تۇرسىن جۇرتباي. مۇحتار مەن كاميلانىڭ تويى (جالعاسى)
جازۋشى، الاشتانۋشى عالىم تۇرسىن جۇرتبايدىڭ (سۋرەتتە) «بەسىگىڭدى تۇزە!..» كىتابىنىڭ جالعاسى. وتكەن بولىمدەرىن مىنا سىلتەمەلەردەن وقي الاسىزدار:
http://abai.kz/post/view?id=7271
http://abai.kz/post/view?id=7292
http://abai.kz/post/view?id=7363
http://abai.kz/post/view?id=7851
http://abai.kz/post/view?id=7819
http://abai.kz/post/view?id=7851
http://abai.kz/post/view?id=7963
http://abai.kz/post/view?id=8004
http://abai.kz/post/view?id=8164
http://abai.kz/post/view?id=8190
http://abai.kz/post/view?id=8438
http://abai.kz/post/view?id=8635
http://abai.kz/post/view?id=8747
http://abai.kz/post/view?id=8925
http://abai.kz/post/view?id=8955
http://abai.kz/post/view?id=9050
http://abai.kz/post/view?id=9536
http://abai.kz/post/view?id=9857
http://abai.kz/post/view?id=10194
http://abai.kz/post/view?id=10277
http://abai.kz/post/view?id=10532
http://abai.kz/post/view?id=10740
http://abai.kz/post/view?id=10973
http://abai.kz/post/view?id=11107
شىڭعىس بولىسىنىڭ ازاماتى، قارت پەداگوگ نۇرپەيiس ىسماعۇلوۆ:
“1919 جىل. سەمەيدiڭ بۇرقىراعان بورانى، ىسقىرعان ايازى بەت قاراتپاي تۇرعان كەز. اقتار مەن قىزىلداردىڭ شايقاسى قىزۋ ءجۇرiپ جاتقان. اتامان اننەنكوۆ توبى سەمەيدەن شۇبىرا قاشىپ جاڭاسەمەيگە توقتاعان. ەرتiستiڭ مۇزى قاتسا دا، ەكi قالىنىڭ قاتىناسى جوقتىڭ قاسى. بەيساۋات جۇرگەندەردi كورسە-اق اقتار جاعى ۇستاپ الىپ اتىپ تاستايدى، نەمەسە ەشكiمگە كورسەتپەي قاماپ قويادى. وسىنداي جاعدايدا جاڭاسەمەيدە تۇراتىن وقىعان قازاق جاستارى كۇپi تىماق كيiپ جاسىرىنىپ، سەمەيگە (قىزىلدارعا) كەتiپ جاتتى. سونداي جاستاردىڭ بiر توبى سوڭعى جىلدارى اباي مۋزەيi بولىپ كەلگەن ءۇيدi پانالادى. باسشىسى – مۇحاڭ.
ولار جاڭاسەمەيدە قالعان جولداس-جورالارىنىڭ جاقىن تۋىستارىنىڭ حابارىن بiلۋ ءۇشiن قىردان كەلگەن ەلەۋسiز ءۇش-ءتورت ادامدى جاڭاسەمەيگە جۇمساپ وتىراتىن. سونىڭ بiرi مەن، ەندi – جۇماعالي وماروۆ (1975 جىلى قايتىس بولدى).
بiر كۇنi جاڭاسەمەيدەگi ۇيiنە جاسىرىنىپ كەلiپ، كەش قاراڭعىسىندا قالاعا قايتىپ بارا جاتقان ىدىرىس مۇستامباەۆتى بiر ساۋداگەردiڭ ىمداۋىمەن اق جەندەتتەر ۇستاپ الدى دا، وزدەرiنiڭ شتابى ورنالاسقان دۇيسەكەنiڭ ۇيiنە اپارىپ جاۋىپ قويدى. سوڭىنان بiرگە بارعان مۇستامباي اقساقالدى ۇرىپ-سوعىپ قۋىپ جiبەرەدi. ارتىنان بارعان ايەلدەرگە “ول مۇندا جوق، بiز بiلمەيمiز” دەپ جاۋاپ بەرمەي قويادى. وسىدان بiرەر كۇن بۇرىن قابدوللا قوسقاەۆ پەن عالىمجان (ۇمىتپاسام) ۇيسiنباەۆ دەگەن مۇعالiمدەردi مەكتەپتەن ۇستاپ الىپ، ارالعا اپارىپ اتىپ تاستاعان. سوندىقتان دا بiز ىدىرىستىڭ جايىن بiلۋگە اسىقتىق. تاڭەرتەڭ ەلەڭ-الاڭدا ەكi ادام جاسىرىن كەلiپ استىڭعى ءۇيدiڭ تەرەزەسiنەن قاراساق، ىدىرىس سوندا ەكەن. بiزدi كورە سالا ساۋساعىمەن تەرەزiنiڭ اينەگiنە “مۇحتار” دەپ جازدى دا، قولىمەن سوعان بار دەگەندەي يشارات ەتتi.
بiز كەلسەك، مۇحاڭ ۇزىن ورىندىقتىڭ ۇستiندە اياعىن كوسiلە سالىپ وتىر ەكەن. تەگi, سوندا كيiمشەڭ ۇيىقتاپ وتىرعانعا ۇقسايدى. بiزدiن ءمان-جايدى سۇرادى. سويتكەنشە، قايدان شىققاندارىن بiلمەيمiن، بەس-التى جاس جiگiت كەلiپ ۇيiرiلە قالدى. مۇحاڭ شاشىن سيپاپ بiراز ۇندەمەي وتىردى دا، جولداستارىنا قاراي سويلەپ كەتتi. سول كەزدە ءوز اتتارىن جاسىرىپ بiر-بiرiن بۇيراباس، تايشۇبار، تايماس تاپال، قايتپاس قارا، تاعى سول سياقتى اتايتىن.
