جاقىندا «قازاقفيلم» اق مەن «باتىس قىتاي فيلم» كورپوراتسياسى بىرلەسىپ، «ماحاببات وتكەلدەرى» اتتى رومانتيكالىق كومەديا جانرىندا فيلم تۇسىرمەك. قىتايعا تيگەن قازاقستاندىق قىز، ءفيلمنىڭ ستسەناريسى ءارى باس كەيىپكەردىڭ ءپروتوتيپى سوفيا ۇشىروۆانىڭ ايتۋىنشا، تۋىندى، رومانتيكالىق كومەديا جانرىنداعى فيلم بولماق. وندا، قازاقستاندىق زاڭگەر قىزبەن قىتايلىق كاسىپكەر جىگىت اراسىنداعى ماحاببات حيكاياسى باياندالادى دەگەن اقپارات باق-تى شۋلاتتى.

 ...القيسسا، استانا قالاسىنىڭ ون جىلدىعىنا وراي  استانا تورىندەگى بەيبiتشiلiك پەن كەلiسiم سارايىندا وتكەن ك.بايسەيiتوۆا اتىنداعى ۇلتتىق وپەرا جانە بالەت تەاترى ۇجىمىنىڭ ەلوردا كۇنiنە تارتۋى –  «استانا» ميۋزيكلiنiڭ پرەمەراسىنا ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ قاتىسىپ، باس قالا تۋرالى تۋىندىنى تاماشالادى. سونىمەن، جارناماسى جەر جارعان ميۋزيكلدەگى وقيعا بارىسىنا كەلسەك: ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا «سابەتتەرگە» تۇتقىنعا تۇسكەن جاپون جىگىتى ازىپ-توزىپ، قورلىق كورىپ ، اش-جالاڭاش جۇرگەنىندە قازاق ايەلى قولىنان كەلگەن كومەگىن اياماي،  كومەكتەسەدى. سول جاپون تۇتقىننان بوساپ ەلىنە بارعان سوڭ، قازاقتاردى ۇمىتا الماي شەت تىلدەر ينستيتۋتىندا وقيتىن نەمەرە قىزى اساميعا «قالايدا قازاقستانعا بار» دەپ اماناتتايدى...

استانا اەروپورتىندا جولاۋشىلاردى قارسى الىپ، شىعارىپ سالىپ جۇرگەندەر. شەتەلدىك قوناقتار. بۇل كورىنىستەردىڭ بارلىعى بي ونەرى ارقىلى جەتكىزىلەدى. دارىگەر جىگىت ارمان بالا كۇنگى دوسى سەرجانمەن شۇيىركەلەسىپ  تۇرعاندا ۇشاقتان تۇسكەن جاپون قىزى اسامي كوزىنە وتتاي باسىلىپ، ەسى كەتىپ، ءبىر كورگەننەن عاشىق بولادى. ءاساميدى ۇشاقتان قازاقستاندا جۇمىس ىستەپ جۇرگەن جاپون كاسىپكەرى تامۋرا قارسى الىپ تۇر.تامۋرا دا اساميعا عاشىق.  ارمانعا تىعىرىقتان شىعۋعا ورىس جىگىتى كومەكتەسەدى دە، جاپون جىگىتىن «الداپ -سوعىپ» سوڭىندا ورىستىڭ قىزىنا ۇيلەندىرىپ، ال، ارمان اساميعا ۇيلەنەدى. مۇنداي كۇلدىبادام ستسەناريدى سوناۋ سانكت-پەتەربۋرگتان يۋ. الەكساندروۆ دەگەن رەجيسسەردى  شاقىرتىپ شىعىندالماسا دا،  كەز-كەلگەن قازاق-اق جازىپ بەرەتىن ەدى.

