گازەتىمىزدىڭ وتكەن ساندارىندا «ءبىز كوك تۋلى مەملەكەتپىز بە، الدە كوپ تۋلى مەملەكەتپىز بە؟» («ايقىن»، 7.09.2010, №163 (1587)) اتتى ماقالا جاريالانعان ەدى. اڭگىمە وزەگىنە اينالعان جايت - كەيبىر ۇلت وكىلدەرىنىڭ قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ رەسمي تۋىن قۇرمەتتەۋدىڭ ورنىنا اتا-جۇرتىنىڭ تۋ نىشاندارىن اۆتوكولىكتەرىنە ءىلىپ جۇرۋگە اۋەستىگى ەدى.

گازەتىمىزدىڭ وتكەن ساندارىندا «ءبىز كوك تۋلى مەملەكەتپىز بە، الدە كوپ تۋلى مەملەكەتپىز بە؟» («ايقىن»، 7.09.2010, №163 (1587)) اتتى ماقالا جاريالانعان ەدى. اڭگىمە وزەگىنە اينالعان جايت - كەيبىر ۇلت وكىلدەرىنىڭ قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ رەسمي تۋىن قۇرمەتتەۋدىڭ ورنىنا اتا-جۇرتىنىڭ تۋ نىشاندارىن اۆتوكولىكتەرىنە ءىلىپ جۇرۋگە اۋەستىگى ەدى.

ءبىز بۇگىن قازاقتار مەن ەلىمىزدە تۇراتىن ارقيلى دياسپورا وكىلدەرىنىڭ باسىن نە بىرىكتىرەدى دەگەن ساۋالعا جاۋاپ ىزدەمەكپىز. بىلاي قاراساق، قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك رامىزدەرى دە ەل ازاماتتارىنىڭ باسىن بىرىكتىرۋشى فاكتورعا تولىقتاي اينالا قويماعان سياقتى. ول تۇگىلى، ءبىزدىڭ ءبىر ءدىندى ۇستانۋىمىز، ياعني الەمنىڭ حاق ءدىنى - يسلامنىڭ جولىندا بولۋىمىز دا ءدۇنياۋي مۇددەلەرگە كەلگەندە، ۇلت پەن كەيبىر ەتنيكالىق توپتاردىڭ باسىن قوساتىن فاكتور بولا قويماپتى-اۋ دەپ وكىنەسىڭ. بىراق ءبارى دە ءبىر اللاعا بەلگىلى. تەك شىڭجاڭ ۇيعىر اۆتونوميالىق اۋدانىنىڭ بەيرەسمي تۋىنا اينالعان نىشانداردىڭ قازاقستاندا كوتەرىلۋى ءتىلى ءبىر، ءدىنى ءبىر، ءدىلى ءبىر قازاق پەن ۇيعىر اراسىنا سىزات تۇسىرمەي مە؟ نەگە ەكى باۋىرلاس حالىقتىڭ اراسىنا ىرىتكى سالۋشىلار «قازاقستان ازاماتى» بولۋ باقىتىنىڭ قادىرىن تۇسىنبەيدى؟!
ەگەر دە وتكەن عاسىردىڭ 90-جىلدارى شىققان قازاق باس­پاسوزىن شولىپ كورسەڭىز، وندا تاۋەلسىزدىك العان قازاق ەلى رەسەي مەن قىتايدا قالعان باۋىرلاس مۇسىلمان حالىقتارىنىڭ بارىن ايتىپ، ولاردىڭ مۇڭىن مۇڭداپ، جوعىن جوقتاپ كەلگەنىن باي­قاي­سىز. قازاق ەلى قاشاندا سىرتتاعى باۋىرلارىنا تىلەۋلەس. بىراق جاڭا عاسىردىڭ العاشقى جىل­دارى­نان بەرى قازاق ءباسپاسوزى مەن زيالى قاۋىم وكىلدەرىنىڭ قىتاي ەلىندەگى ۇيعىر باۋىرلارىنا قا­تىستى ۇستانىمىنىڭ كۇرت وزگەرىپ كەتكەنىن بايقاۋ قيىن ەمەس. اراداعى سالقىندىقتىڭ نەدەن پاي­دا بولعانى بارشامىزعا بەل­گىلى. تەك بۇل سالقىندىقتى جويۋدا جا­لاڭ ۇرانداردان بولەك، قانداي يدەولوگيالىق جۇمىستار اتقا­رىل­دى؟!