– قايتپاس قارا ەكەۋمiز تۇنگi ساعات 3-تە قايتتىق. ارمانىمىزدى، تiلەگiمiزدi تولىق باياندادىق. جاقسى تىڭدادى، جىلى سويلەستi. بولشەۆيكتەر بiزدi اننەنكوۆتىڭ جەمتiگi قىلمايدى. جازىقسىز مومىن حالقىمىزدى قورعايدى. بiز وعان سەنiپ قايتتىق. سەنەتiن دالەلiمiز بىلاي، - دەدi دە، ودان ءارi ورىسشا سويلەپ كەتتi مۇحاڭ. ءسويتiپ، جاستار ىدىرىستى بوساتۋ ءۇشiن بولشەۆيكتەر كومەگiنە سۇيەنبەك بولدى.
– اسىقپاي، ساسپاي، جۇگiرمەي جۇرiڭدەر، - دەدi بiزگە مۇحاڭ. – ار جاققا بارىڭدار. مۇسەكەڭ اقساقال دۇيسەكە ءۇيiنiڭ ماڭىنان بiز بارعانشا كەتپەسiن. ىدىرىستى ول ۇيدەن اكەتسە، قايدا اپارعانىن انىقتاپ بiلiپ قالسىن. كوپ كەشiكپەي بولشەۆيك جولداستاردان سولدات الىپ بiز دە جەتەمiز. قىزىلداردىڭ كومەگiنسiز ونى بوساتۋ قولدان كەلمەيدi. بiز تۋرالى ەشكiمگە ءجون ايتپاڭدار.
شىنىندا دا، وسىلاي بولدى. مۇحاڭ باستاعان جاستار قىزىلداردىڭ كۇشiمەن ىدىرىستى بوساتىپ الدى”.
قىستىڭ العاشقى كۇنi, ياعني جەلتوقساننىڭ I كۇنi قالا اقتاردان تولىق تازارىپ، اسكەري راديوستانتسيا ارقىلى: “جولداستار، جاۋاپ بەرiڭiزدەر! مەن – كوتەرiلiسشiل سوۆەتتiك سەمەيمiن. شۇعىل بايلانىس قاجەت. توتەنشە حابار بار. جاۋاپ بەرiڭiزدەر، ەستiپ تۇرسىزدار ما؟ بارلىق كوماندارمعا! سەمەيدەن. بايلانىس قاجەت. گەنەرالداردىڭ وكiمەتi قۇلادى. وپەراتسيا اياقتالعان جوق. شۇعىل كومەك كەرەك. سەمەيدiڭ اسكەري-رەۆوليۋتسيالىق شتابى”- دەپ قىزىل ارميا قۇرامىنا حابار بەردi. 18 جەلتوقساندا وبلىستىق رەۆوليۋتسيالىق كوميتەت قۇرىلىپ، “رسفسر كونستيتۋتسياسىنىڭ نەگiزiندە سوۆەت قۇرىلعانشا ازاماتتىق وكiمەت وبلرەۆكومنىڭ قولىنا كوشiرiلدi”- دەپ №1 بۇيرىقتى جاريالادى. №2 بۇيرىق – اۋىل، سەلودا رەۆوليۋتسيالىق كوميتەتتەردi ۇيىمداستىرۋ تۋرالى بولدى. “ستەپنايا پراۆدا” گازەتi: “...مۇسىلمان تۇرعىندارىنىڭ، سوۆەتتiك روسسيانىڭ جۇمىسشى-شارۋا وكiمەتiن تولىق قولدايتىندىعى ءارi ىرزالىعى بايقالدى. كولچاك قولجاۋلىقتارىنىڭ قاناۋى مەن تالاۋىنا تۇسكەن مۇسىلمان جۇرتشىلىعى كiمنiڭ شىن دوس، كiمنiڭ جاۋ ەكەنiنە قازiر كوزi جەتiپ وتىر”،- دەپ جازدى.
قازاق حالقىنىڭ اياۋلى ۇلدارىنىڭ بiرi, ەلi ءۇشiن ءۇش رەت تۇرمەنiڭ ەسiگiن اشاپ ءولiم قاقپاسىنان قايتقان ءالiمحان ەرمەكوۆ تە سول دۇرمەكتە اۋىر سىندى مۇحتارمەن بiرگە باسىنان كەشتi.
– ء“يا، ول شىنىندا دا قاۋىرت تا، قاۋiپتi كەز ەدi. اق-قازاقتار بەيبiت ەلگە قىرعيشا تيiپ قۇتىرىنىپ تۇرعان. ەڭ الدىمەن وقىعان ازاماتتاردى ولتiرەتiن. مiنە، وسىنداي تۇستا اق تەرروردان قاشىپ ۋاقىتشا سەمەيدەن كەتۋگە، اۋىل-اۋىلدارعا باس ساۋعالاۋعا تۋرا كەلدi. سودان اۋىلدا بiر-بiرiمiزبەن حابارلاسىپ سەمەيگە جاسىرىن كەلۋگە كەلتiستiك تە مەن جولعا شىقتىم. قالا ماڭىندا بiر ۇيگە ءتۇن جامىلىپ ۇرلانىپ كەلدiم. سويتسەم مەن كەلەر الدىنا عانا وسى اۋىلعا “پيكارلار” – قازاق وقىعاندارىن قۇرتۋعا ارنالعان اق-قازاقتار وتريادى كەلiپ كەتكەن ەكەن. قالاداعى مۇحتارعا حابار بەرiپ سەمەيگە بارۋعا بولا ما دەپ سۇرادىم. مۇحتار ماعان حابار جiبەرiپ:
– سiزگە كەل دەپ تە، كەلمە دەپ تە ايتا المايمىن. كەل دەيiن دەسەم جازاتايىم پيكارلارعا ۇشىراساڭىز ول ورنى تولماس قازا. ال كەلمە دەسەم – جۇمىس كوپ، بiر ءوزiم ۇلگەرە الاتىن ەمەسپiن. قالاعا سiبiر رەۆكومىنىڭ مۇشەسi بولشەۆيك قوسارەۆ كەلدi. سەمەيدە گۋبكوم قۇرىلاتىن ءتۇرi بار، - دەپتi.