«يرونيا ليۋبۆي» سياقتى ينتەرناتسيوناليستىك شىعارما جازۋعا قازاق جازۋشىلارى الدىنا جان سالمايدى ەمەس پە؟ «يرونيا ليۋبۆي» فيلمىندە قازاقتىڭ باي جىگىتىنىڭ «اۋزىن ۇرىپ» قازاق قىزىن وزگە ۇلت جىگىگىتىنىڭ قوينىنا سالىپ بەرسەك، بۇل ميۋزيكلدا باي جاپون جىگىتىنىڭ «اۋزىن ۇرىپ» قازاق جىگىتىنىڭ قوينىنا جاپون قىزىن سالىپ بەردىك. ايىرماشىلىعى وسى عانا. ميۋزيكل جانرىن  وتكەن عاسىردىڭ ەلۋىنشى جىلدارى امەريكادا كىمنىڭ ويلاپ تاپقانى بەلگىسىز. «استانا» ميۋزيكلىنىڭ دۇنيەگە كەلۋىنە امەريكادا تۇرىپ جاتقان كومپوزيتور الماس سەركەباەۆ  سەبەپكەر بولىپتى. ونى ساحنالاۋعا استانالىق وپەرا تەاترىنىڭ سيمفونيالىق وركەسترىنىڭ، اتاپ ايتقاندا، قويۋشى ديريجەر – قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى ابزال مۇحيدينوۆ كومەكتەسكەن. «استانا» ميۋزيكلى ليريكالىق كومەدياسىنىڭ  قويۋشى رەجيسسەرى رەسەيلىك يۋ. الەكساندروۆتىڭ قيالىنان تۋعان تۋىندىسى ەكەن. ونىڭ قازاقستانعا قانشالىقتى قاتىسى بار؟  العاشقى ءانى مەن سوڭعى ءانى عانا قازاقشا كۇلدىبادام شىعارمانى «اح» دەپ كورەتىندەي، سونشالىقتى نە كورىنىپتى؟ رەسەي تەاترىنان ورىس ارتىستەرىنىڭ العاشقى ءانى مەن سوڭعى ءانى عانا ورىسشا،  قالعانى قىتايشا، وزبەكشە، قازاقشا  ونەر تۋىندىسىن كورەر مە ەدىڭىز؟  جەڭىل جەلپى ونەر تۋىندىسىن وزگە ەلدىڭ قاڭسىعىن تاڭسىق قىلىپ،  ەلدى شۋلاتىپ،  كەرەمەت ونەر دەپ  ماقتاۋعا ءسوز تاپپاعان كەيبىر ءباسپاسوز قۇرالدارى «قازاقستان ونەرىندە كەرەمەت توڭكەرىس» جاڭالىق قاتارىنا قوسىپ ۇلگەردى. ەلباسى مەن بۇكىل قازاق زيالىلارى قاتىسقان ميۋزيكلدە قالاي بولسا سولاي كيىنگەن، ءسوز ساپتاۋلارى تۇرپايى تۇرمەنىڭ «جارگون» تىلىمەن سويلەگەن، سەزىمسىز ماحاببات،  ماعىناسى تاياز كوشە وقيعالارىن كورسەتتى دەسە بولادى...

سول كەزدەردە ماجىلىستەگى كەزەكتى ۇكىمەت ساعاتىندا: «مەملەكەتتىك مادەني جانە اقپاراتتىق ساياساتتىڭ ىسكە اسىرىلۋ بارىسى تۋرالى»   تاقىرىبىندا، ءماجىلىس دەپۋتاتى نۇرلان ونەربايدىڭ  9 مينۋتتا «كەلىن» باستاعان «ازعىن» فيلمدەردىڭ توعىزىنان ءۇزىندى كورسەتكەندە ءماجىلىس قابىرعاسى تەڭسەلىپ، كۇڭىرەنىپ كەتتى. ءۇزىندىنى عيمارات دالىزىندەگى ەكراننان كورگەن ءماجىلىس قىزمەتكەرى، ورىمدەي جاس قىزدىڭ كوزىنەن جاس سورعالاپ تۇردى.

