«قازاقستانداعى جەلتوقسان (1986 جىلعى) كوتەرىلىسىنىڭ

تاريحي جانە حالىقارالىق ماڭىزى» اتتى

حالىقارالىق عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنتسيانىڭ

قارارى

2016 جىلعى 25 قازاندا استانا قالاسىنداعى «Radisson» وتەلىنىڭ كونفەرەنتس-زالىندا «قازاقستانداعى جەلتوقسان (1986 جىلعى) (بۇدان ءارى –جەلتوقسان-86) كوتەرىلىسىنىڭ تاريحي جانە حالىقارالىق ماڭىزى» اتتى حالىقارالىق عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنتسيا بولدى، بۇل شارا قازاقستان تاۋەلسىزدىگىنىڭ 25 جىلدىعىنا ارنالعان مەملەكەتتىك ءىس-شارالار شەڭبەرىندە وتكىزىلىپ، كوتەرىلىستىڭ 30 جىلدىعىنا ورايلاستىرىلدى.

10 ەلدەن كەلگەن، ارقيلى تاريحي-فيلوسوفيالىق، سوتسيولوگيالىق، ساياسي مەكتەپتەردىڭ وكىلدەرى بولىپ تابىلاتىن عالىمدار، ونىڭ ىشىندە قر ۇعا-نىڭ 2 اكادەميگى، 3 كوررەسپوندەنت-مۇشەسى، 21 عىلىم دوكتورى، 20-دان استام عىلىم كانديداتى – قازاقستاندىق جانە شەتەلدىك جەتەكشى قوعامتانۋشىلار، سونداي-اق جاس زەرتتەۋشىلەر وزدەرىنىڭ عىلىمي باياندامالارىندا ءوز اياسىنا بۇرىنعى كەڭەس وداعىنىڭ، باسقا دا ەلدەردىڭ جۇزدەگەن مىڭ جانە ميلليونداعان ادامىن قامتىعان «جەلتوقسان-86»-نىڭ تاريحي جانە حالىقارالىق ماڭىزىنا العاش رەت جان-جاقتى ءارى تەرەڭ باعا بەردى.

ءارتۇرلى ەلدەردىڭ زەرتتەۋشىلەرى بۇل كوتەرىلىس الەمدىك الدىڭعى قاتارلى جۇرتشىلىق ءۇشىن وكتەمدىككە، مىزعىماس بولىپ كورىنگەن توتاليتاريزمگە، سوۆەت يمپەرياسىنا قارسى حالىقتىڭ جاپپاي قارسىلىعىنىڭ جارقىن مىسالى بولدى دەپ ءبىراۋىزدان اتاپ كورسەتتى. پولشادان، تۇركيادان، رەسەيدەن، ماجارستاننان، موڭعوليادان جانە باسقا دا ەلدەردەن كەلگەن عالىمدار كوتەرىلىستىڭ سوۆەت يمپەرياسى مەن «سوتسياليستىك لاگەر» دەيتىننىڭ ىدىراۋىنا، دەموكراتيالىق جانە ۇلت-ازاتتىق پروتسەستەردىڭ تۋىنداپ، پايدا بولۋىنا تىكەلەي ىقپالى بولعانىنا شىنايى دالەلدەر كەلتىرە وتىرىپ، ونىڭ حالىقارالىق ماڭىزىنا ەگجەي-تەگجەيلى تالداۋ جاسادى. كوتەرىلىس كەڭەس عىلىمى مەن يدەولوگياسىنىڭ سوعىستان كەيىنگى كەزەڭدە ورنىقتىرىلعان كەڭەس وداعىندا ۇلتتىق ماسەلەدە «پروبلەما جوقتىعى»، ونىڭ تولىق ءارى تۇپكىلىكتى شەشىلگەنى تۋرالى اڭىز بەن جالعان قاعيدانى تولىقتاي تالقانداپ، جوققا شىعاردى.

