(الماتى وبلىسى اكىمدەرىنىڭ نازارىنا)

1990 جىلدىڭ قاراشاسىندا تالدىقورعان وبلىسى كەڭەسى توراعاسىنىڭ (بۇگىنگى وبلىس اكىمىنىڭ قىزمەتى) ورىنباسارى گۇلشا تاڭىربەرگەنوۆاعا كىردىم. ول مەنى توراعا ساعىنبەك تۇرسىنوۆقا اپاردى. ساكەڭە الداعى 1991 جىلى قازاقتىڭ باس قولباسشىسى قاراكەرەي قابانباي باتىردىڭ تۋعانىنا 300 جىل تولاتىنىن، وسى داتانى وبلىس جۇرتشىلىعى بولىپ اتاپ وتسەك دەگەن ۇسىنىس ايتتىم. نەسىن جاسىرايىن، ىشىمدە سەنىمسىزدىك بار ەدى.

كەڭەس ۇكىمەتىندە، كپسس باسقارىپ تۇرعان مەملەكەتتە حالىق قاھارماندارىنا ارنالىپ مۇنداي شارا ەشۋاقتا، ەش جەردە وتكەن ەمەس. الايدا Cاكەڭ ۇلتجاندى، قازاقتىڭ كەز-كەلگەن شارۋاسىن ىلگەرىلەتۋگە قامقور ازامات. سەنگەنىم دە وسى قاسيەتى. ءبىر اپتادان سوڭ تالدىقورعان وبلىسىندا «1991 جىل قاراكەرەي قابانباي باتىر جانە حالىق قاھارماندارى جىلى بولىپ بەلگىلەنسىن» دەگەن وبلىس باسشىسى س.تۇرسىنوۆتىڭ قاۋلىسى شىقتى. جەدەلدەتە ءىس جوسپار جاسالدى. 1991 جىلعى قاڭتاردا، دارابوزدىڭ تۋعان ايىندا، رەسپۋبليكالىق اقىندار ايتىسى وتكىزىلەدى، مامىردا «جەتىسۋ تاريحى مەن مادەنيەتى» دەگەن تاقىرىپتا عىلىمي-تاجىريبەلىك كونفەرەنتسيا ۇيىمداستىرىلىپ، وعان قازاقستاننىڭ جەتەكشى تاريحشى جانە ادەبيەتشى عالىمدارى شاقىرىلادى، تامىزدا ۇيگەنتاس جايلاۋىندا مەملەكەت قايراتكەرلەرىنىڭ قاتىسۋىمەن قاراكەرەي قابانباي باتىرعا اس بەرىلەدى دەپ شەشىلدى.

وسىلايشا قازاق دالاسىندا سوڭعى جەتپىس جىلدا بولماعان اسا ۇلكەن شارۋا قولعا الىندى. قۇدايعا ءتاۋبا، بارلىعى ويداعىداي اتقارىلدى. اقىندار ايتىسىنا رەسپۋبليكانىڭ سول تۇستاعى ەڭ تاڭداۋلى ايتىسكەرلەرى تۇگەل قاتىستى. باس بايگە قونىسباي ابىلوۆكە تاپسىرىلدى. وسى ايتىس ۇستىندە «قاراكەرەي قابانباي باتىر» قورى قۇرىلىپ، جۇرتشىلىق مەنى ءبىراۋىزدان توراعالىققا سايلادى.

عالىمداردىڭ باسقوسۋى ەكى كۇنگە سوزىلدى. قورىتىندى توي ۇيگەنتاستا ءوتىپ، وعان 1300 كيىز ءۇي تىگىلدى. وزبەكالى جانىبەكوۆ باستاعان ەل اعالارى ايتىستان باستاپ، حان باتىر اسىنىڭ سوڭىنا دەيىن تۇگەل قاتىستى. بەينەتاسپاعا اعالارىمىزدىڭ مىنا سوزدەرى ءتۇسىپتى. وزەكەڭ كوزىندەگى جاسىن جاسىرماي:

- بۇل كۇنگە دە جەتتىك! - دەپتى.

