وسى جازدا «zonakz.net» ينتەرنەت-گازەتىندە (01.07.2010 ج.) «نوۆىي كازاحستان» اپتالىعىنىڭ باس رەداكتورى امانتاي داندىعۇلوۆتىڭ «ەتنوسى. جۋزى. كلانى» اتتى ماقالاسى جاريالانىپتى. وندا ءبىراز ماسەلە ايتىلعان ەكەن. بىراق مەن سونداعى ويلاردىڭ كوپشىلىگىن قابىلداي المادىم.

وسى كۇنى قازاقتىڭ بۇرىن قانداي حالىق بولعانى جونىندە سىڭارجاق پىكىر كوپ. ياعني ءبىزدىڭ قوعامتانۋشى، ساياساتكەر نەمەسە كەيبىر «تاريحشىسى­ماق­تارىمىزدىڭ» وزدەرى قازاقتىڭ وتكەن تاريحىن بىلمەي، بۇگىنگى ۇرپاقپەن سالىس-تىرا وتىرىپ، سالت-ءداستۇرىمىزدىڭ قا­دىر-قاسيەتىن كەتىرىپ، بىلجىراق پىكىرلەر ايتادى. ماسەلەن، بايلارىمىزدى - اقى­ماق، مولدامىزدى - دۇمشە، حال­قى­مىز-دى - نادان، قاراڭعى ەتۋگە قۇمار. ءويت­كەنى مۇنداي كوزقاراس كەشەگى كەڭەستىك قوعامنان قالعان ورىستىڭ كوزىمەن، قولىمەن جازىلعان ەسكى، قاساڭ دۇنيەلەر. جاسىراتىنى جوق، قازاق حالقى ورىس ەل بولا الماي، ورمان، توعايدى جاعالاپ جۇرەتىن جابايى كەزىندە وتىرارداي عىلىم مەن مادە-نيەتتىڭ قالاسىن سالىپ، ءال-فارابيدەي اتى الەمگە ايگىلى عالىم شىققان دانا جۇرت ەدى عوي. وكىنىشكە قا-راي، ءبىزدىڭ سول وزىقتىعىمىز كوپ قاسىرەت شەكتىردى.

وسى جازدا «zonakz.net» ينتەرنەت-گازەتىندە (01.07.2010 ج.) «نوۆىي كازاحستان» اپتالىعىنىڭ باس رەداكتورى امانتاي داندىعۇلوۆتىڭ «ەتنوسى. جۋزى. كلانى» اتتى ماقالاسى جاريالانىپتى. وندا ءبىراز ماسەلە ايتىلعان ەكەن. بىراق مەن سونداعى ويلاردىڭ كوپشىلىگىن قابىلداي المادىم.

وسى كۇنى قازاقتىڭ بۇرىن قانداي حالىق بولعانى جونىندە سىڭارجاق پىكىر كوپ. ياعني ءبىزدىڭ قوعامتانۋشى، ساياساتكەر نەمەسە كەيبىر «تاريحشىسى­ماق­تارىمىزدىڭ» وزدەرى قازاقتىڭ وتكەن تاريحىن بىلمەي، بۇگىنگى ۇرپاقپەن سالىس-تىرا وتىرىپ، سالت-ءداستۇرىمىزدىڭ قا­دىر-قاسيەتىن كەتىرىپ، بىلجىراق پىكىرلەر ايتادى. ماسەلەن، بايلارىمىزدى - اقى­ماق، مولدامىزدى - دۇمشە، حال­قى­مىز-دى - نادان، قاراڭعى ەتۋگە قۇمار. ءويت­كەنى مۇنداي كوزقاراس كەشەگى كەڭەستىك قوعامنان قالعان ورىستىڭ كوزىمەن، قولىمەن جازىلعان ەسكى، قاساڭ دۇنيەلەر. جاسىراتىنى جوق، قازاق حالقى ورىس ەل بولا الماي، ورمان، توعايدى جاعالاپ جۇرەتىن جابايى كەزىندە وتىرارداي عىلىم مەن مادە-نيەتتىڭ قالاسىن سالىپ، ءال-فارابيدەي اتى الەمگە ايگىلى عالىم شىققان دانا جۇرت ەدى عوي. وكىنىشكە قا-راي، ءبىزدىڭ سول وزىقتىعىمىز كوپ قاسىرەت شەكتىردى.