مارتەبەلى عىلىمي فورۋمعا قاتىسقان عالىمدار ءدال وسى «جەلتوقسان-86» كەڭەس يمپەرياسىنىڭ ىدىراۋىنا جول اشتى جانە بۇل رەتتە كوتەرىلىسكە قاتىسۋشىلار قازاق حالقىنىڭ ازاتتىق پەن تاۋەلسىزدىككە دەگەن ءبىرتۇتاس ەرىك-جىگەرى مەن ۇمتىلىسىن ءبىلدىرىپ، جاپپاي باتىرلىق تانىتتى، حالىقتى توپتاستىرىپ، ونىڭ ار-نامىسى مەن قادىر-قاسيەتىن قورعادى دەپ ەسەپتەيدى.

جيىندا     ءسوز     سويلەگەندەر    قازاقستان پرەزيدەنتى نازارباەۆتىڭ: «جەلتوقسان وقيعاسىنا قاتىسۋشىلار الەم الدىندا تۋعان حالقىنىڭ ار-نامىسىن قورلاۋعا، ۇلتتىق قۇقىقتارىن اياققا تاپتاۋعا بۇدان ءارى جول بەرمەيمىز دەپ اشىق تۇردە مالىمدەدى. كوتەرىلىس قازاقستاننىڭ ەگەمەندىگى مەن تاۋەلسىزدىگىنە جول اشتى»، -  دەگەن تۇجىرىمىمەن تولىقتاي كەلىستى.

ساپەر كۇرەكتەرىمەن جانە سويىلدارمەن قارۋلانعان ارنايى ماقساتتاعى اسكەر سولداتتارىنىڭ، اسكەري ۋچيليششەلەر مەن كسرو ءىىم وقۋ ورىندارى كۋرسانتتارىنىڭ، ميليتسيانىڭ جاپپاي كۇش قولدانعانىنا، ۇرىپ-سوققانىنا، سونداي-اق قالا زاۋىتتارىندا ارنايى دايىندالعان تەمىر شىبىقتارمەن، بولات قۇبىرلاردىڭ كەسىندىلەرىمەن جانە ارماتۋرلارمەن قارۋلانعان، «جاساقشىلار» دەپ اتالاتىنداردىڭ بۇكىل الماتى قالاسىندا قۋدالاپ، سوققىعا جىققانىنا، وزدەرىنە قارسى يتتەردىڭ، بتر-لاردىڭ، ميليتسيانىڭ ەرەكشە وتريادتارىنىڭ پايدالانىلعانىنا، 20 گرادۋستىق ايازدا سۋىق سۋ شاشقانىنا، جاپپاي ۇستاۋ مەن قاماۋعا الۋعا قاراماستان، كوتەرىلىسشىلەر باتىرلىقپەن، حالىقتىڭ ەرىك-جىگەرى مەن ارمان-تىلەگىن ءبىلدىرىپ، بوستاندىق، دەموكراتيا جانە قازاقستاننىڭ ەگەمەندىگى يدەيالارى جولىندا 3 كۇن بويى ءوز كۇرەسىن جالعاستىرا بەردى.

كسرو وك ساياسي بيۋروسى مەن كسرو ۇقك باسشىلىعىنىڭ تىكەلەي نۇسقاۋى بويىنشا كوتەرىلىستىڭ شىنايى بەت-بەينەسىن جاسىرىپ قالۋ، وداق ىشىندەگى جانە الەمدەگى جۇرتشىلىقتى الجاستىرۋ ماقساتىندا، سونداي-اق وزدەرىنىڭ ساياسي قاتەلىكتەرى مەن كوتەرىلىسشىلەرگە قاتىستى جازالاۋ شارالارىن اقتاپ الۋ ءۇشىن كوتەرىلىستىڭ اۋقىمى مەن سالدارىن سيپاتتايتىن ءمان-جايلار، رەسمي باعالار مەن حابارلار تولىقتاي بۇرمالاندى، نەگىزگى دەرەكتەر مەن تسيفرلار قولدان جاسالدى.