جاسىراتىنى جوق، بيلىك قا­زاقستاننىڭ كوپۇلتتى مەملەكەت ەكەنىن العا تارتىپ، وسى كۇنگە دەيىن جالپىۇلتتىق يدەولوگيا جۇرگىزدى. بىراق جالپىۇلتتىق ساياسات قازاقتىڭ 67 پايىزعا جەت­كەنىنە بايلانىستى ۇلتتىق باعىت­قا قاراي وزگەرۋى كەرەك پە؟ جالپى، قازاقستاندىقتار قازاق بولۋعا دايىن با؟ ءبىر تۋ بار جەردە وزگە تۋلارعا ورىن بار ما؟ بۇل جايىن­دا ساراپشىلار تومەندەگىدەي وي ءبو­لىسەدى.

ايدوس سارىم، ساياسات­تانۋ­شى:

- مەنىڭ ويىمشا، ءبىز ۇلتتىق يدەو­لوگيا دەگەنىمىزدە، ەكى ءنار­سەنى دۇرىس ءتۇسىنۋىمىز كەرەك. ءبى­رىن­شىدەن، ۇلتتىق يدەولوگيانى جال­پى قوعامداعى مەملەكەت­شىل­دىك، رەفورميستىك، ەلدى الدىعا باس­تايتىن ساياسي كوزقاراستاردىڭ ءتۇسى­نىگى دەپ تانيتىن بولساق، ونى قو­لداۋعا بولادى. ال ەكىنشىدەن، كەڭەس وداعى تۇسىنداعىداي ءبارى­مىزدى تىك تۇرعىزىپ، ساپپەن جۇرگىزۋ دەگەندەي مەملەكەتتىك يدەولوگيا جايلى اڭگىمە بولسا، ونىڭ ءتۇبى جاقسىلىققا اپارمايتىنى انىق. ءسوز­سىز، قوعام ءوز الدىندا تۇرعان ءۇل­كەن ماسەلەلەردى شەشۋگە مۇددەلى بولعاندىقتان، ونىڭ ءار كە­زەڭگە ساي «ۇلتتىق مۇددە» دەيتىن تۇسىنىگى بولادى. ءتىپتى بۇگىنگى كۇنى قازاق ۇلتشىلدارى دەگەن ۇعىمدى الىپ قاراساق، كەم دەگەندە 7-8 با­عىت بار. ءدىني باعىتتان باستاپ، سوتسياليستىك، ليبەرالدى، وڭشىل كوزقاراستارعا دەيىن سانالۋان ۇستانىم قالىپتاسقان. ونىڭ قايسىسى دۇرىس-بۇرىس دەگەن ءما­سە­­لەلەردى شەشۋ ءۇشىن بۇلاردىڭ ارقايسىسى كەم دەگەندە بولەك-بولەك پارتيا بولۋى ءتيىس. حالىق­تىڭ كوڭىلىنەن ونىڭ قايسىسىنىڭ شىعاتىنى سايلاۋدا عانا انىق­تا­لادى. بىراق ءسوزسىز، بۇگىنگى كۇنى ءار قازاقتىڭ كوكەيىندە جۇرگەن ماسەلەلەر بار: دىنگە، مادەنيەتكە، ۇلت­تىق بايلىقتىڭ دۇرىس پاي­دا­لانباۋىنا قاتىستى... وسىنىڭ ءبا­رى اينالىپ كەلگەندە، بارىمىزگە انىق تۇسىنىكتەردىڭ اينالاسىنا با­رىپ توپتاسادى. ال مۇنىڭ جيىن­تىعىن بۇگىنگى كۇنى ۇلتتىق يدەولوگيا دەۋگە بولاتىن شىعار. ويتكەنى مۇنىڭ ءبارى ۇلتتىق مۇددەدەن تۋىنداپ وتىر. ياعني بۇل ارادا مەملەكەت بولسىن، قازاق ءباسپاسوزى مەن زيالى قاۋىم وكىل­دەرى بولسىن، مۇنىڭ ۇلكەن ساياسي ءجى­گەرمەن، ىقىلاسپەن ىسكە اسى­رىلۋىنا، كەرەك بولسا، كەيبىر كەز­دە كۇشتەپ ەنگىزىلۋىنە مۇددەلى بولۋى كەرەك.