ءبىر انىعى - كوشپەندى حالىقتى نادان كورەتىن بۇگىنگى تانىمدا قازاقتىڭ وتكە­نىن جوققا شىعارۋدىڭ تاريحقا قيانات ەكەنى ايان. وتكەن جىلدارى ءوزىمىز زيالى ساناپ، قۇرمەتتەپ جۇرگەن اكادەميك، تاريحشى، قوعام قايراتكەرلەرىنىڭ 28-ءى قازاق تاريحىن تاۋەلسىزدىك العان 1991 جىلدان بەرى قاراي جازۋدى ايتىپ، ارعى جاعىن­داعى تەرەڭ تاريحىمىزدى جوققا شىعارىپ ساندىراقتادى.

نەسىن جاسىرايىق، تاۋەلسىزدىك العان­نان كەيىن دە وڭالعانىمىز شامالى، ياعني وتارسىزدانۋ (دەكولونيزاتسيا) ۇدەرىسى ءالى جۇرگىزىلگەن جوق. قايتا باس-باسى-مىزعا بي بولىپ، وتارلاۋشى ەل سىڭىرگەن «بۋدان» سانامەن كۇن كەشتىك.

«قازاننان قاقپاق كەتسە، يتتەن ۇيات كەتەدى» دەگەننىڭ كەرى شىعار، رۋحىمىزدى ورىستىڭ يدەولوگياسى مەڭدەپ العان سوڭ، وزگە جۇرتتان ءوزىمىزدى قور ساناپ، قۇلدىق پسيحولوگيادان ارىلا الماي كەلە جاتىرمىز. سونىڭ كەسىرىنەن باي­لىعىمىزدى، بيلىگىمىزدى جات بيلەدى. قازاقتىڭ رۋحىنا پايدا كەلتىرەتىن ەش دۇنيە جاساعان جوقپىز. كينومىز ءوزىمىز­دى قورلادى، ادەبيەتىمىز قازاقتى مازاق قىلدى. سودان عوي، بوراتتاردىڭ بو­عاۋىز­دانىپ، قازاقتى الەمگە ماسقارا ەتىپ جۇرگەنى.

قازاقتىڭ قاسىرەتتى عاسىرلاردان وسى كۇنگە دەيىنگى تەكتى، رۋحتى، سانالى حالىق رەتىندە جوعالماي، جويىلماي كەلگەن سەبەبى، ءبىر جاعىنان، رۋلىق قۇرىلىمنان شىعار. كۇماندى ەمەس، ناقتى تۇجىرىم. ويتكەنى قازاق ىقىلىم زاماننان بەرى جەتى اتاعا تولماي قىز الىپ، قىز بەرىسپەيتىن دانا ءداستۇر ۇستاندى. سونىڭ ارقاسىندا قانىمىز تازا، تەگىمىز مىقتى، رۋحىمىز بيىك ۇلت بولىپ ساقتالدىق.