...سودان مەن ءشوپشi قازاقتىڭ كيiمiن اۋىستىرىپ قالاعا كەلدiم. ەرتەڭiنە رەۆكوم وكiلiنە بارىپ جولىعىپ سويلەستiك. (بۇل بەلگiلi رەۆوليۋتسيونەر قوسارەۆتiڭ اكەسi بولاتىن.) سودان كەيiن بولشەۆيكتەرمەن بiرiگiپ پورتقا بارىپ سەمەي جۇمىسشىلارىنىڭ رەۆوليۋتسيالىق كوميتەتiن سايلادىق. وعان مەن مۇشە بولىپ ەندiم. وسىلايشا بولشەۆيكتەر پلاتفورماسىنا بiرجولاتا ءوتتiم. الاشوردا كوميتەتiندەگi ارiپتەستەرiمە: «بiز كوممۋنيست پارتياسىنا مۇشە بولۋعا تيiسپiز. سوندا عانا حالىق قامىن شىن ويلايتىن بولامىز»، - دەدiم. ولاردىڭ بiر توبى مەنi قولدادى دا، ەكiنشi توبى: «پارتياعا مۇشە بولماي-اق حالىق باقىتى ءۇشiن كۇرەسۋگە بولادى. ويتكەنi مۇشە بوپ ەنگەن سوڭ، بiزدەرمەن قازاق حالقىنىڭ ناعىز وكiلدەرi رەتiندە ولار ساناسپاي كەتۋi مۇمكiن»، -دەدi».
اق پەن قىزىلدىڭ اياعىندا تاپتالعان قازاق حالقىنىڭ تاعدىرىنىڭ قىل ۇستiندە تۇرعان شاعى ەدi. ون التىنشى جىلدىڭ قىرعىنىنان جۇرەگi شايلىققان قالىڭ ەلدiڭ قايعى-قاسiرەتiنە ەم بولۋ ءۇشiن باسىن بايگەگە تiگiپ قالادا قالعان مۇحتاردىڭ جاستىق شاعىنداعى وسىناۋ ەرلiگiنە سۇيiنەسiڭ. ءالiمحان ەرمەكوۆتiڭ قىستالاڭ كەزدە جارق ەتە قالعان ساۋلەنiڭ ۇشىن ۇستاپ بولشەۆيكتەر پارتياسىنا ءوتۋ تۋرالى ۇسىنىسىن مۇحتار دا قابىلدادى. حالىق مۇنى ءۇشiن قارۋلى كۇشكە ارقا سۇيەگiسi كەلدi. ودان باسقا ايلا-امال جوق ەدi. ودان باس تارتقانداردى دا تۇسiنۋگە بولادى. ولار بiر يدەولوگيانىڭ قولشوقپارى بولۋدان ساقتاندى. كەيiن ءالiمحاننىڭ بۇل ۇسىنىسىن: «الاشورداشىلار» پارتيانى iشتەن iرiتۋگە ارەكەتتەندi»- دەپ بايبالام سالىپ، ولاردى جاپپاي جازالاۋعا كوشتi, «تۇركيانىڭ، جاپونيانىڭ، اعىلشىننىڭ، كەيiن نەمىستiڭ شپيوندارى»- دەپ وڭەشi ۇزiلگەنشە ايقايلادى. اقان – احمەت بايتۇرسىنوۆ ايتقانداي، «بۇل ەلدەر ءوزiنiڭ iس-ارەكەتi ءۇشiن قازاقپەن اقىلداسپايتىن». ونى بiلە تۇرسا دا، ايتەۋiر قارالايتىن ادامعا مiن تابىلاتىن.
بiراق تا مۇنداي قاۋiپ-قاتەردi ويلامادى، ويلاۋعا مۇمكiندiكتەرi دە بولمادى. 1920 جىلى 5 اقپاندا گۋبەرنيالىق رەۆوليۋتسيالىق كوميتەتi بيۋروسىنىڭ شەشiمi بويىنشا قازاق ءبولiمi اشىلدى. پارتيا-سوۆەت قىزمەتكەرلەرiن دايارلايتىن ءۇش ايلىق كۋرس قۇرىلدى. جەرگiلiكتi وقىعان ازاماتتار باسشىلىق قىزمەتكە تارتىلدى.
1919 جىل. جەلتوقسان، يشمۇحامەت الين – مۇحتاردىڭ iنiسi احمەت اۋەزوۆپەن 5 كلاستىق ورىس مەكتەبiن، مۇعالiمدەر گيمنازياسىن بiرگە وقىعان: «جازۋشىلىقپەن قوسا مۇحتار قوعامدىق، مەملەكەتتiك جۇمىسقا دا ۇنەمi ارالاستى. 1919 جىلى 1 جەلتوقساندا اقتار قۋىلىپ، سەمەي قالاسىندا سوۆەت وكiمەتi قايتا ورنادى. گۋبەرنيالىق رەۆوليۋتسيالىق كوميتەت (گۋبرەۆكوم) قۇرىلدى. ونىڭ جانىنان قازاق جۇمىستارىن باسقاراتىن ءبولiم (كيروت دەلۋپراۆلەنيە) اشىلدى دا، ونىڭ مەڭگەرۋشiلiگiنە مۇحتار تاعايىندالدى.
مۇحتاردىڭ بەدەلi جۇرتشىلىق اراسىندا كۇننەن-كۇنگە وسە ءتۇستi. سەمەي گۋبەرنياسىنىڭ جەرi اقتاردان تۇگەلدەي تازارتىلعاننان كەيiن، 1920 جىلى اقپاندا سەمەيدە قۇرىلتاي سەزi اشىلدى. ول كەزدە سەمەي جانە اقمولا گۋبەرنيالارى ومبى قالاسىنداعى سيبير ولكەلiك رەۆوليۋتسيالىق كوميتەتiنە (سيبرەۆكوم) باعىناتىن. سەزگە سيبرەۆكومنىڭ قازاق، تاتار ءبولiمiنiڭ مەڭگەرۋشiسi سامات شارافۋتدينوۆ دەگەن كiسi وكiل رەتiندە قاتىستى.