ارينە، ەلىمىزدەگى كەيبىر ەت­نوس­تاردىڭ تاريحي، مادەني، ساياسي تالاپتارى تۋرالى اڭگىمە شىعىپ جاتىر. بۇل، اسىرەسە، ۇيعىر اعايىن­دارعا قاتىستى. مەنىڭشە، بۇل جەردە قازاق قاۋىمى ەكىۇداي سايا-سات جۇرگىزۋى كەرەك. ءبىر جاعىنان، ۇيعىرلار بىزگە باۋىرلاس، تۇركى­تىل­دەس ەل بولعاننان كەيىن، ولار­دىڭ اسىرەسە، شىڭجاڭعا قاتىستى سايا­سي، تاريحي ارمان-قيالى بار. بۇلاردىڭ ورىندالۋىنا اشىق قولداۋ بىلدىرە الماساق تا، ولارعا تۇسىنىستىكپەن قاراپ، رۋحاني قول­داۋعا مۇددەلىمىز ءارى مىندەتتىمىز دەپ ەسەپتەيمىن. ۇيعىر اعايىن­دار­دىڭ وزدەرى دە مىنا نارسەنى ءبى­لىپ-مويىندايتىنى انىق: قا­زاقستان سياقتى ولاردىڭ ەتنو-ءما­دەني سۇرانىستارىنا جاۋاپ بە­رىپ، قول ۇشىن سوزىپ وتىرعان ءبىر­دە-ءبىر مەملەكەت الەمدە جوق. ءبىز­دە قانشاما ۇيعىر مادەني-ورتالىقتارى، ۇيعىر تەاترى، ءبىر­نەشە گازەت-سايتتارى بار؟! ياعني قا­زاقستانداعى ۇيعىر قوزعا­لى­سىنىڭ باسشىلارى قازاق مەم­لەكەتىن قىتايمەن قاعىستىرىپ قويماۋى نەمەسە جالپى قازاقتىڭ قىتىعىنا تيەتىن قادامدارعا بار­ماۋى جونىندە ىشكى جۇمىس­تاردى جۇرگىزۋگە مىندەتتى. قاجەت بولعان كەزدە ءبىز دە مۇنى ولارعا ايتىپ تۇرۋعا قۇقىلىمىز. ولار ءبىزدىڭ زاڭدى تالابىمىزعا ەشقانداي دا رەنىشىن بىلدىرمەۋى كەرەك. قازاق­ستان - قازاق ۇلتىنىڭ مەملەكەتى. مۇن­دا ءبىر تۋ كوتەرىلىپ، ءبىر ءتىل، ءبىر مادەنيەت ءوسىپ-وركەندەيدى.
شىنىن ايتساق، ەگەر دە ەلى­مىز­دە قازاق ءتىلىنىڭ ماسەلەسى شە­شىلگەن بولسا، ەلدەگى 90-95 پايىز حالىق ەمىن-ەركىن مەملەكەتتىك تىلدە سويلەسە، ارينە، قازاق ۇلتى ۇيعىر حالقىنىڭ جوعارىداعىداي ار­مان-مۇراتىنا، ىزدەنىسىنە ءتۇسى­نىس­تىكپەن قاراپ، كەشەگىدەي جايتتارعا، بالكىم، نازار اۋدار­ماس پا ەدى؟! سوندىقتان ارانداتۋ­شى­لىق ارەكەتتەرگە بەرىلمەۋ كە­رەك. بىراق ونداعان، جۇزدەگەن، مىڭ­داعان ادامدار مۇنى وزىندىك يدەو­لوگيا دەپ ءبىلىپ، ساياسي كوز­قاراسقا اينالدىرىپ جاتسا، ونى ءبىز، ءسوزسىز، قازاقتاننىڭ تۇتاس­تى­عىنا، ەل بىرلىگىنە سىنا قاعاتىن اران­داتۋ دەپ ءتۇسىنۋىمىز كەرەك. ءما­سەلەن، ءبىز تاياۋدا «اباي.كz» ساي­تىندا وسكەمەندەگى كازاك­تار­دىڭ ۇلتتىق-اسكەري كيىمدەرىن كيىپ، قولىنا قىلىش ۇستاپ، اتا­مان ەرماكتىڭ تويىن بىرنەشە جىل بويى تويلاپ كەلگەنىن جاز­دىق. بۇل - كونستيتۋتسيانى تىكە­لەي بۇرمالاپ، بۇزۋ دەگەن ءسوز. ەگەر دە پروكۋراتۋرا ورگاندارى ءوز جۇمىسىنا مۇددەلى بولىپ، اتا زاڭدى سىيلاتاتىن بولسا، مۇنداي ماسەلەلەرگە ءوزىنىڭ قۇقىقتىق باعا­سىن بەرۋى ءتيىس. قاجەت بولعان