الەمدە 2500-گە جۋىق ۇلت بار دەسەك، كەڭەس وداعى كەزىندە سونىڭ ىشىنەن 93 ۇلت مۇلدە جويىلىپ، تاريحتىڭ ءتۇپسىز قات­پارىنا ءسىڭىپ كەتتى. قازاقتى ساقتاپ قال­عان - وسى رۋلىق جۇيە. الەمدەگى وسى مودەل تەك قازاق حالقىندا عانا ساق-تالعان. بىراق ءبىز قولدا بار التىننىڭ قادىرىنە جەتپەي وتىرمىز. ارعى تاريحتارىمىزدا ءبىز رۋلىق قۇرىلىمىمىزدان ەشقاشان زيان تارتقان ەمەسپىز. مۇنى كەيىن زەرتتەپ بىلگەن پاتشالىق رەسەي ءبىزدى سول تۇسىمىزدان ۇستادى. ياعني رۋ مەن رۋدىڭ اراسىنا وت جاعىپ، جىمىسقى ساياسات، ءتۇرلى ايلا-ءتاسىل قولدانىپ، قۇتىمىزدى قاشىردى. ەلدىگىمىزدىڭ ەڭ-سەسىن ءتۇسىرىپ، اراسىنا سىنا قاقتى. كەيىن كەلە، رۋدى ايتۋدىڭ ءوزى «اۋرۋ» ادامنىڭ سوزىنە اينالاتىن بولدى. وسى ساياسات ءالى ءجۇرىپ جاتىر.

وسى كۇنى «جاڭا قازاقتاردىڭ» ءوزى رۋ تۋرالى اڭگىمە قوزعالسا، سونى ايتقان ادام­داردى مەشەۋ، نادان كىسىدەي سەزىنەدى. ال ول زاماندا، ياعني قيانات جاسالۋدان بۇرىن، رۋ - پاسپورتىمىز بول­عان. بابالارىمىز بەس ءجۇز جىلدىق شەجىرەسىن جاتقا بىلەتىن بولعان. قازىرگى ەسەپپەن ايتقاندا، بۇل - جەتى اتاسىن بىلگەن ادام ءبىر ءجۇز ەلۋ جىل شاما-سىنداعى اتا-بابا تاريحىن بىلەدى دەگەن ءسوز. ءسوزىم جاندى بولۋى ءۇشىن مىناداي مىسال ايتا كەتەيىن. اڭگىمە جوڭعار مەن قازاق اراسى شيەلەنىسىپ تۇرعان سوناۋ وتكەن عا­سىر­لاردا بولىپتى. قازاقتىڭ شەجىرەگە جۇيرىك اقساقالدارى ەل ىشىنە كىرگەن قالماقتىڭ تىڭشىسىن انىقتاۋ ءۇشىن، ودان «رۋىڭ كىم، جەتى اتاڭدى ايتىپ بەرشى»، - دەپ قولقا سالاتىن بولعان. سوندا شەجىرە قۋمايتىن قالماقتىڭ تىڭشىسى سۇرىنەدى ەكەن.

رۋ دەگەنىمىز - اتام، بابام، تەگىم. سونداي-اق مەنىڭ ماقتانىشىم. رۋ، انىعىندا، وتباسىنىڭ جانە اعايىن-تۋىس­تىڭ اراسىنداعى اڭگىمە. الايدا مۇنىڭ بارىنەن ۇلتتىق مۇددە جوعارى بولۋى كەرەك. ەستى ەل بولامىز دەسەك، ۇلت­تىق مۇددە جولىندا ءبارى قۇربان بولۋعا ءتيىس. اۆتور ماقالادا «جالعىز ءجۇرىپ جول تاپقانشا، كوپپەن بىرگە اداس» دەگەن ماقالدى سىنعا العان سياقتى. حالقىمىز مۇنى «كوپپەن كورگەن ۇلى توي» دەگەن سوزبەن دە قاستەرلەگەن ەمەس پە. بىراق وسى كۇنى اتالعان ماقالىمىزدىڭ ءوڭى وزگەرگەن سياقتى. ويتكەنى بيلىگى بىلىق­قان، سىبايلاسقان جەمقورلىقتىڭ دەرتى دەندەپ، ادىلەتسىزدىكتىڭ ۋىتى جايىلىپ تۇرعان بۇل قوعامدا مۇنداي ماقال ايتۋ قيسىنسىز. ەگەر بيلىكتىڭ دەنى ساۋ بولسا، وندا دۇرىس قوعام قالىپ­تاستىرۋىمىزعا مۇمكىندىك كوپ بولاتىن ەدى. الايدا بۇگىنگى جاعداي ولاي بولماي تۇر. ايتا­لىق، اكىم-قارالار مەن شەندى-شەكپەن­دىلەردىڭ ءبارى جەرىمىزدىڭ ءۇستىن، استىن تۇتاستاي جەپ، ساتىپ بولدى. اتا-بابا­دان قالعان بايلىقتان قارا حالىققا قارا باقىر دا قالعان جوق.