سەزد ەكi تiلدە جۇرگiزiلدi. مۇحتار سەزدiڭ پرەزيديۋمىنا سايلانعان ەدi. شارافۋتدينوۆ قازاقشا سوزگە شورقاق بولعاندىقتان، جوعارىدا ايتىلعان ماسەلەلەر جونiندە تۇسiنiكتەردi مۇحتار بايانداپ تۇردى. دەلەگاتتاردىڭ سۇراقتارىنا دا جاۋاپتى سول بەردi.
مومىنباي بولىسىنان كەلگەن (قازiرگi پاۆلودار وبلىسى، لەبياجي اۋدانى) وكiل اسىلبەك ازباەۆتىڭ: «مىنا بۇيراباس قارا تورى جiگiتiڭ – سۇمدىق قوي! الىسقا بارادى! باقىتتى بول، جولىڭ وڭعارىلسىن، قازاقتىڭ قارا بالاسى!»- دەپ سۇيiنە ايتقان ءسوزi مەنiڭ ەسiمدە جاقسى ساقتالىپتى. وسىناۋ ەركەلەتە ايتىلعان ءسۇيiنiشتi ءسوزدiڭ مۇحتارعا جاراسا كەتكەنi سونداي، سەزدەن كەيiن دە ونى دوس-قۇرداستارى ۇزاق ۋاقىت «قارا بالا» دەپ اتاپ ءجۇردi».
سول كۇندەرi مۇحتار بولشەۆيكتەر پارتياسىنا قابىلداندى. كەڭەس وكiمەتiنiڭ ەڭ ءزارۋ ماسەلەسi – كادر، ونىڭ iشiندە ۇلت ماماندارى بولدى. قاتەر تونگەن قاربالاس تۇستا ولار قالادان بەزiپ، قىرعا شىعىپ كەتتi. سەمەي گۋبكومىنىڭ ورگانى «قازاق تiلi» گازەتi ارقىلى مۇحتار 1920 جىلى 5 قانتار كۇنi «قازاق وقىعاندارىنا اشىق حات» جاريالادى. وندا ءوز پiكiرiن:
«قازاقتىڭ وقىعانى ەلدiڭ قامىن شىنىمەن جەيتiن بولسا، قاي كۇندە بولسىن پايدا كەلتiرە الارلىق شاعۋلى جەرiن اڭدۋ كەرەك ەمەس پە؟ قازiرگi زامان قازاقتىڭ باسىنا كەلiپ تۇرعان ءارi ەڭ قيىن، ءارi ەڭ پايدالى جايلى زامان، قۇر ەلدiڭ مۇڭى تىڭدالمايتىن بiرەن-ساران كiسiنiڭ باسىنا عانا جايلى، ەت ازۋ كەلگەن زاماندا عانا ونى iستەيمiن، مۇنى iستەيمiن دەپ، انىعىندا ەش نارسەنi iستەي الماي، شاعۋلى زامان كەلگەندە قاشىپ جۇرسەك، ەلدiڭ قامى دەگەن ءسوزدi ايتىپ نە كەرەك. وسى كۇندە نە قىلسا دا وقىعاننىڭ ءبارi دە بارىن سالىپ ەڭبەك قىلىپ، وسى وكiمەتتi سەندiرۋ كەرەك. سونىمەن بۇگiنگi مەكەمە اتاۋلىدا بوس قالىپ جۇرگەن قازاقتاردىڭ مۇڭ-مۇقتاجىن ورىنداۋ كەرەك. قاشىپ-بۇعۋدىڭ ەشبiر سەبەبi جوق. سوۆەت وكiمەتi ۇلكەن جازىعى بار ادامداردى دا قاتارىنا كiرiپ پايدالى قىزمەتiمدi iستەيمiن دەسە قۋمايدى.
ەگەر قازاق وقىعاندارى سوۆەت وكiمەتiنiڭ قاباعىنان قورقىپ قاشسا، ايتاتىن ءسوزiمiز وسى: وقىعاننىڭ قايسىسى بولسا دا ازعانتاي پايدا كەلتiرە الارلىعى بولسا، تەزiنەن قالا-قالاعا كەلiپ قىزمەتكە كiرۋiنە كەرەك. ەل شاقىرىپ وتىر. تالاي-تالاي پايدالى جۇمىستار شەشiلۋiن كۇتiپ دايىن وتىر. قازاقتىڭ قامىن جەيتiن وقىعان بولسا، قاشقانى بولسىن، قاشپاعانى بولسىن، قىردا بوس جۇرگەننiڭ ءبارi كەلۋi كەرەك»،- دەپ تۇيiندەيدi.
1920 جىل. كوكتەم. بۇل كوكتەم مۇحتاردىڭ جەكە باسىنا ەستە قالارلىقتاي وزگەرiس اكەلدi.
مۇساتاي اقىنجانوۆ: «جازعا سالىم مۇحتار قالادان قايتىپ كەلدi. مۇحتاردىڭ اۋىلعا كەلۋi زور مەيرام بولدى. تەك قوجا اۋىلدارىنىڭ جاستارى ەمەس، بارلىق باۋىر اۋىلدارىڭ جاستارى جينالىپ قارسى الدى. جاستار عانا ەمەس، باۋىرداعى اۋىل ۇلكەندەرi دە كەلiپ مۇحتاردان قالا اڭگiمەلەرiن ءسۇيiپ تىندايتىن ەدi.