جاع­دايدا، مۇنى جاساعان ۇيىم­دار­دىڭ باسشىلارىن جاۋاپقا تارتىپ، كەرەك بولسا، ايىپپۇلىن تولەتىپ نەمەسە ۇيىمدارىن جا­بۋعا دەيىن مۇمكىندىگى بار. ياعني ۇلت قاۋىپسىزدىگى مەن سۇرانىس­تارى­نا بايلانىستى مەملەكەتتىك ور­گان­دار تاراپىنان تۇسىنىستىك پەن ىشكى پاتريوتيزم جەتپەي جاتقان سياقتى. «بۇل رەسەيدىڭ قىتىعىنا تيەدى ەكەن» دەگەننىڭ وزىندە پرو­كۋراتۋرا باسشىلارى سول جەردەگى كازاكتار مەن ۇيعىر باسشىلارىن ءوز كابينەتىنە شاقىرىپ، ەسىگىن جاۋىپ سويلەسسە، ونىڭ ارتىعى جوق. نەگىزى، بولاشاقتاعى كيكىل­جىڭنىڭ الدىن الۋ دەگەن وسىنداي كۇندەلىكتى جۇمىستان باستالادى دەپ ەسەپتەيمىن.
- ال قازاقستاندىقتار قازاق بولۋعا دايىن با؟
- جالپى، قازاقستان دەگەن ۇعىم - قازاق ەلى دەگەننىڭ پارسى­شا بالاماسى عوي. ياعني قانشا جەردەن قانداي دا ءبىر يدەولو­گيا­لىق باعىتتى ويدان شىعارساق تا، حالىقتىڭ باسىم بولىگى ءوزىن «قا­زاقستاندىقپىن» دەپ ەمەس، «قا­زاق­پىن» دەپ سانايدى. بۇگىنگى كۇ­نى ءوزىن «قازاقپىز» دەيتىندەردىڭ سا­نى 70 پايىزعا جاقىنداپ قال­دى. ياعني بىزگە 70 پايىز حالىقتىڭ سا­ناسىن وزگەرتۋ وڭاي ما، الدە قال­عان 20-30 پايىز حالىقتىڭ سا­ناسىن وزگەرتۋ وڭاي ما؟! بولا­شاق­تا ءبىز قانداي مودەلدى تاڭ­داي­مىز؟ شىن مانىسىندە، ۇلتتىق مەملەكەت دەگەنىمىز - مەملەكەت قۇرۋ­دىڭ ەڭ ءتيىمدى ءارى بۇكىل الەم­دە جاقسى تاجىريبەسى بار، ءوزىنىڭ كوپ پايداسىن بەرىپ جاتقان مو­دەل دەپ ەسەپتەلەدى. ال بۇگىندە بي­لىك ۇسىنىپ وتىرعان ءمۋلتيما­دەني مودەلمەن نە بوپ جاتىر؟! ءما­سەلەن، قازىر وسىعان وراي گەر­م­انيادا قانشاما داۋ شىعىپ جا­تىر. گەرمانيانىڭ ەڭ مىقتى سايا­ساتكەرلەرىنىڭ وزدەرى «كەزىندە ەلى­مىزگە تۇرىكتەر مەن وزگە دە ەت­نوس­تاردى كىرگىزگەنىمىز قاتە بو­لىپ­تى» دەپ مويىنداپ جاتىر. سون­دىقتان ەۋروپانىڭ كوپتەگەن ەل­دەرىندە وڭشىل-ۇلتشىل كۇشتەر ساي­لاۋدا ەسەلەپ كۇش جيناپ كە­لەدى. ياعني قالاي بولعاندا دا، ۇلت­شىلدىقپەن ۇلتتىق مەملەكەت رە­تىندە قالىپتاسىپ جاتقان ەلدەر بار­شىلىق. كەرىسىنشە، كەمەلىنە جەت­كەن ۇلت جاقسى مەملەكەتكە اي­نالادى. مەملەكەت پەن ۇلت - ءبىر-بىرىمەن پارا-پار ۇعىمدار. وسى تۇرعىدان الساق، بيلىكتەگى ازا­ماتتار الەمدىك تاجىريبەگە قا­راپ، قازاقستان مەن الەم تاريحىن جە­تىك مەڭگەرىپ، وسىنداي اپ-اي­قىن، تۇسىنىكتى نارسەلەرگە باسىن قا­تىرماي، دۇنيەجۇزىندە جوق فورمۋلالاردى ويلاپ تاپپاي-اق، حا­لىقتىڭ كوپشىلىگىنىڭ سۇرانى­سى­نان تۋىندايتىن تاريحي، ساياسي مو­دەلدەردى ىسكە اسىرۋ كەرەك دەپ ەسەپ­تەيمىن.