ءيا، ەسى دۇرىس جانداردىڭ كۇڭىرەنەتىندەي بار ەدى. قازاقستاننىڭ «بوراتتارى» تۇسىرگەن «انايى»، «ازعىن» فيلمدەگى ءۇزىندى ماجىلىستە وتىرعان كەز-كەلگەن جاننىڭ اشۋ-ىزاسىن تۋعىزدى. ءبىر تۇسىنىكسىز جاعداي، ءوزىنىڭ جاساعان  بايانداماسىن ەشكىم ماقتاماي، ەسكەرۋسىز قالعانىنا اشۋلاندى ما،  دەپۋتاتتاردىڭ ءاربىر سۇراقتارىنا سول كەزدەگى  مادەنيەت جانە اقپارات ءمينيسترى مۇحتار قۇل-مۇحاممەد قاتقىل  جاۋاپ بەرىپ، مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ دامۋىنا قاتىستى، ونەر مەن مادەنيەت سالاسىنىڭ وركەندەۋى تۋرالى ويلارىن ورتاعا سالعان ول تاريح، ارحەولوگيا، ەتنوگرافيا سالاسىنداعى كوپتەگەن جۇمىستاردىڭ قورىتىندىلارى ەنتسيكلوپەديالىق ادەبيەت تۇرىندە، بىرەگەي كىتاپ سەريالارى نەگىزىندە جارىق كورگەنىن اۋىز تولتىرىپ ايتىپ شىقتى.

ارينە، قانشاما جەتىستىككە جەتىپ ىستەگەن  ىستەرى ەلەنبەي «قايداعى ءبىر تۇككە تۇرمايتىن  فيلمدەردەن» ءۇزىندى كورسەتكەن ونەربايدى، ء«وزىڭ الماتى مادەنيەت دەپارتامەنتىن باسقارىپ وتىرعاندا تۇسىرىلگەن فيلمدەردى مەنەن سۇرايسىڭ، سول كەزدە تىيىم سالساڭ ءوزىڭ قايدا بولدىڭ؟ ارينە تىيىم سالا المايسىڭ، ويتكەنى ءبىزدىڭ زاڭ وعان جول بەرمەيدى. سوندىقتان مەندە تىيىم سالا المايمىن. ال، «كەلىن» ءفيلمىن مەملەكەتتىڭ بيۋدجەتىنە «قازاقفيلم» ستۋدياسى تۇسىرگەن. مەن  ودان  «الىپ بارا جاتقان» ەشتەڭە كورىپ وتىرعان جوقپىن. باستالار كەزىندە تيترگە ء«بىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىن ەكىنشى عاسىر» دەپ جازىلعان، سوندىقتان قازاققا ەش قاتىسى جوق. قالعان فيلمدەردى كورمەپپىن» دەپ قوعامدا اشۋ-ىزا تۋعىزعان «كەلىن» ءفيلمىن اقتاپ، نۇرلاندى ءبىراز جەرگە اپارىپ تاستادى. بۇعان اشۋلانعان نۇرلان:

- «كەلىن» فيلمىندە قىزدى ءجون-جورالعىسىمەن باسىنا ساۋكەلە كيگىزىپ، قازاقتىڭ داستۇرىمەن ۇزاتقان جوق پا» دەپ ءسوز تالاستىردى. وعان قايتاتىن مۇحتار جوق: «مەن دە ءبىر كىسىدەي تاريحتى بىلەمىن. بۇل ساقتارعا، عۇندارعا قاتىستى وقيعا» دەپ جاۋاپ بەرگەندە، ءماجىلىس دەپۋتاتى ا. سمايىل مىرزا: «قازاقتار اسپاننان سالبىراپ تۇسكەن جوق. ءبىز سول ساق، عۇنداردىڭ ۇرپاعىمىز» دەپ شىندىقتى العا سۇيرەدى. مينيسترگە دەپۋتاتتار تاراپىنان قويىلعان سۇراقتارعا دورەكى جاۋاپ بەرىپ وتىرعانى ءۇشىن جۇقالاپ ەسكەرتۋ جاسالىپ ەدى، مينيستر: «شالقايعانعا شالقاي ول قۇدايدىڭ ۇلى ەمەس. ەڭكەيگەنگە ەڭكەي ول اكەڭنىڭ قۇلى ەمەس» دەپ ماقالداتىپ جىبەردى دە، ارى قاراي سول بەتىمەن كەتە بەردى. ونىڭ بۇل قىلىعى زالداعى وتىرعاننىڭ بارلىعىنا ەرسى كورىندى. ءماجىلىس دەپۋتاتى س.يبراگيموۆ: «مۇحتار باۋىرىم، بىرىنشىدەن، مۇندا وتىرعانداردىڭ كوپشىلىگى سەنەن جاسى ۇلكەن. مادەنيەت ءمينيسترى مادەنيەتتى بولۋى ءتيىس. ەكىنشىدەن، مىناداي سۇمدىق فيلمدەردى الىپ كەلىپ، ن.ونەرباي ەمەس ءوزىڭ كورسەتىپ: «ۇرپاعىمىزدى ۋلاپ جاتىر، مىنانى تياتىن زاڭ شىعارىپ بەرىڭىزدەر» دەپ ايتۋ سەنىڭ ورنىڭ ەدى.  ارينە، ءبىز سەنى سىيلايمىز. قازاققا جانى اشيتىن ءبىر ازاماتى رەتىندە قۇرمەتتەيمىز. ەل ءۇشىن، قازاق ءۇشىن ىستەگەن ەڭبەكتەرىڭدى كورىپ وتىرمىز» دەپ كوپشىكتى قويا سويلەگەندە، «باياعىدان بەرى وسىلاي سويلەمەيسىڭدەر مە» دەگەندەي كوڭىلدەنىپ سالا بەردى دە، «ارتىق كەتكەن جەرىم بولسا، ايىپ ەتپەڭىزدەر. 2010 جىلدان باستاپ مۇنداي ءفيلمنىڭ ءتۇسىرىلىپ، ەكراننان كورسەتىلمەيتىنىنە تولىق جاۋاپ بەرە الامىن»، دەپ ەدى. بىراق، «كتك» تەلەارناسى ءدال 16 جەلتوقسان - تاۋەلسىزدىك كۇنى جانە قازاق جاستارى تاۋەلسىزدىك ءۇشىن قان كەشكەن 17 جەلتوقسان كۇنى ەل كورەتىن كەشكى 20.30-دا «ىڭىرسىعان» «كەلىن» ءفيلمىن تاماشالاتتى. ەلباسىمىز ايتقان «ۇلتتىق يدەيا، ۇلتتىق مۇرات، تاربيەلىك ءمانى زور دۇنيەلەرگە» پىسقىرىپ تا قارامادى. نە بولدى، وسىنشا قازاقى قاۋىمنىڭ تالابىمەن ساناسپاي، نامىسىن تاپتاپ؟