كەيدە اللانىڭ بار قازاقتىڭ پەشە­نەسىنە بەرگەن بايلىعىن ات توبەلىندەي بيلىكتەگى از توبىردىڭ پايدالانىپ وتىر­­عانىن ويلاسام، ادىلەت­سىزدىك  جاراتىلىستان بولا ما دەگەن كۇپىرلى ويعا قالىپ ءجۇرمىن. نەگە ءبارى­مىزگە ورتاق سول بابالار مۇراسى جەر بەتىندەگى بارلىق قازاققا الا-قۇلا ءبولى­نۋگە ءتيىس. «مايشەلپەككە» بوگىپ وتىرعان شەنەۋنىكتەرى-ءمىز بەن شەتەل ازاماتى ەكەنىن ەسكەرسەك، قازاق بايلىعى قاي ەلدىڭ قورجىنىنا قۇيىلىپ جاتقانىن ءتۇسىنۋ قيىن ەمەس شىعار. باسپاسوزدە قانشا قىتاي ازا­ماتىنىڭ قازاقستان ازاماتتىعىن العا­نى تۋرالى كوپتەگەن ماقالالار جازىلدى... ءبىز وسى جولمەن كەتە بەرسەك، قا­زاق ەلىنىڭ ەرتەڭى نە بولار ەكەن؟ قازىرشە جاۋبى كەمشىن سۇراقتىڭ ءبىرى - بۇل.

تاريحشىلارعا وزىنشە سىلتەمە جاساعان امانتاي قازاقتىڭ ەرتەدەن رۋ مەن جەرگە بولىنەتىنىن، اعايىن ارا  - ارازدىعىن ايتىپ، ۇلى دالا دەموكراتيا-سىن سىنعا الىپتى. ءجونى جوق، جۇيەسىز ءسوز ەكەنى كوزگە ۇرىپ-اق تۇر. قازاق ەجەلدەن «ايتىلعان ءسوز - اتىلعان وق» دەپ، ءبىر اۋىز سوزگە توقتاپ، سودىرى مەن سوت­قارىن بي-شەشەننىڭ شەشىمىنە سۇيەنىپ جونگە سالعان جۇرت ەمەس پە. ونى اڭىزعا بەرگىسىز ەل ىشىندە ايتىلىپ جۇرەتىن اڭگىمەلەردەن بىلەمىز. قازىرگى اتا زاڭنىڭ ءوزى شەشە المايتىن قيىس ءما­سەلەلەردىڭ ءوزىن كەزىندە تۋرا بيلەر ءادىل شەشكەن. سودان عوي، «تۋرا بيدە تۋعان جوق» دەگەن ءتامسىلدىڭ قالۋى. جاسىراتىنى جوق، بۇگىنگى زاڭ - كەشەگى دالا زاڭىنا قاراما-قايشى. قاراپ وتىر­ساڭىز، ەكى كۇننىڭ بىرىندە اعايىن - تۋ­عانىن، قاتىنى - ەركەگىن سوتقا سۇيرەپ جاتادى.

اۆتور جەتى اتاسىن تانىپ، جەتى جۇرتىن بىلگەن قازاقتى ماڭگۇرت ساناپتى. بابالار جەتى اتاسىن بىلمەگەندى «جە-تەسىز» نەمەسە «جەتى اتاسىن بىلمەگەن - جەتىمدىكتىڭ بەلگىسى»، سونداي-اق «تەكسىز» دەگەن سياقتى اۋىر سوزدەرمەن سىناعان. ارينە، ايتار اۋىزعا قيىن بول­ماعانىمەن، تەكتى، ارلى ادامنىڭ ەستىر قۇلاعىنا بۇدان ارتىق اۋىر ءسوز بولا ما؟ ال بابالارىمىز «جەتى اتاسىن بىلگەن ۇل جەتى جۇرتتىڭ قامىن جەر» دەگەن تاربيمەن ۇرپاق وسىرگەن.