تۇرسىنبەك كاكىشەۆ:

- مەن بيىلعى بارلىق اسقا قاتىستىم. وسىلاردىڭ اراسىنان قابانباي باتىردىڭ اسى جينالعان قوناقتاردىڭ دەڭگەيى، ۇيىمداستىرىلۋى، اۋقىمى، ماڭىزى، تىگىلگەن كيىز ۇيلەردىڭ قاراسى جاعىنان كوش ىلگەرى تۇر.

ءانۋار ءالىمجانوۆ:       

- بۇل اس ءبىزدىڭ كۇتكەنىمىزدەن الدەقايدا اسىپ كەتتى. مىنە، ءۇش كۇن، جايلاۋ تورىندە دەمالىپ، مارقايىپ تۇرمىز. اتا-بابا رۋحى دەم بەرىپ، كۇش-قۋات الدىق. جەتىسۋ جۇرتىنا مىڭ العىس! - دەگەن-ءدى.

جوعارىدا ايتىلعان، مامىردا وتكەن عالىمدار باس قوسۋىنان قر عا ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينيستيتۋتى، تالدىقورعان وبلىسىنىڭ كەڭەسى (ول كەزدە بۇگىنگى اكىمشىلىك وسىلاي اتالاتىن) جانە ءى.جانسۇگىروۆ اتىنداعى تالدىقورعان پەداگوگيكا ينيستيتۋتى بىرلەسە وتىرىپ، «جەتىسۋ تاريحى مەن مادەنيەتتى» اتتى ەكى تومدىق كىتاپ باستىردى. بۇل دا سول تۇستاعى ەلەڭ ەتكىزگەن جاڭالىق-تىن. «قازاقفيلم» كينوستۋدياسى «قاراكەرەي قابانباي باتىر» اتتى دوكۋمەنتالدى تولىق مەتراجدى كينو شىعاردى. بۇلار قالىڭ قازاق ورتاسىنا جول تارتىپ، بابامىزدىڭ عۇمىرى، ەرلىك داستانىنان ءبارىمىز سۋسىندادىق.

كۇنى بۇگىنگە دەيىن ايتىلماي كەلگەن ءبىر ۇلكەن قۇپيا جانە بار. ۇيگەنتاستاعى اسقا ساناۋلى كۇن قالعاندا رەسپۋبليكا باسشىسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ قاتىسادى دەگەندى ساعىنبەك تۇرسىنوۆ ەكى-ۇشەۋىمىزگە جەكە ايتتى. سول مەرزىمدە رەسەي باسشىسى ب.ەلتسين قازاقستانعا رەسمي ساپارمەن كەلۋى جوسپارلانىپتى. مەيمانعا قازاق اسى كورسەتىلەدى. اڭگىمە سىرتقا شىعىپ كەتپەۋىن قاتاڭ ەسكەرتتى. مۇنى ۇمىتىپ تا كەتىپپىن، جاقىندا داستارحان ۇستىندە ساعىنبەك تۇرسىنوۆ اۋىزعا الدى. كەلىسىم بويىنشا نۇرسۇلتان نازارباەۆ مەيمانىمەن استىڭ ۇستىنە ۇشىپ كەلەدى. باتاعا قاتىسىپ، استان سوڭ الماتىعا ورالادى.

بىراق ۇيگەنتاسقا قونعان تىكۇشاقتان رەسپۋبليكا باسشىسى تۇسپەدى. سەبەبىن كەيىن بىلدىك. ناق سول كۇنى ماسكەۋدە، ەل اراسىندا بىقى-شىقى اتالعان، گكچپ بۇلىگى باستالىپ، بۇكىل سسسر الاساپىرانعا ۇرىنىپتى. وزبەكالى جانىبەكوۆ اعامىز دا، ساعىنبەك تۇرسىنوۆ تا بۇل جونىندە ءتىس جارمادى. الامان بايگە، پالۋاندار سايىسى، قىز قۋ، اقىندار ايتىسى، اس تاماشا ءوتتى. جيىرما بەس جورعا مىنگەن جىگىتتىڭ جيىرما بەس استاۋ ەت الىپ، تايپاڭ قاققىزا جيىرما بەس اۋىلعا تارتقانى قانداي كەرەمەت كورىنىس!