1920 جىلدىڭ كوكتەمi. شىڭعىس ەلi تاۋ باۋىرىنان سىرتتاعى جايلاۋىنا كوشiپ بارىپ ورنالاسا باستاعان كەز. مۇحتار قاسىنا ەرگەن ون ەكi اداممەن جايلاۋعا اتتاندى. باراتىن اۋىلى – جوعارىداعى قابدەش اۋىلى. مەن وسى توپتىڭ iشiندە اڭگiمەشi جiگiت قاتارىندامىن. ال قالعان ونى – بiرi ءانشi, بiرi كۇيشi, بiرi ويىنشى، ەندi بiرازى بايگە اتىمەن ارداقتالادى. سول اڭگiمەنiڭ اياعى تاۋسىلعانشا، اششىسۋدىڭ جازاڭىن باسىپ ءوتiپ، ەرالى باسىنا جاقىنداپ قالىپ ەدiك. ەركەقارا اتىنا قامشى تارتىپ، «ويبوي، باۋىرىم، كەبەك-اي!» – دەپ، شىعىس جاقتاعى كiشكەنە ارالتوبەگە قاراي شابا جونەلدi. ەرiگiپ كەلە جاتقان جۇرتقا كەرەگi دە سول ەدi, ونىڭ ارتىنان بiز دە شاپتىق. بiز جەتكەنشە ەركەقارا اتىنان ءتۇسiپ، قۇران وقي باستادى. جۇرتتىڭ ءبارi تاڭدانىپ، بiرi كۇلiپ، بiرi سۇرلانىپ تۇر ەكەن. ءجاي شوقىراقپەن سوڭىنان كەلگەن مۇحتار ەكەۋiمiز اتتان ءتۇسiپ جاتقاندا:
– ەركەقارا قۇران بiلمەيتiن ەدi, بۇل، تەگi, بiر كۇلكiنi ەرتە ويلاپ تاپقان بولار،-دەدi مۇحتار. ايتقانىنداي كەلiپ تىڭداپ تۇرساق «ەڭلىك-كەبەك» پوەماسىنىڭ ەداۋiر جەرiنە كەلiپ قالعان ەكەن. مۇحتارعا قاراپ:
– قوڭىر تورە، حان، قاجىنىڭ ەمەس، سەنiڭ قۇرانىڭدى وقىپ جاتىرمىن، – دەپ جۇرتتى دۋ كۇلدiردi».
بۇل سەرۋەننiڭ وزiندiك سەبەبi دە بار ەدi. 1919 جىلى مۇحتاردىڭ اعاسى رازاق جانە اباي ۇرپاقتارى قاراۋىلعا كوشiپ بارىپ، سوندا قىستاپ شىعادى. سول جولى مۇحتار كاميلامەن تاعى دا تابىسادى. جۇرەكتiڭ ەسكi جاراسى قايتادان سىزدايدى. كاميلا – ءوزiنiڭ ناعاشىسى، تۋعان شەشەسi مارجاننىڭ باۋىرى مۇساباي ۇلى شىنىبايعا ۇزاتىلعان. جاڭاعى كوكتەمدەگi سەرۋەندە كاميلاعا جولىعىپ iشتەي ءسوز بايلاسقان سياقتى. تiپتi, ولاردىڭ كiم ارقىلى بايلانىس جاساعانى دا بەلگiلi.
يششاعي (يسجان) جاعىپار قىزى ماعاۋيا نەمەرەسi: ء«ۋاسيلا تاتەم قايتىس بولاردان بۇرىن ومiرزاق اعاەۆ دەگەن كiسi iزدەپ كەلدi. مۇحاڭا حابارلاستى. سويتسەك، كاميلا مەن مۇحتاردىڭ العاشقى عاشىق كەزiندە ەكەۋiنiڭ «جەڭگەتايى» بولعان ادام ەكەن. مۇحتار اعا ۇيiنە شاقىرىپ قوناق ەتiپ، كوستيۋم-شالبار كيگiزدi. ول – شىمكەنتتiڭ شايان اۋدانىندا تۇراتىن. بiر كۇتپەگەن وقيعا، سول ومiرزاق الماتىعا كومانديروۆكاعا كەلiپ، بiزدiڭ ۇيگە ءتۇستi. كەنەت قان قىسىمىنان قايتىس بولدى. مۇحاڭا زۆوندادىق. بار شىعىنىن سول كiسi كوتەرiپ، ءوز قولىنان قويدى. باسىنا ەسكەرتكiش ورناتتى. بۇل دا بiر اسىل كۇندەرiنە دەگەن قۇرمەتi بولار.
ال، كاميلانىڭ كۇيەۋi شىنىبايدىڭ قارىنداسى دامەتكەن سيىرباەۆا ماعان: «كاميلا بiزدiڭ ۇيدە كوپ تۇرعان جوق. ول ىلعي پاۋەسكە مiنiپ جۇرەتiن. بiزدi: «ۇيگە بارىپ كەلەم» - دەپ الداپ كەتتi اقشوقىعا. مۇحتارمەن بۇرىن كەلiسكەن عوي. اعايىم شىنىباي كەيiن جارمادا مۇعالiم قىزعا ۇيلەندi» - دەپ ايتىپ ەدi. ابايدىڭ كۇلبادان دەگەن سۇيiكتi قىزىن بiلەسiز عوي. سونىڭ قىزى حاديشا يسكاكوۆا مىنا اڭگiمەنi ماعان سىر عىپ ايتتى. كاميلا كۇيەۋiنەن قاشىپ كەلگەن سوڭ (سوعىمدى سىلتاۋراتىپ) بiز ءتۇنi بويى بولمەدە سىرلاستىق. مۇحتارمەن ەكەۋiنiڭ اراسىنا ومiرزاق اعاەۆ حات تاسيدى ەكەن. كەيدە كۇلەدi, كەيدە جىلايدى. كۇلبادان اپام: «تۇندە ءتۇس كوردiم» - دەپ مۇحتاردىڭ كاميلاعا جازعان حاتىن ايتىپ بەرiپتi. كامەش: «ويباي، اپا، ەشكiمگە ايتا كورمە ءتۇسiڭدi» دەپ قۇشاقتاي الىپتى».
بۇل دا تاعدىردىڭ بۇرالاڭ جولىنىڭ بiر تورابى. ايتپەسە، قوس عاشىقتىڭ تiلەۋiن تiلەپ، باسىن قاتەرگە تiگiپ جۇرگەن پىسىق تا ەپتi ومiرزاق كۇندەردiڭ كۇنiندە، وتىز ءتورت جىلدان سوڭ جولاۋشىلاپ ءجۇرiپ دۇنيەدەن وتەرiن، مۇحتاردان توپىراق بۇيىرارىن كاپەرiنە الدى دەيسiڭ بە.