تاعى ءبىر ايتا كەتەرلىگى، ءبىزدىڭ قازاقتا كوپتەگەن ماسەلەلەر شە­شىل­مەيدى دەگەننىڭ وزىندە ءبىر «اقىر­زامانشىلدىق» يدەولوگيا مەن ۇلتتىق ازشىلىق پسيحو­لو­گيا­سىنان ارىلۋ كەرەك سياقتى. شىن­داپ كەلگەندە، بولاشاق - قا­لاي دا قازاقتىكى. قازاقتىڭ ءما­سە­­لەسى شەشىلەدى. ويتكەنى ءبىز كوپ­شى­لىك­پىز.

سماعۇل ەلۋباي، جازۋشى، قو­عام قايراتكەرى:

- مۇنىڭ ءبارى دە تەك زاڭمەن رەت­­تەلەتىن نارسە. مەنىڭشە، «مەم­لەكەتتىك رامىزدەر تۋرالى» زاڭنىڭ ولقىلىقتارىن كەيبىر ۇيعىر بالا­لارى ءوز مۇددەسىنە پايدالا­نىپ ءجۇر دەپ بىلەم. سوندىقتان زاڭدى تولىقتىرىپ، مەملەكەتتىك تۋ قاي جەردە ءىلىنۋى ءتيىس، ال قاي جەر­دە وزگە مەملەكەتتەردىڭ تۋلا­رىن پايدالانۋ كەرەك دەگەندەي ءما­سە­لەلەر ناقتى-ناقتى انىق­تالۋى كەرەك. ارينە، ءار ادامنىڭ ءوز ۇيىنە نە ءىلىپ قويسا دا، ءوز قۇقى. بىراق يدەولوگيالىق ماسەلەلەردىڭ ءبارى دە زاڭدا تولىققاندى قام­تىلۋى كەرەك.
نەگىزى، ءبىزدىڭ ەلىمىزدە وزگە مەم­لەكەتتەردىڭ تۋى تەك ەلشى­لىك­تەر مەن كونسۋلدىقتاردا، ەلشىلىك اۆ­توكولىكتەرىندە ىلىنەدى. ال جوق مەم­لەكەتتىڭ تۋىن كوتەرۋ - زاڭعا قاي­شى.
تۇپتەپ كەلگەندە، جالپىۇلت­تىق يدەولوگيا مەن ۇلتتىق يدەو­لو­گيا بىردەي ماسەلە. ۇلتتىق يدەو­لوگيا دەگەنىمىز - مەملەكەت­تىك يدەولوگيا. سوندىقتان ۇلتتىق يدەولوگيا بارشا قازاقستاننىڭ يدەولوگياسى بولۋى كەرەك. بۇل جەردە باسقا يدەولوگياعا ورىن جوق. ەگەر دە ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىز اي­قىن، ناقتى ساياسات جۇرگىزسە، ءارى اتا زاڭدا مەملەكەتتىك ءتىلدى ءاربىر قازاقستان ازاماتى ءبىلىپ، يگەرۋگە ءتيىس دەگەن تالاپ قابىلدانسا، ون­دا ەل ازاماتتارىنىڭ ءبارى دە قا­­زاق ءتىلىن ۇيرەنۋگە مىندەتتى بولا­دى. ال ەل ازاماتتارى قازاق ءتىلىن ۇيرەنگەننەن كەيىن ونىڭ ۇلتى ورىس پا، ۇيعىر ما، ونىڭ مەملەكەت ءۇشىن سونشالىقتى ءمانى بولمايدى. ءاربىر ادام مەملەكەتتىڭ رۋحاني سيمۆولى - مەملەكەتتىك ءتىلدى ءبى­لىپ، مەملەكەتتىك پاتريوتيزمگە ءبو­لەنىپ، مەملەكەتتىك رامىزدەردى قۇر­مەتتەۋى كەرەك. مەملەكەتتىڭ تا­لاپ ەتەتىنى وسى عانا.

«ايقىن» گازەتى