قازاق ءوز تەگىن عانا ەمەس، مىڭداعان جىلدار بۇرىن استىنداعى اتى مەن جەتەگىندەگى تازى ءيتىنىڭ تۇقىمىن، قورا­سىن­داعى ءتورت تۇلىك مالىن دا اسىلدان­دىرعان. ال ءبىزدىڭ بابالارىمىزدىڭ ءجۇز­دەگەن، ءتىپتى مىڭ جىلدار بۇرىن مەڭگەر­گەن ىلىمىنە ەۋروپالىقتار ءحVىىى عاسىردا ارەڭ قول جەتكىزدى. ياعني ولار بىزدەن بىرنەشە عاسىردان كەيىن سەلەكتسيانى تاپتىق دەپ، ءماز بولدى. ماسەلەن، الفرەد ۆەبەردىڭ ايتقانىنداي، عالىمدار باتىسقا تسيۆيليزاتسيانىڭ كوشپەندىلەر­دەن تاراعانىن مويىنداي باستادى. حالقىمىز اتانىڭ ۇرىعى، انانىڭ ءسۇتى­مەن كەلەتىن قاسيەت دەپ وسى «تەكتى» مەڭزەگەن بولاتىن. ماقال-ماتەل­دەرى­مىزدە دە «تەك» تۋرالى كوپ ايتىلادى. مىسالى، «جىگىتتىڭ جاقسىسى -ناعا-شىدان» نەمەسە «كۇڭ قازسا، تەگىنە تارتادى» دەگەن سياقتى...

«تەك» تۇقىم قۋادى. قيسىنسىز ايتىلعان پىكىر ەمەس. وسى كۇنى اتىنان ات ۇركەتىن عالىمدارىمىزدىڭ كوبى تەگىنە تارتىپ ءجۇر. ياعني عىلىم مەن ۇلتتىڭ قامىنان بۇرىن، قارا باسىن كوپ ويلايدى. اتاتەگىندە بايلىقتى، بارلىقتى، ءتىپتى تۇك كورمەگەن سول  «عالىم­سىماق­تارىمىز» اقشانىڭ جولىندا ارىن ساتىپ، يت بولىپ ءجۇر.

اۆتور ۇكىمەت كادر تاعايىنداۋدا رۋى مەن جۇزدەرىنە قارايتىنىن، سونىمەن بىرگە وسى ۋاقىتقا دەيىن پرەمەر-مينيستر بولعان ازاماتتاردى دالەل رەتىندە بايانداپتى. كادر ماسەلەسىنە كەلگەندە رۋىن ەمەس، ونىڭ ىسكەرلىگىن ەس-كەرۋ كەرەك ەكەنىن مويىنداماعان سياقتى. ماسەلەن، تاسماعامبەتوۆتى ايتايىق. ول - ناعىز ءىستىڭ ادامى. قولى-نان تەك جۇمىس ىستەۋ عانا ەمەس، ۇلكەن ماسشتابتا ۇيىمداستىرۋ قىزمەتى دە كەلەدى. بۇل - جاراتىلىسىنان، تەگىنەن كەلەتىن قاسيەت. يمانعالي بارعان جەردە قانداي رەفورمالاردىڭ بولعانىن ءبارىمىز بىلەمىز. مىسالى، ول اكىم بولعان جەتى جىلدا الماتى قالاي وزگەردى؟