عالىمدار جانە حالىقارالىق كونفەرەنتسياعا قاتىسۋشىلار «جەلتوقسانشىلار» وتاندى قورعاۋ جولىندا جاپپاي پاتريوتيزم مەن باتىرلىق كورسەتۋدىڭ كوزى ءتىرى ءارى جارقىن ونەگەسى بولىپ تابىلادى، سوندىقتان ولار مەملەكەتتىك جانە قوعامدىق ومىردەن شەتقاقپاي قالماۋعا ءتيىس دەپ سانايدى. ولاردىڭ ەرلىگى قازاقستاندىقتاردىڭ بۇگىنگى جانە بولاشاق ۇرپاعىن تاربيەلەۋگە لايىقتى.

حالىقارالىق فورۋمعا قاتىسۋشىلار «جەلتوقسان-86»-عا بايلانىستى ماسەلەلەردى جان-جاقتى تالقىلاي كەلىپ، وزدەرىنىڭ «جەلتوقسانشىلار» ەرلىگى الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىگىن ۇعىنىپ، قازاقستاننىڭ وركەنيەتتى ءارى دەموكراتيالىق مەملەكەت رەتىندەگى يميدجىنە مۇددەلى بولا وتىرىپ، ساياسي قۇبىلىستارعا حالىقارالىق ستاندارتتار مەن قۇندىلىقتار نەگىزىندە باعا بەرۋدە قازاقستاندىقتاردىڭ تاريحي ساناسىن قالىپتاستىرۋدىڭ ماڭىزى مەن قاجەتتىلىگىن اتاپ كورسەتە وتىرىپ، مىنانداي

قارار قابىلدادى:

1. 1986 جىلعى 17-19 جەلتوقساندا قازاق كسر-ىندە بولعان، كسرو وك باسشىلىعىنىڭ ۇلتتىق ساياساتى مەن شەشىمدەرىنە قارسى باعىتتالىپ، قازاقستاننىڭ ازاتتىعى مەن ەگەمەندىگىن قورعاۋدى ماقسات تۇتقان ساياسي بوي كورسەتۋلەر كوتەرىلىس دەپ تانىلسىن.

2. كەڭ اۋقىمدى عىلىمي جانە قوعامدىق اينالىمعا «جەلتوقسان-86» ۇلت-ازاتتىق، دەموكراتيالىق كۇشتەردىڭ جاندانۋىنا ۇلكەن ىقپالىن تيگىزىپ، باسقا پروتسەستەرمەن قاتار كەڭەس وداعىنىڭ ىدىراۋىنا جانە قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگىن قالپىنا كەلتىرۋگە الىپ كەلگەن، سونداي-اق كسرو ورنىندا تاۋەلسىز ۇلتتىق مەملەكەتتەردىڭ قۇرىلۋىنا بەلگىلى ءبىر دارەجەدە ءوز اسەرىن تيگىزىپ، قوعامدىق-ساياسي جۇيەلەردىڭ تايتالاسىنداعى تەڭگەرىمنىڭ دەموكراتيالىق كۇشتەر پايداسىنا وزگەرۋىنە جول اشقان، سول ارقىلى بۇكىلالەمدىك تاريحي ماڭىزعا يە بولعان قازاق حالقىنىڭ كوتەرىلىسى» دەگەن تەزيس ەنگىزىلسىن.

3. «جەلتوقسان-86» – بۇل ەگەمەن قازاقستاننىڭ مۇددەلەرى مەن بولاشاعى جولىندا جاستاردىڭ جاپپاي پاتريوتيزم مەن باتىرلىق تانىتۋ اكتىسى.

4.  1986 جىلعى جەلتوقسان كوتەرىلىسى تۋرالى بۇرىن بەرىلگەن عىلىمي باعالار مەن تۇجىرىمدار، ونىڭ ىشىندە 1987 جىلعى مامىردا قازاق كسر عا-دا وتكىزىلگەن عىلىمي كونفەرەنتسيا تۇسىندىرمەلەرى كونيۋنكتۋرالىق، ساياسي جانە يدەولوگيالىق كوزقاراستاردىڭ جەتەگىندە كەتكەن، عىلىمعا جات جانە وبەكتيۆتى ەمەس دەپ تانىلسىن.