وتكەن وقيعالاردى تاراتىپ جازىپ وتىرعان سەبەبىم بار. بىرىنشىدەن، اراعا تۇسكەن شيرەك عاسىر ۋاقىت سول كەزدى ازداپ بولسا دا ۇمىتتىرعان شىعار. ەكىنشىدەن، ول تۇستا ەتقىزۋمەن اڭعارماعان ەكەنبىز.      بارلىق شارا ءوتىپ، قورىتىندى شىعارعاندا قاراكەرەي قابانباي باتىردىڭ تىكەلەي ۇرپاعى، بايجىگىت شەجىرەشىسى قاپشىرباي وسپانۇلى ءبىر قاتەلىگىمىزدى ەسكەرتتى. قاراكەرەي قابانباي باتىردىڭ دۇنيە ەسىگىن اشقان مەرزىمى  تۋرالى داستانداردا:

«...قاڭتاردا تۋعان ەكەن شەشەسىنەن،

ۇلگى الىپ، باتىرلىقتىڭ ەسەسىنەن...» دەگەن اقپار بەرىلەدى. قاڭتاردىڭ جۋان ورتاسى ەكەن. قازاقتىڭ كونە اي قايىرۋى بويىنشا تاعى دا ون ءۇش كۇن قوسىلادى. ەندەشە، قاڭتاردىڭ 27-28-29-دارى بولۋى مۇمكىن. بىراق، ءبىز، قازاقتىڭ جاڭا جىلىنىڭ ناۋىرىزدا كىرەتىنىن ەستەن شىعارىپ الىپپىز. ورىس كۇنتىزبەسىنىڭ شيىرىنا ىلەسىپ كەتىپپىز. دەمەك، حان باتىر كەلەسى جىلعى قاڭتاردا 300-گە تولعان بولىپ شىعادى. باسپاسوزدە قاتەمىزدى مويىنداپ، بىرنەشە ماقالا جازدىق، كەشىرىم وتىندىك. بۇدان كوپشىلىك قۇلاعدار.

ودان بەرى قازاق دالاسى تاۋەلسىز ەل اتالدى. ءوز تىزگىنىمىز – ءوز قولىمىزدا. وسى ۋاقىت ارالىعىندا قابانباي باتىر تۋرالى قازاق حالقىنىڭ ۇلى تۇلعالارىنىڭ پىكىرلەرىن ەل جادىنا جاتتادى. قاراكەرەي قابانباي باتىردى توبەگە العاش كوتەرگەن قازاقتىڭ ۇلى اتالىعى بۇحار جىراۋ ەدى. جىراۋ بابا:

«...قاراكەرەي قابانباي،

قانجىعالى بوگەنباي،

شاقشاقۇلى جانىبەك،

قاز داۋىستى قازىبەك...» دەپ سول تۇستاعى ەلتۇتقالارىمىزدىڭ باسىندا دارابوزدى اتاپ، ءار قايسىسىن ءوز ورنىنا قويدى. ءۇيسىننىڭ سارشۋاش جىراۋى ارتىنا «و، قابانباي، كوزەلىم» اتتى داستان قالدىرىپتى. مىنا دۇنيەدە قاس قاعىم عۇمىرى قالعان قابانباي باتىردىڭ باسىن سۇيەپ وتىرىپ ايتقانى. جىراۋ حان باتىردىڭ بار ەرلىگىن شوعىرلاندىرا كەلىپ، ءوز تۇستاستارىنان وق بويى وزدىرادى. ال، ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەي اۋليە «...قازاقتا قاراكەرەي قابانبايداي باتىر بولعان ەمەس...» دەپ كەسىپ سويلەيدى. بۇل بابالارىمىز قابانباي باتىردىڭ تۋما-تۋىستارى ەمەس. ءتىپتى، ۇلتى باسقا قۇربانعالي حاليدي «تاۋاريح حامسا» («بەس ەلدىڭ تاريحى) اتتى ەڭبەگىندە جوڭعار شاپقىنشىلىعى كەزىندەگى حالىق اراسىنان شىققان باتىرلاردىڭ قاھارماندىعىنا تاڭ قالادى. ابىلايدى دا باتىرلار قاتارىنا قوسىپ، تىزىمدەي كەلىپ «...وسى باتىرلاردىڭ اراسىنان حالىقتىڭ القاۋىنا ەرەكشە بولەنگەن قاراكەرەي قابانباي باتىر ەدى» دەپ تۇيىندەيدى.