ۇيلەنگەننەن باستاپ جىلدىڭ ون ايىن قالادا وتكiزگەندiكتەن ارالارى سۋىق تارتتى ما، جوق، قۇلاي سۇيگەن العاشقى ماحابباتتىڭ جاراسى جازىلىپ بiتپەگەندiكتەن بە، ايتەۋiر مۇحتار قاراۋىلعا كەلiسiمەن، اعاسى رازاققا توسىن تiلەك بiلدiردi. ايەل تەڭدiگiنiڭ قاتتى قولعا الىنىپ، باس ەركiندiگiنە بوستاندىق بەرiلگەن شاعى ەدi. اۋىل ارالاي ءجۇرiپ كاميلاعا جولىعىپ، ەكەۋi تۇراعۇل رۇقسات بەرسە، بiرi – ايەلiنەن، بiرi – كۇيەۋiنەن اجىراسىپ، ۇيلەنۋگە ۋادەلەسiپتi. رازاق قاتتى قينالىپ، داعدارىپ قالىپتى. سەبەبi: رايحاننىڭ عانا ەمەس، مۇعاميلا مەن سەگiز ايلىق شوقان اتتى ۇلدىڭ جاعدايى قابىرعاسىنا باتتى. ۋادە – اردىڭ iسi. مۇحتار قايتپادى. جەبiرەيiل ارقىلى تۇراعۇلعا جۇگiنiپ، رازىلىعىن سۇرايدى.
ماكەن تۇراعۇل قىزى: «كامەشتiڭ ۇزاتىلىپ كەتكەن جەرiنەن قايتارىپ الۋ تۋرالى مۇحتار تۇراش اعاعا ءسوز سالىپتى. ونى ايگەرiم اپام ارقىلى جەتكiزiپتi. سوندا تۇراش اعامىز:
– مۇحتار، اقىلى تولعان، وقىعان ازاماتسىڭ. ايەل زاتىنىڭ كوركiنە ەمەس، كوڭiلiنە ءۇڭiل. وسى كامەش سەنiڭ تەنiڭ ەمەس-اۋ. مەن سولاي توپشىلايمىن. سەن وقىعانسىڭ. ساعان iلەسە الا ما. ءوزiڭنiڭ بiلiمiڭە ساي جار كەرەك. مەن سوعان قاۋiپتەنەم. تەك باقىتتارىڭ اشىلسىن، - دەدi».
ادەتتەگiدەي جاز ايىندا ەمەس، كوكتەمدە قاراۋىلعا دەمالىسقا كەلۋiنiڭ ءمانiسi دە سول كاميلانى بارعان جەرiنە قايتارىپ الۋ جانە رايحان ەكەۋiنiڭ نەكەسiن بۇزۋ، ياعني بۇرىنعى ايەلiمەن زاڭدى تۇردە اجىراسۋ بولسا كەرەك. ول كەزدە گۋبەرنيانى باسقارىپ وتىرعان وكiمەت ادامى ءۇشiن مۇنداي ويىن جۇزەگە اسىرۋ ونشا قيىندىققا سوقپايتىنىن مۇحتار، ارينە، بiلگەن. ادال ماحابباتىمەن قوسىلۋ ءۇشiن «قىزمەت بابىن دا پايدالانعان». ول ءۇشiن مۇحتار جازىقتى ەمەس. ودان باسقا امالى دا قالماعان. بۇل وقيعانىڭ باسى-قاسىندا بولعان كاميلانىڭ ءارi تۋىسى، ءارi قۇربىسى اقىلبايدىڭ نەمەرەسi قاۋاش الiمقۇل قىزى بايماعامبەتوۆانىڭ (ايگiلi ەرتەگiشi بايماعامبەتتiڭ كەلiنi) حات ارقىلى جولداعان ەستەلiگi مىناداي:
«1920 جىلى كوكەك ايىنىڭ iشiندە مۇحتار قاراۋىلعا كەلدi. سول جولى ول بiزدiڭ ۇيگە ءتۇستi. قاسىندا بiر-ەكi جولداسى بار. سودان كەيiن مەنiڭ شەشەمە (اقىلبايدىڭ ۇلى الiمقۇلدىڭ ايەلi): «بيعا جەڭەشە، مەن كامەشتi اقشوقىدان وسىندا الدىرامىن» - دەدi... ءۇي-iشiنiڭ ءبارi اقىلداسىپ، ناعاشىمىز سادۋاقاس دەگەن كiسiگە بiر ات مiنگiزiپ، بiر ات جەتەكتەتiپ، كامەشتi الىپ كەلۋگە جiبەردi. سادۋاقاس موينىنا مىلتىق اسىنىپ الدى. كامەشتiڭ قايىن جۇرتى بiلiپ قويىپ، تارتىپ الۋعا ارەكەتتەنسە، ايبات شەگiپ، قورقىتۋ ءۇشiن سولاي جاسادى. بiر تاۋلiكتiڭ iشiندە كامەشتiڭ ۇستiنە شاپان، باسىنا تىماق، اياعىنا ەتiك كيگiزiپ، ەركەكشە كيiندiرiپ الىپ كەلدi. مۇحتارلار ونى توسىپ الىپ، بiراز ۋاقىت وتكەن سوڭ كامەشتiڭ باسىن شىنىبايدان بiرجولاتا سوت ارقىلى بوساتىپ الدى. سودان كەيiن مۇحتار شۇعىل جۇمىسى بولدى دا قايتادان قالاعا كەتتi. كامەشتi مەنiڭ شەشەمە تاپسىرىپ: «بيعا جەڭەشە، مەن كەلگەنشە كامەشتi اقشوقىعا جiبەرمە، ءوز قولىڭدا، ءوز ۇيiڭدە بولسىن» - دەدi.
