەيدى. «نارتاۋەكەل» سپەكتاكلىنەن بايقاعانىمىز – رەجيسسەر اۆتوردىڭ ايتپاعىن اكتەرلەرگە اشىپ ءتۇسىندىرىپ، مەجەلى ماقساتقا جەتە بىلگەن. ء«تىلدىڭ تازالىعى، وتكىرلىگى ءۇشىن كۇرەس – مادەنيەت قۇرالى ءۇشىن كۇرەس. بۇل قۇرال نەعۇرلىم وتكىر بولسا، سوعۇرلىم ءدال باعدارلانىپ، جەڭىمپازدىق ماعىناعا يە بولادى» دەپ ورىستىڭ ۇلى كلاسسيك جازۋشىسى م.گوركي تۇجىرىمداعانداي، ارتيستەر اۆتور ويىن كورەرمەنگە ۇعىنىقتى قابىلداتۋدا ديكتسيالىق دالدىكتەرىن دۇرىس پايدالانا العان دەۋگە بولادى. اكتەر شەبەرلىگى مەكتەبىنىڭ كۇردەلى تەتىگى سانالاتىن «ەكىنشى پلانمەن» ويناۋ تەورياسىن ەسكەرگەندىكتەرىنەن ەرەكشە تابىستى ەڭبەككە قول سوزعان. پوەتيكالىق قويىلىمداردىڭ ءسوزدىڭ قۇلاققا سيمفونيالىق وركەستر ويناعان مۋزىكاداي ەستىلۋىن، اسەر ەتۋىن تالاپ ەتەتىنىن تەرەڭ تۇيسىنە بىلگەن ارتيستەر ساحنا ءتىلى مەكتەبىندەگى «قيسىندى پەرسپەكتيۆا ءھام بىرتۇتاستىلىق» تەورياسىنىڭ ۇتىمدى كەڭەستەرىن ۇمىتپاعان. تەاتر رەجيسسۋراسى مەكتەبىندەگى ۇلاعاتتى ۇستاز ي.م.تۋمانوۆ «قويىلىمدارىڭدا قانداي تەحنيكالىق جەتىستىكتەردى قولدانساڭدار دا، باستى كەيىپكەر اكتەر ەكەندىگىن ۇمىتپاڭدار. ونىڭ ەڭبەگى مەن ورىنىن ەشتەڭە اۋىستىرا المايدى. تەاتر سونىسىمەن ماڭگىلىك. رەجيسسەردىڭ بارلىق ويلاپ تاپقان ەففەكتىلەرى قويىلىمنىڭ تۇپكى ماقساتىنا جەتۋ ءۇشىن ارپالىسىپ جۇرگەن اكتەرلەرگە قىزمەت ەتۋى كەرەك. ول رەجيسسەردىڭ كوركەمدىك شەشىمىن ىسكە اسىرۋداعى كوپ ءتاسىلىنىڭ ءبىرى عانا» دەپ تۇسىندىرگەنىندەي، بۇل سپەكتاكلدەگى بارلىق رەجيسسەرلىك شەشىمدەر اكتەرلەر ىزدەنىسىنە دەم بەرىپ، قويىلىمنىڭ تۇپكى ماقساتىن، ناقتى تاقىرىبىن ءدوپ تاۋىپ، سپەكتاكل ستيلىنە ساي ۇتىمدى قولدانىلعان.