5. جەلتوقساننىڭ بارلىق بەلسەندى قاتىسۋشىلارى حالقىنىڭ مۇددەسى مەن وتانىنىڭ ەگەمەندىگى ءۇشىن ءوز بوستاندىعىن، دەنساۋلىعىن، تاعدىرىن سارپ ەتكەن، ال كەيبىرى، ءتىپتى، ءوز ءومىرىن قيعان، قازاقستاننىڭ ازاتتىعى مەن ەگەمەندىگى جولىنداعى كۇرەسكەرلەر دەپ سانالسىن.

6. عالىمداردىڭ حالىقارالىق فورۋمى ءبىزدىڭ حالقىمىز ءۇشىن اۋىر بولعان كۇندەردە قازاقستانداعى جەلتوقسان (1986 جىلعى) كوتەرىلىسىنە قاتىسۋشىلارعا قولداۋ كورسەتىپ، ىنتىماقتاستىق تانىتقانى ءۇشىن پولشانىڭ، تۇركيانىڭ، گەرمانيانىڭ، ماجارستاننىڭ، چەحيانىڭ جانە باسقا دا مەملەكەتتەردىڭ پروگرەسسيۆتى جانە دەموكراتيالىق جۇرتشىلىعىنا، بۇرىنعى بارشا كەڭەستىك رەسپۋبليكالاردىڭ، قازىرگى تاۋەلسىز مەملەكەتتەردىڭ پروگرەسسيۆتى جۇرتشىلىعىنا، شەتەلدىك عالىمدارعا، اقىندارعا، جازۋشىلارعا، قوعام قايراتكەرلەرىنە شىنايى العىس سوزدەرىن ايتادى.

7. قر ۇكىمەتىنە، پرەزيدەنت اكىمشىلىگىنە، پارلامەنتىنە «جەلتوقسان (1986 جىلعى) كوتەرىلىسىنە قاتىسۋشىلاردىڭ مارتەبەسى جانە بيلىكتىڭ زاڭسىز ارەكەتتەرىنەن زارداپ شەككەن بارلىق قۇربانداردى اقتاۋ تۋرالى» زاڭ قابىلداۋ ۇسىنىلسىن.

8. حالىقارالىق عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنتسياعا قاتىسۋشىلار قازاق جۇرتشىلىعىنىڭ ءبىزدىڭ حالقىمىزدان «ۇلتشىل حالىق» تاڭباسىن الىپ تاستاۋ، جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە (1986 جىلعى) قاتىسۋشىلاردى اقتاۋ تۋرالى تالابىنا قولداۋ ءبىلدىرىپ، اشىق ءارى باتىل ارەكەت جاساعان رەسەيلىك شىعارماشىلىق، عىلىمي جانە قوعام قايراتكەرلەرىنە، ليبەرالدار مەن دەموكراتتارعا، دەپۋتاتتارعا، «جەلتوقسان-86» ازاتتىق سۇيگىش يدەياسىنا، قازاقستاننىڭ ەگەمەندىگى مەن تاۋەلسىزدىگىنە بەلسەنە قولداۋ بىلدىرگەن رەسەيدىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى ب.ن. ەلتسيننەن باستاپ جاڭا دەموكراتيالىق رەسەيدىڭ باسشىلارىنا العىسىن بىلدىرەدى. ءبىزدىڭ حالقىمىز وسى قايراتكەرلەردىڭ ەسىمدەرىن قازاق جانە ورىس حالىقتارىنىڭ شىنايى دوستىعىنىڭ جارقىن ايعاعى رەتىندە ءاردايىم ريزاشىلىقپەن ەستە ساقتايدى.