ەكi جاقتىڭ وڭ قاباعىن تانىتىپ، نيەتiن قابىلداعان سوڭ شىڭعىس بولىسىنىڭ «حالبيكەسi» (حالىق بيلەر كەڭەسiنiڭ باستىعى، سوت) رەۆوليۋتسيالىق قوزعالىسقا بەلسەنە ارالاسقان كورشi ابىرالى اۋدانىنىڭ ازاماتى جاقسىلىق تەلەنوۆ پەن نۇركە تiنالينگە ءوزiنiڭ تiلەگiن ايتىپ، ارىز بەرەدi. سەمەيدەن ەرتiپ كەلگەن ەكi ادامى – وسىلار بولسا كەرەك. 1945 جىلى قاراۋىلدا ابايدىڭ ءجۇز جىلدىق تويىندا اراداعى ۇزاق ۇزiلiستەن سوڭ كەزدەسكەن مۇحتار مەن جاقسىلىقتىڭ جىلاپ كورiسiپ، وسى وقيعانى ەستەرiنە العاندىعى تۋرالى ساپارعالي بەگاليننiڭ ەستەلiگi «مادەنيەت جانە تۇرمىس» جۋرنالىنىڭ 1977 جىلعى № 12 سانىندا جاريالاندى. ال نۇركە ءتiنالين الماتىدا جەتپiسiنشi جىلدارى قايتىس بولدى. سول مۇحتار مەن كاميلانىڭ ارىزىن قاناعاتتاندىرىپ، ەكەۋiنiڭ دە بۇرىنعى نەكەلەرiن بۇزىپ، جاڭادان نەكەلiك بەرەدi.
مۇعاميلا مۇحتار قىزى اۋەزوۆا: «بۇل وقيعانىڭ ءمان-ماعىناسى ونشا كوڭiلدi ەمەس قوي. شىندىق ءۇشiن قاجەت تە شىعار. مەن ول ۋاقىتتا ەكi ءۇش جاستا ەكەمiن. تiلiم شىعىپ، پاپا، تاتەلەپ ءجۇرiپپiن. مەنەن بiر كiشi باۋىرىم شوقاندى شەشەم ەمشەك سۇتiمەن كوتەرiپتi. جاسقا تولار-تولماس كەزi. حالىق بيi: «ۇل – اكەگە، قىز – شەشەگە بارسىن» دەپ شەشiپتi. شەشەم رايحاننىڭ ايتۋى بويىنشا، بiلگەنiم مىناۋ. نەكەنi بۇزۋ تۋرالى ۇكiم شىققاندا شەشەم شىمىلدىقتىڭ iشiندە جىلاپ وتىرىپتى. «نەگە بىلاي ەتتiڭ؟» - دەپ سۇراۋعا يمەنiپ، اكەمنiڭ، بەتiنە قاراۋعا قورعانا بەرiپتi. «جازىعىم – وقىماعانىم. قالا ومiرiنە ىلايىق ەمەس شىعارمىن» - دەپ ويلاپتى. جانىنا قاتتى باتقانى 8 ايلىق شوقاننان ايىرىلۋ بولىپتى. «شوقان – مۇحتاردىڭ وزiنەن اينىمايتىن، ماڭدايى كەڭ، قارىن شاشىنىڭ ءوزi بۇيرا، كوزi ۇلكەن ەدi. مەنi الىپ كەتۋگە التى اعام مەن جەڭگەلەرiم، شەشەم كەلدi. شەشەم بەتتi, ادۋىن ادام ەدi. كەلە بارلىعىنىڭ شاڭىن قاعىپتى. «جازىقسىز جiبەردiڭ» - دەپ بيدايداي قۋىرىپ، ماعان بەرگەن جاساۋدىڭ بارلىعىن تيەپ جاتتى. اعالارىما دا نامىس، ورتتەي تۇتانىپ ءجۇردi. ابىر-سابىر... سەنi كيiندiرiپ (مۇعاميلانى) قويعام. ەسi-دەرتiم – شوقان، قۇشاعىمنان شىعارا المايمىن. رازاق اعانىڭ ءۇي-iشi دە مەنi قيمايدى. مۇحتار وڭاشا تۇر، ەكi كوزi جاسقا تولىپ كەتiپتi. شوقاندى اينالىپ-تولعانىپ جۇرگەندە بايقاماپپىن. پاۋەسكەگە مiنەردە سەنi بiر-اق iزدەدiك... مۇحتار بiر اتقا مiنiپتi دە، سەنi الدىنا الىپ، قۋ دالاعا شابا جونەلتi. كوز جازىپ قالدىق. شەشەم قامشىمەن جەر ساباپ قالا بەردi» - دەيتiن رايحان شەشەم. اكەم مەنi سودان كەيiن قالاعا اكەلدi. كاميلا اپايدى كورسەتiپ، «ەندi سەنiڭ شەشەڭ وسى، ءتاتا دەپ ايت» - دەدi. كامەش تاتە – ءوڭدi, شاشى ۇزىن، ادەمi ادام ەدi. قولىندا ەركiن ءوستiم. سۋرەتiمiز دە بار. شوقان – رازاق اعانىڭ ۇيiندە قالدى. ول كiسiنiڭ بالاسى كوپ ەدi. ءجۇرiپ جۇرگەن كەزiندە iش سۇزiگiنەن قايتىس بولدى. تiرi جۇرسە، كiم بiلەدi... رايحان شەشەم – ۇزىن بويلى، اققۇبا، تالدىرماش، ايالى جانارلى كiسi. 1976 جىلى الماتىدا، ءوزiمنiڭ قولىمدا دۇنيەدەن قايتتى. ءۇستiرت ايتسام وسى. قالعانىن قوزعاپ قايتەمiز. تاعدىر سولاي بۇيىرعان شىعار».
شىندىقتىڭ بەتiنە تۋرا قاراۋ – قيىننىڭ كيىنى. كەيدە ادام رەتiندە قينالاتىنىڭ دا راس. جانى نازiك جانداردىڭ جۇرەگiن شىمشىلاعىڭ دا كەلمەيدi. بiراق ماقساتىنا اينالعان كاسiبiڭ وعان ەرiك بەرمەيدi. قىسىلىپ-قىمتىرىلا وتىرىپ مۇحتاردىڭ العاشقى نەكەسi تۋرالى ۆالەنتينا نيكولاەۆنانىڭ ەستەلiگiن وقىرماننان جاسىرىپ قالا المادىم. ول كiسi دە جاسىرماي شىندىقتى ايتىپتى.