تەاترداعى قويىلىمنىڭ كوركەمدىك تۇتاستىعى ۇجىمداعى ەڭبەك ەتۋشى ءار ادامنىڭ بەلگىلى ورتاق ماقساتقا قول جەتكىزۋگە مۇددەلى بولىپ، ۇيىمشىلدىقپەن ىزدەنۋلەرىنە تىكەلەي بايلانىستى ەكەنىن ءبارىمىز تۇسىنەمىز. «نارتاۋەكەل» سپەكتاكلىنىڭ زور جەتىستىككە جەتۋىنىڭ باستى سەبەبى رەجيسسەر مەن ديرەكتوردان باستاپ، بۇتىندەي شىعارماشىلىق ۇجىمنىڭ وي-ارمانىنىڭ ءبىر بولۋىندا، ەتيكالىق ءھام ەستەتيكالىق كوزقاراستارىنىڭ ورتاق مۇراتتاستىقتارىندا دەپ بىلەمىز. تەاتردىڭ كوركەمدىك جەتەكشىسى نۇرقانات جاقىپباي مەن تەاتر ديرەكتورى ەرنار جۇماتاەۆتىڭ «تەاتر – شىعارماشىلىق بيىك ماقساتتاردى جۇزەگە اسىراتىن مۇراتتاس مامانداردىڭ كيەلى ورىنى، قاسيەتتى ورداسى» دەگەن عيبراتتى ويلارى كوڭىل قۋانتادى. ديرەكتور ەرنار جۇماتاەۆ ءوز ءىسىنىڭ دارىندى مامانى ەكەندىگىن العاشقى اياق الىسىنان-اق انىق اڭعارتتى. تەاتردى تەوريالىق تۇرعىدان عانا ەمەس، ناقتى ءىس جۇزىندە تەرەڭ تۇسىنەتىندىگىن دالەلدەدى. مۇنىڭ ءبىر سىرى ەرنار مىرزانىڭ نۇرقانات جاقىپبايداي دارا تۇلعانىڭ دارىستەرىن تىڭداپ، ساحنا ساڭلاعىنىڭ شەبەرحاناسىندا ءتالىم الىپ، تاربيەلەنۋىندە جاتسا كەرەك. «ۇستازى جاقسىنىڭ ۇستامى جاقسى» دەيدى دانا حالقىمىز. ۇستامدى باسشى، تالاپتى ۇيىمداستىرۋشى دەگەن اسىل قاسيەتتەر ءبىر بويىندا ۇيلەسىم تاپقان تەاتر ديرەكتورىنىڭ كىشىپەيىلدىگى مەن ءوز كاسىبىنە دەگەن ادالدىعى – وسكەلەڭ جاس ۇرپاققا ورەلى ونەگە بولماق.

ابىلاي بابامىزدىڭ اسقاق رۋحى استانا قالالىق جاستار تەاترى ساحناسىنىڭ تورىندە جاڭعىردى. اتا-بابالارىمىز ۇلى مۇراتتار مەن قۇندىلىقتاردى، ەل مەن جەردى، ءتىل مەن ءدىلدى، ءداستۇر مەن سالتتى، ادەبي مۇرالارىمىز بەن مادەني جادىگەرلەرىمىزدى بىزگە امانات ەتكەن عوي. اماناتتى ارداقتاۋدىڭ ايبىندى نىشانى – «نارتاۋەكەل» قويىلىمىنىڭ ءساتتى ساحنالانۋى. ء«بىزدىڭ ماقساتىمىز – ەلى باقىتتى، جەرى گۇلدەنگەن قاسيەتتى وتانىمىز قازاقستاندى ماڭگىلىك ەل ەتۋ! رۋحى بيىك، ەڭبەگى ەرەن، بىرلىگى مىعىم ماڭگىلىك ەل بولۋ ءۇشىن بىزدە ءبارى بار. تاۋەلسىزدىكتىڭ تۋىن جەلبىرەتىپ، تۇعىرىن نىعايتقان ءبىزدىڭ تاريح الدىندا ءجۇزىمىز جارقىن! ءبىزدىڭ تىرەگىمىز – تاۋەلسىزدىك، تىلەگىمىز – تۇراقتىلىق، بىلەگىمىز – بىرلىك!» دەپ ەلباسىمىز ن.ءا.نازارباەۆ ءوز جولداۋىندا ايقىن اتاپ كورسەتكەنىندەي، ونەگەلى ونەر جولىنداعى ورەلى ازاماتتار رەتىندە جاستار تەاترىنىڭ جارقىن جولداۋدى قۋاتتايتىن قادامى قازاق ەلىن رۋحاني باي قازىناسىمەن قاۋىشتىردى.         

استانا قالالىق جاستارى تەاترى – ونەر جولىندا ءوز ءيميدجىن قالىپتاستىرىپ ۇلگەرگەن، ۇستانعان باعىتى بەكەم تەاتر. تالانتتى دا تالاپتى تەاتر ۇجىمى جاس ۇرپاقتى وتانسۇيگىشتىك، ۇلتجاندىلىق، مەملەكەتشىلدىك رۋحتا تاربيەلەپ، قازاق مادەني ءومىرىنىڭ دامۋىنا ارقاشان ۇلكەن ۇلەستەرىن قوسىپ كەلە جاتىر دەپ ماقتانىشپەن ايتۋعا تولىق نەگىز بار.

بالتابەك نۇرعاليەۆ، ونەرتانۋ ماگيسترى

Abai.kz