9. عىلىمي فورۋمعا قاتىسۋشىلار نە قر ۇكىمەتى، نە ءتيىستى مينيسترلىكتەر مەن ۆەدومستۆولار، نە بارلىق دەڭگەيدەگى اكىمدىكتەر جۇرتشىلىقتىڭ تالابىنا قاراماستان،   حالقىمىزدىڭ تاريحىنداعى تاعدىرشەشتى قۇبىلىس «جەلتوقسان-86»-نىڭ 30 جىلدىعىن لايىقتى تۇردە قارسى الۋ جونىندە «ارناۋلى ءىس-شارالار جوسپارلارىن» قابىلداماعانىن وكىنىشپەن اتاپ وتەدى.

10. حالىقارالىق عىلىمي فورۋم ۇكىمەتكە جانە استانا اكىمىنە تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ جاڭا ەلورداسىندا «جەلتوقسان-86»-نىڭ قاھارماندارىنا» مونۋمەنتتىك كەشەنىنتۇرعىزۋ تۋرالى (دەمەۋشىلىك كومەك ەسەبىنەن جاساۋعا دا بولادى) شەشىم قابىلداۋدى ۇسىنادى.

11. قر پرەزيدەنتىنىڭ اكىمشىلىگىنە، مەملەكەتتىك كوميسسياعا تاۋەلسىزدىكتىڭ 25 جىلدىعى مەن «جەلتوقسان-86»-نىڭ 30 جىلدىعى قۇرمەتىنە ناگرادالار بەرۋ كەزىندە ناگراداعا ۇسىنىلعان كوتەرىلىسكە قاتىسۋشىلار مەن ونىڭ قۇرباندارىنا قولداۋ ءبىلدىرۋ ۇسىنىلسىن.

12. قر پارلامەنتىنە، قر ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنە ەل بيۋدجەتىندە «1986 جىلعى جەلتوقسان» كوتەرىلىسىن جان-جاقتى زەردەلەۋ جونىندەگى عىلىمي زەرتتەۋلەردىڭ ارنايى باعدارلاماسىن جەكە جولمەن كورسەتۋ ۇسىنىلسىن.

13. ۇكىمەتكە جانە «جەلتوقسان-86»-نىڭ بەسىگى – الماتى قالاسىنىڭ اكىمىنە كوتەرىلىسكە 30 جىل تولىپ وتىرعان جىلى وڭتۇستىك ەلوردادا ارحيۆتىك، فوتو-قۇجاتتىق، ۇلتتىق-رۋحانيلىق، يماندىلىق-پاتريوتتىق جانە باسقا دا زالدار مەن ساقتاۋ ورىندارىن قامتيتىن «جەلتوقسان-86» تاريحي مەموريالدىق ورتالىعىنىڭ» ىرگەتاسىن قالاپ، قۇرىلىسىن باستاۋ (دەمەۋشىلىك كومەك ەسەبىنەن دە جاساۋعا بولادى) ۇسىنىلسىن.

14. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇكىمەتىنە «جەلتوقسان-86» قاتىسۋشىلارىنىڭ جاپپاي باتىرلىعى مەن ءپاتريوتيزمىن ماڭگى ەستە قالدىرۋ: قالالاردىڭ كوشەلەرىنە ەسىمدەرىن بەرۋ; ەسكەرتكىشتەر ورناتۋ; كىتاپتار مەن ەستەلىكتەر سەرياسىن شىعارۋ; ماركالار شىعارۋ; مونەتالار سوعۋ جانە ت.ب. بويىنشا جەكە قاۋلى قابىلداۋ ۇسىنىلسىن.

15. قر ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنە، قر عىلىم اكادەمياسىنا، عالىمدارعا، تاريحشىلارعا مەكتەپتىڭ، كوللەدجدىڭ جانە جوعارى وقۋ ورنىنىڭ وقۋلىقتارىن شىعارعان كەزدە «جەلتوقسان-86» كوتەرىلىسىنە جەكە پاراگرافتار ارناۋ قاجەت دەپ ەسەپتەۋ جونىندە ءوتىنىش جاسالسىن.