ال باياناۋىلداعى ءبىر شاعىن اۋىلدان ون اكادەميك، جيىرماداي عى­لىم اكادەمياسىنىڭ كوررەسپوندەنت-ءمۇ­شەسى، ەكى جۇزگە جۋىق عىلىم دوكتورى مەن پروفەسسورلارى شىعىپ جاتسا، ءسوزىمىزدى قالاي قيسىنسىز دەيسىز؟ بۇعان كۇمان كەلتىرەتىن بولساڭىزدار، سول ازامات­تاردىڭ ىشىنەن قانىش ساتباەۆ، الكەي مار­عۇلان سياقتى قازاقتىڭ ماڭدايىنا بىتكەن ۇلدارىنا قانداي سىن ايتار ەدىڭىزدەر؟ بىزگە «ءجۇز» اتاۋى بىرەۋدى كوتەرمە­لەپ، نەمەسە بىرەۋدى تومەندەتۋ ەمەس ەكەنىن تۇسىنەتىن ۋاقىت جەتتى. ميىنا ۇلتتىق مۇددە كىرىپ-شىقپايتىن، ساناسى تومەن ادام عانا ءجۇز بەن رۋعا ءبولىنىپ، ىشىنەن ءىريدى. نەمەسە ۇلتتان ءادىرام قالعان ادام قازاقتىڭ رۋى مەن ءجۇزىن تۇسىنبەيدى.

دەي تۇرعانمەن قازاقتى قازاق ەتكەن رۋدى ايتپاۋ نەمەسە ءجۇزدى ءسوز ەتۋدى جۇندەۋدىڭ تاعى دا رەتى جوق. رۋ - قازاقى پاسپورت. ىقىلىم عاسىر بىزگە وسىنى ۇيرەتتى. ەندەشە، قازاققا ايتىلعان ءار­بىر قىڭىر ءسوز ءۇشىن قاسىق قانىمىز قالعان­شا شاشاقتى نايزا بولماسا دا، قىل قالام ۇستاۋعا دايىنبىز. قازىرگى باي­لار­عا ايتارىم، قازاقتا: «اكەدەن مال قالعانشا، تال قالسىن» دەگەن ءسوز بار. سەنىڭ بالاڭا قالدىراتىن مىڭ­داعان مالىڭ نەمەسە ءزاۋلىم ۇيلەرىڭ - ءبىر جۇتتىق. «جامان ايتپاي جاقسى جوق» دەگەن دانا حالىق. ەگەر قىرعىز­ستان­داعىداي وقىس جاعداي بولسا، «بالاپان باسىنا، تۇرىمتاي تۇسىنا» كەتىپ، باي­لىعىڭ­نىڭ باسىڭا پالە بولماسىنا كىم كەپىل بولسىن؟

سوندىقتان ءاربىر قازاقتىڭ ازاما­تىنىڭ ىستەگەن ءىسى، ەتكەن جاقسىلىعى، ءسىڭىر­گەن ەڭبەگى ەلدىڭ بىرلىگىنە، مەملە­كەتىمىزدىڭ بولاشاعىنا، حالىقتىڭ رۋحىنا، ءوزىنىڭ كىم ەكەنىن تانىپ-بىلۋىنە قىز­مەت ەتۋگە نەمەسە باعىتتالۋعا ءتيىس. الەم­دى جالماپ كەلە جاتقان جاھان­دانۋدان ۇلتىمىز جويىلىپ كەتپەۋى ءۇشىن، سالت-ءداستۇرىمىز بەرىك، رۋ-تايپالىق قۇ­رىلىمىمىز ىرگەلى بولۋى كەرەك. بىزگە ول ءۇشىن ەڭ الدىمەن ءوزىمىزدىڭ رۋ-تەگىمىزدى ءبىلىپ، ۇلتتىق مۇددەنى بارىنەن جوعارى قوياتىن، كەرەك بولسا ۇلت ءۇشىن جانىن قۇربان ەتەتىن ۇلتشىل ۇرپاق تاربيەلەي­تىن ءداستۇرلى جول قاجەت. ۇرپاق تاربيەسى وسى باعىتقا بۇرىلىپ، ۇلىستى قازاق، رۋحتى جۇرت بولايىق!

حايروللا عابجاليلوۆ،

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مادەنيەت قايراتكەرى،

«الاش» تاريحي زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ پرەزيدەنتى

«وبششەستۆەننايا پوزيتسيا» گازەتى