سوڭعى ونشاقتى جىلدىڭ كولەمىندە قاراكەرەي قابانباي باتىردىڭ 1758, 1762 جىلعى قىتاي-قازاق كەلىسىمدەرىندە قازاق مەملەكەتىنىڭ اتىنان ءسوز ۇستاعانى ناقتىلاندى. ابىلاي باستاعان وسى كەلىسىمدەردىڭ ناتيجەسىندە، تيىمسىزدەۋ بولسا دا، شەكارا بەلگىلەندى. الاش بالاسى سوعىسسىز، الاڭسىز تىرشىلىگىن باستادى. سول تۇستاعى حان باتىردىڭ ديپلوماتيالىق ءرولى ەندى باعالانىپ، زەرتتەلۋدە. بۇل شارۋاعا وسكەمەندىك عالىمدار ۇلكەن ۇلەس قوسۋدا.

قاراكەرەي قابانباي  باتىردىڭ اتتى قولىمەن بولعان 1757 جىلعى قاقتىعىس قىتايلاردىڭ ماڭدايىن تاسقا سوقتى. دالا سوعىسىنان جۇرداي قىتاي اتتى اسكەرگە شاراسىز ەكەنىن تانىتتى. جيىرما ەكى مىڭ وت قارۋلى شەرىكپەن كەلگەن فۋ دە گەنەرال قازان ايىندا سىلىكپەسى شىققان سەگىز مىڭ اسكەرىمەن جوقتى سىلتاۋ ەتىپ، كەيىن قايتتى. قابانباي باتىردىڭ قولى دالالىق سوعىس تاكتيكاسىن ابدەن يگەرگەن، جاراۋ اتتى ءبىر تۇمەن-ون مىڭ ەدى. فۋ دە بەيجىڭگە مىناداي ءبىر اقپار جولداپتى «سوعىستا ولتىرىلگەن 300 قازاقتىڭ سول جاق قۇلاقتارىن جىپكە ءتىزىپ وتكىزىپ جىبەردىم...» قابانباي قولىنىڭ شىعىنى وسىنداي سەكىلدى. الايدا قىتايدىڭ سول جاق قۇلاعىنان قازاقتىڭ سول جاق قۇلاعىنىڭ نە ايىرماشىلىعى بار ەكەن؟ سول، ءوز قۇلاقتارى-اۋ!  قازاقتىڭ قارۋى – نايزا، ساداق، شوقپار-تىن. قىتاي كەلىسىمگە كەلۋگە ماجبۇرلەندى. قاراكەرەي قابانباي باتىر ورەكپىگەن قىتايدىڭ تاۋىن شاقتى.

1770 جىلدارعا قاراي قازاق پەن ورىستىڭ اراسىندا كەدەن ماسەلەسى كوتەرىلدى. قىتايمەن، ورىسپەن شەكاراسىن بەلگىلەپ العان قازاق مەملەكەتى ەندى مەملەكەتتىك كۇردەلى ينيستيتۋتتاردى قۇرۋ ماسەلەسىن شەشۋدى قولعا الا باستاعان. العاشقى ورىس-قازاق كەدەن ماسەلەسى سەمەيدە ءوتتى. مۇندا دا قازاق تاراپىنىڭ نەگىزگى ءبىر ءسوزىن قاراكەرەي قابانباي باتىر ۇستادى. ەدىگە ءۋاليحانوۆ بۇل تۇرعىسىندا ەگجەي-تەگجەيلى جازىپ كەتتى. ارنايى توقتالمايىق. ايتىلار ءبىر عانا تاريحي فاكت – قاراكەرەي قابانباي باتىردىڭ تۇسىندا، 1770 جىلعا دەيىن، قازاق مەملەكەتىن ورىس تا، قىتاي دا تانىدى. تانىعانى سول ەمەس پە، كەدەن ورنى، الىم-سالىعى بەلگىلەندى. ءوز ىشىمىزدەن شىققان شۇبار جىلاندار مەن رەسەيدىڭ كوكەزۋلەرى اۋزىنا كەلگەنىن كوكىمەس بۇرىن، تاريحقا ءبىر ءۇڭىلسىن. قازاق مەملەكەتى دە، شەكاراسى دا بولدى. قارا جەردە مەملەكەت قۇرعان ەشكىم جوق. بۇل - بۇلتارتپاس تاريحي فاكت.