...باق تۋرالى قر-نىڭ 1999 جىلعى 23 شىلدەدەگى №451 زاڭنىڭ 3-ءشى بابىنىڭ 3-ءىنشى تارماعىندا:  «... مەملەكەتتىك تىلدەگى تەلەۆيزيالىق جانە راديو باعدارلامالارىنىڭ ارقايسىسىنىڭ جەرگىلىكتى ۋاقىت بويىنشا ءنول ساعاتتان باستاپ ەسەپتەلەتىن ۇزاقتىعى التى ساعات بولاتىن ۋاقىت ارالىعىنداعى كولەمى باسقا تىلدەردەگى حابارلاردىڭ جيىنتىق كومىنەن كەم بولماۋعا ءتيىس» دەلىنگەن بۇل سويلەمدەر قازاق ءتىلى مەن قازاق حالقىنا قارسى جازىلعان. ءنول ساعاتىڭىز تۇنگى ون ەكى، سوعان التى ساعات قوسساق، تاڭعى التى ەمەس پە؟ تاۋەلسىز تەلەارنالاردىڭ تۇنگى ون ەكىدەن تاڭعى التىعا دەيىنگى ارالىقتا باعدارلامالاردىڭ قازاق تىلىندە بەرۋىن ءبىز ءوزىمىز زاڭ جۇزىندە جازىپ بەرىپ وتىرمىز. ولاردى كىنالاۋعا بولا ما؟ وسى تارماقتا:  «...باق-تىڭ تەلەۆيزيالىق جانە راديو باعدارلامالارىنىڭ مەملەكەتتىك تىلدەگى اپتالىق كولەمى ۋاقىتى جاعىنان باسقا تىلدەردەگى  حابارلاردىڭ جيىنتىق كولەمىنەن كەم بولماۋعا ءتيىس» دەپ جازىلعان. تاعى دا مەملەكەتتىك ءتىلدى باسقا تىلدەرگە تەڭەپ، جىعىپ بەرىپ وتىرمىز. كەرىسىنشە، «باق-تىڭ تەلەۆيزيالىق جانە راديو باعدارلامالارىنىڭ باسقا تىلدەردەگى  حابارلارىنىڭ اپتالىق جيىنتىق كولەمى  ەلۋ پايىزدان ارتىق بولماۋى ءتيىس» دەپ جازىلۋ كەرەك ەدى. ماسەلە كىمنىڭ اقشاسىنا كينو ءتۇسىرىپ، كىمنىڭ تۇسىرگەنىندە ەمەس، كىمدەردىڭ كورىپ جاتقانىندا. كورىپ جاتقان حالىق ولاردىڭ جەكەمەنشىگى ەمەس قوي. وسى كەزدە مەملەكەت ءوز حالقىن قورعاماي ما؟ وسى جونىندە ايتىپ بەرسەڭىز» دەپ نۇرلان ءمينيستردى قايتا سۇراقتىڭ استىنا الدى. «بيىل ءبىز زاڭعا تولىقتىرۋلار ەنگىزدىك. ول  ءبىرىنشى قاڭتاردان كۇشىنە ەنەدى. زاڭ بويىنشا  تالاپتاردى كۇشەيتەمىز. «كەلىندى» كورسەتكەن «كتك» - تاۋەلسىز تەلەارنا. تاۋەلسىز تەلەارنالار بىزگە باعىنبايدى» دەپ اقتالدى. ۇنەمى ءوزىنىڭ وتكىر سۇراقتارىمەن شىرىلداپ جۇرگەن ءماجىلىس دەپۋتاتى گۇلنار  سەيتماعانبەتوۆا: - قازاق جۇرتىن قۋانتقان قازاق تىلىندەگى ءۇش تەلەارنالاردا نە كورسەتەدى؟ شەتەلدەردەگى مەنشىكتى تىلشىلەرىمىز بولا ما؟ ويتكەنى رەسەيدىڭ مۇددەسىن عانا بەرەتىن جاڭالىقتاردى قايتالاپ كورىپ وتىرامىز. قاشان اشىلاتىنىن ءسىز ماعان ناقتى ايتىپ بەرە الاسىز با؟ – دەپ  سۇراقتى توتەسىنەن قويدى. – جوق – دەدى مينيستر، – ونىڭ قاشان اشىلاتىنىن ەشكىم دە بىلمەيدى. مەن اشىلادى دەپ ايتقان دا ەمەسپىن. بيىل ما، كەلەسى جىلى ما بەلگىسىز، – دەپ شورت كەسىپ، «بولاشاقتا بولادى ما، بولمايدى ما بەلگىسىز» دەپ ەدى ءالى بەلگىسىز بولىپ كەلەدى. ء«ۇش تەلەكانال اشىلادى»، دەپ جاھانعا جار سالعان مەملەكەتتىك حاتشى ق.ساۋداباەۆتىڭ ءسوزى – دۇرلىككەن جۇرتتى تىنىشتاندىرۋ ءۇشىن ايتىلعان «ساياسي ويىن» بولعانى ما؟ قازىر ءوزى دە ءسوزى دە جوعالدى. قازاق سول «باس اۋرۋىمەن» ء الى كەلەدى. ءيا، كوپ ۇزاماي جەزوكشە «كەلىندە» وسكارعا باردى. بىراق الەمدىك جەزوكشەلەردىڭ قاسىندا جەزوكشە «كەلىن» ءجىپ ەسە الماي ورىنسىز قالدى. ۇلتتىق قۇندىلىعىمىزدى قورلاۋ ارقىلى اتاق-ابىروي العىسى كەلەتىندەردىڭ جولى كەسىلىپ ەدى. وسى نەگە قازاق اتىن جامىلعان رەجيسەرسىماقتار قازاق قىزىن جاتتىڭ استىنا سالىپ بەرۋگە قۇمار دەگەن سۇراق مازالاپ ءجۇر.

ەندى حالىقتىق «نۇر وتان» اتانعان پارتياسىن  باسقارعان مۇقاڭ قازاق حالقىنىڭ اتىنان مىنا قىتايمەن بىرلەسكەن فيلمگە تيىم سالا الار ما ەكەن.

توعايباي نۇرمۇراتۇلى

Abai.kz