16. عالىمداردىڭ حالىقارالىق فورۋمى مەملەكەت باسشىسى ن.ءا. نازارباەۆقا 18 جەلتوقساندى (باسقا كۇندى بەلگىلەۋگە دە بولادى) ءوز باتىر-قورعاۋشىلارىنا العىس ءبىلدىرۋ جانە تاعزىم ەتۋ بەلگىسى رەتىندە كوپتەگەن شەت ەلدەردە جاسالعانداي، قازاقستاننىڭ ازاتتىعى مەن تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن جانىن پيدا ەتكەن كۇرەسكەرلەردى (قاھارمانداردى) جالپىۇلتتىق قۇرمەتتەۋ كۇنى دەپ جاريالاۋ جونىندە ءوتىنىش جاسايدى.

17. قر ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنە، جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ رەكتورلارىنا، گۋمانيتارلىق بەيىندەگى عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتتارىنىڭ ديرەكتورلارىنا، عىلىمي جانە شىعارماشىلىق جۇرتشىلىققا جىل سايىن حالىقارالىق «جەلتوقسان وقۋلارىن» وتكىزۋ جونىندە ءوتىنىش جاسالسىن.

18. عالىمداردىڭ حالىقارالىق فورۋمى قر ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنە، جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ رەكتورلارىنا، دوكتورانتتار مەن ماگيسترانتتاردىڭ عىلىمي جەتەكشىلەرىنە ىزدەنۋشىلەرگە وسى كوتەرىلىسكە بايلانىستى ديسسەرتاتسيالىق زەرتتەۋلەر تاقىرىپتارىن تاڭداۋدى ۇسىنۋعا كەڭەس بەرەدى.

19. كونفەرەنتسيانىڭ ماتەريالدارىن مەملەكەتتىك تىلدە، ورىس جانە اعىلشىن تىلدەرىندە جەكە جيناق ەتىپ شىعارۋ جانە وقۋ، عىلىم مەكەمەلەرىنە، ەلىمىز بەن شەت مەملەكەتتەردىڭ كىتاپحانالارىنا تاراتۋ قاجەت دەپ سانالسىن. قازاقستاننىڭ قالالارى مەن الەمنىڭ بىرقاتار مەملەكەتتەرىنىڭ استانالارىندا رەسمي تۇساۋكەسەرلەر وتكىزىلسىن.

20. كونفەرەنتسيانىڭ ۇيىمداستىرۋ كوميتەتىنە تاڭداۋلى سوزدەر مەن باياندامالاردى قازاقستان مەن باسقا دا ەلدەردىڭ نەعۇرلىم تانىمال بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى مەن ينتەرنەت-سايتتارىنا ورنالاستىرۋ ۇسىنىلسىن.

21. عالىمداردىڭ حالىقارالىق فورۋمى قر پرەزيدەنتىنىڭ اكىمشىلىگىنە (جەتەكشى رەتىندە), قر ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى مەن عىلىم اكادەمياسىنا بۇرىنعى باسقا دا وداقتاس رەسپۋبليكالاردىڭ ۇلگىسىمەن ەلدىڭ قوعامدىق عىلىمىن دەكوممۋنيزاتسيالاۋ جانە وتارسىزداندىرۋ پروتسەسىن كۇشەيتۋدى ۇسىنادى.

22. حالىقارالىق عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنتسيا اقپارات جانە كوممۋنيكاتسيالار مينيسترلىگىنە جانە قر مەملەكەتتىك ارحيۆىنە «جەلتوقسان-86» ەنتسيكلوپەدياسىن شىعارۋدى ۇسىنادى.

23. فورۋمعا قاتىسۋشىلار «قازاقستاننىڭ ازاتتىعى مەن تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن كۇرەستە زارداپ شەككەن ادامداردى اقتاۋ جانە ماڭگى ەستە قالدىرۋ جونىندەگى «قاھارماندار» رەسپۋبليكالىق قوعامدىق قورىنا» جانە باسقا دا مۇددەلى قوعامدىق ۇيىمدارعا «جەلتوقسان-86» سايتىن اشىپ، ونى كوتەرىلىس جونىندەگى تولىق جانە جان-جاقتى اقپاراتپەن تولىقتىرۋدى ۇسىنادى.

Abai.kz