وسىنداي ۇلى تۇلعا – قازاق مەملەكەتىنىڭ ۇلى قايراتكەرى، باس ساردارى-قاراكەرەي قابانباي باتىردىڭ تۋعانىنا كەلەر جىلى 325 جىل تولادى. ايتۋلى داتا. وسىعان وراي وتكەندە تالدىقورعانعا سوعىپ، قاراكەرەي قابانباي باتىردىڭ 325 جىلدىعىنا قانداي دايىندىقتار جاسالىپ جاتقانىن سۇراستىردىم. وبلىس اكىمشىلىگىنىڭ، ىشكى ساياسات بولىمىندەگى، مادەنيەت، ءتىل، راديو-تەلەۆيدەنيە ماڭىنداعى ءوزىم تانيتىن ازاماتتارمەن تىلدەستىم. وكىنىشكە وراي، كەلەر جىلى وبلىستا وتەتىن شارالار اراسىنان قازاقتىڭ قاراكەرەي قابانباي باتىرىنا ارنالعان ءبىر شارۋانى ەشقايسىسى اتاپ بەرە المادى. جۇتاپ قالدىم. جۇرەك اۋىردى.

كەلەر جىلى مۇنان وزگە دە شارۋالار بار. ولاردى دا اقىرىنداپ سۋىرتپاقتادىم. جىگىتتەر بارىنەن بەيحابار. ۋاقىتىندا ولاردى دا جازا جاتارمىز.

كۇندەلىكتى كەڭسە تىرشىلىگى ادامدى مەزى ەتەدى. جان-جاعىڭا مويىن بۇرۋ قيىن. مۇنى تۇسىنەمىن. بىراق، الداعى جىلعا جاسالاتىن جوسپاردىڭ ماقساتى دا وسى الاساپىراننان ارىلۋ، ۇلت مۇددەسىنە قاجەتتى جوسپارلاردى ىرىكتەپ الۋ ەمەس پە. جىلدىق جوسپار، ادەتتە، وبلىستىڭ الەۋمەتتىك سالاسىنىڭ بارلىق تارماقتارىن قامتيدى جانە ول جۇرتشىلىقپەن كەڭەسە وتىرىپ جاسالاتىن. ارينە، قاراكەرەي قابانباي باتىر سىندى ۇلى تۇلعانىڭ شارۋاسىنا كىرىسۋ جاۋاپكەرشىلىكتى، تاباندىلىقتى، بىلىمدىلىكتى تالاپ ەتەدى. الدە، الماتى وبلىسىندا مۇنداي ماماندار قاتارى سيرەك پە؟ مەن بىلەتىن جەتىسۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىندە اسا بىلىكتى، ءوز سالاسىنىڭ وزىق عالىمدارى بولاتىن. ءتارىزى، ولارعا ەشكىم قوزعاۋ سالماعان.

انا جىلدارى الماتى وبلىسى قازاقتىڭ ءانۋار ءالىمجانوۆىنىڭ 80 جىلدىق مەرەيتويىن ۋاقىتىلى وتكىزە الماي كۇلكى بولىپ، رەسپۋبليكا جۇرتشىلىعىنىڭ رەنىشىن تۋعىزعان. حالىقتىڭ، جازۋشىلار وداعىنىڭ، عابباس قابىشەۆ اقساقالدىڭ، پروفەسسور كاكەن حامزانىڭ ماسەلەنى سۋىتپاي وقتىن-وقتىن كوتەرىپ وتىرۋى عانا ءانۋار ءالىمجانوۆتىڭ مەرەيتويىن ەكى جىل كەشىكتىرسە دە، اتاپ وتۋگە ماجبۇرلەگەن. وسى كەلەڭسىزدىككە قاراكەرەي قابانباي باتىردىڭ تۋعانىنا 325 جىل تولاتىن جىلى جول بەرۋگە بولمايدى. ءبىزدىڭ بۇگىنگى تاۋەلسىزدىگىمىز، ۇلت بولىپ قالىپتاسۋىمىز، تۋىمىزدى كوتەرىپ، ەلتاڭبانى ايشىقتاپ ءجۇرۋىمىز جاراتۋشى يەمىز اۋليەلىگىن بەرگەن قاراكەرەي قابانباي باتىر سىندى بابالارىمىزدىڭ ارقاسى، سولاردىڭ جانقيارلىعى. ەندەشە، ۇلى بابالارىمىزدىڭ ارقايسىسىنا قازاق مەملەكەتىنىڭ تاريحىنداعى ورنىنا، تۇلعاسىنا لايىق قۇرمەت كورسەتۋ بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ، الماتى وبلىسى باسشىلىعىنىڭ مىندەتى. مەن ءبىر رۋدىڭ، جەكە تايپانىڭ نامىسىن جىرتىپ وتىرعان جوقپىن. قازاقتىڭ باس قولباسشىسى، ابىلاي «دارابوز» دەپ باسىنا كوتەرگەن، حالقى «كوكىرەك اۋليە» دەپ اسپانداتا اسپەتتەگەن، قارا باسى حانعا تەڭەلىپ «حان باتىر» اتالعان، وزبەكالى جانىبەكوۆ اعامىزدىڭ كۋالىگى بويىنشا تۇركىستاندا حان سايلانىپ، اق كيىزگە كوتەرىلگەن قاراكەرەي قابانباي باتىردىڭ كەلەر جىلعى مۇشەل جاسىن اتاپ ءوتۋدىڭ قامىنا كىرىسۋدىڭ ۋاقىتى جەتكەنىن ەسكەرتىپ وتىرمىن.

قاراكەرەي قابانباي باتىردىڭ الدا كەلە جاتقىن 325 جىلدىق مەرەيتويىن اتاپ ءوتۋ ءۇشىن الماتى وبلىسىنىڭ باسشىلارى كەشەندى جوسپار جاساپ، ءار باسقارما وزىنە تيەسىلى شارۋا اتقارادى دەپ ۇمىتتەنەمىن. 1991 جىلعى عىلىمي-تانىمدىلىق كوفەرەنتسيادان بەرى جيىرما بەس جىل ءوتتى. قازاق تاريحىنان بىزگە بەيمالىم تالاي-تالاي سونى دەرەكتەر اشىلدى، ءتىپتى، قانشاما فالسيفيكاتسياعا ۇرىندىق. تاۋبە، قۇلدىق سانادان ارىلامىز دەگەن تالپىنىس بار. سونىڭ ناتيجەسىندە جەتىسۋدى مەكەندەگەن كونە كوك تۇرىك جۇرتىنىڭ تاريحىنا جاڭاشا كوزقاراس قالىپتاسا باستادى. مىنە، وسى جايتتاردىڭ باسىن قوسار عىلىمي وتىرىس قاجەت.

ماسكەۋ قىلقىندىرىپ تۇرعاندا سەڭ بۇزىپ، اتا-بابا ارۋاعىن العاش كوتەرگەن جەتىسۋدىڭ باتىر  جۇرتى ەدى. وسى ءۇردىس ۇزىلمەسە كەرەك. ال، ىسكە ءسات، اعايىن! اتا-بابا ارۋاعى قولداسىن!

كامال ءابدىراحمان،

«قاراكەرەي قابانباي باتىر» قورىنىڭ توراعاسى،

جەتىسۋدىڭ قارت جورنالشىسى

Abai.kz