«بiرiنشi ايەلiنەن مۇعاشتان باسقا شوقان اتتى ۇلى بولىپتى، ول ءسابي كەزiندە شەتiنەپ كەتiپتi, ولار اجىراسقان كەزدە بالا ەمشەكتە ەكەن. بالانى ماكەجان (رازاقتىڭ ايەلi) باۋىرىنا سالادى، ونىڭ ءوزiنiڭ دە ءدال سونداي ەمشەكتەگi ءسابيi بار ەدi. ەكەۋi دە بالالاردىڭ سۇزەك سياقتى جۇقپالى اۋرۋىنان قايتىس بوپتى. مۇحتار ومارحانۇلىنىڭ ايتۋى بويىنشا ماعان بەلگiلi جايلار وسى. مەن ودان بۇرىنعى سەميالىق ءومiرi تۋرالى سۇراعان ەمەسپiن، تiپتi بiرiنشi ايەلiنiڭ اتىن دا بiلمەيتiنمiن، كەيiن ونىمەن مۇعاشتىڭ ۇيiندە جۇزدەستiم. مۇحتار ومارحانۇلىنىڭ ۇلكەن قىزى مۇعاش ول لەنينگرادتا وقىپ جۇرگەندە سەمەيدە بولدى، بiر ورىس مۇعاليماسى ورىس تiلiن ۇيرەتiپ، مەكتەپكە دايىندادى، ال ول مەملەكەتتiك بانكتiڭ قىزمەتكەرi احمەتبەك شيكiبەۆتىڭ ۇيiندە تۇردى، ايەلiنiڭ اتى كەنە ەدi, ولاردىڭ وزدەرiندە بالا بولمادى. كەيiن مەن بۇلارمەن الماتىدا تانىستىم. مۋزەيگە مەن بەرگەن مۇحتار ومارحانۇلىنىڭ كiشكەنتاي مۇعاشپەن بiرگە تۇسكەن سۋرەتiندە ولار دا بار. (ايتپاقشى ونداعىلاردىڭ كiم ەكەنiن بiلەسiڭ بە، – بiلمەسەڭ، – ءبارiن دە ايتىپ بەرە الامىن.) بۇدان كەيiنگi, ءۇشiنشi جانە سوڭعى ايەلi مەن بولدىم» - دەپ جازىپتى ۆالەنتينا نيكولاەۆنا. مۇنداعى «كiم ەكەنiن بiلەسiڭ بە؟» - دەپ مەنزەپ وتىرعانى وسى سۋرەتتەگi كاميلا بولاتىن.
مۇحتار قىرداعى قام-قاراكەتكە قارايلاماي، سەمەيگە شۇعىل اتتانىپ كەتۋiنiڭ سەبەبi دە بار ەدi. شiلدە ايىندا گۋبەرنيالىق قۇرىلتاي جينالاسىنا دايىندىق ءجۇرiپ جاتقان بولاتىن. وعان مۇحتاردىڭ مiندەتتi تۇردە قاتىسۋى كەرەك-تiن.
يشمۇحامبەت الين: «سول جىلى شiلدە ايىندا كازرەۆكومنىڭ مۇشەسi, سوعىس كوميسسارى اۆدەەۆ ورىنبوردان سەمەيگە كەلدi. جاۋاپتى قىزمەتكەرلەرمەن ءماجiلiس وتكiزiپ. الدى تۇرعان مiندەتتەردi ءتۇسiندiردi. بۇل ءماجiلiستi ويداعىداي ۇيىمداستىرۋعا مۇحتار دا ەرەكشە بەلسەنە قاتىستى. ەرتەڭiندە كەشكە قازاق، تاتار قىزمەتكەرلەرi اۆدەەۆتi جاڭاسەمەيدەگi اقمادي وڭالباەۆ دەگەننiڭ ۇيiنە قوناققا شاقىردى. وسى قوناقتا امiرە قاشاۋباەۆ، تەمiربولات ارعىنباەۆ جانە اباي اۋىلىنىڭ ءانشiسi الماعامبەت بولىپ، ءتۇنi بويى ءان سالدى، دومبىرا تارتتى، سكريپكا، گارمون وينادى. سوعىس كوميسسارى اۆدەەۆ تە قازاقستان جەرiندە تۋعان ەكەن، قازاقشا سويلەي بiلەدi. سوندىقتان اڭگiمە بiرىڭعاي قازاق تiلiندە ءوتتi. قازاقتىڭ تۇڭعىش قۇرىلتاي سەزiنە دەپۋتاتتار سايلاۋ جونiندە سەمەي گۋبرەۆكومىنىڭ جانىنان سايلاۋ كوميسسياسى قۇرىلدى. ونىڭ مۇشەسiنiڭ بiرi – مۇحتار اۋەزوۆ. سايلاۋ وتكiزۋ ءۇشiن بولىستارعا، ۋەزدەرگە نۇسقاۋشى-ۇگiتشiلەر جiبەرiلدi. 1920 جىلى 29 شiلدەدە مۇحتار قول قويعان 2373-نومەرلi ماندات بويىنشا مەن دە باسقاراعاي، اققۇم بولىستارىنا كەتتiم. مۇحاڭنىڭ قولى قويىلعان سول ماندات قازiر مۇحتار اۋەزوۆ مۋزەيiندە ساقتاۋلى.
سەمەيدiڭ تۇڭعىش ۋەزدiك سوۆەتىتەر سەزi قىرقۇيەكتiڭ باسىندا بولدى. ول كەزدە سەمەي ۋەزiنە 22 بولىس قازاق، 10 بولىس ورىس قارايتىن. وسىلاردان سەزگە 190-داي وكiل جينالدى. سەزد قازاقتىڭ تۇڭعىش قۇرىلتايىنا 10 ادام دەلەگات سايلادى. ونىڭ بiرi – مۇحتار اۋەزوۆ. بiراق ول سول قارساندا اۋىرىپ قالدى دا، سەزگە بارا المادى. بiز نىعىمەت نۇرماقوۆ، ءازiمباي لەكەروۆ، ءماننان تۇرعانباەۆ سياقتى بiرنەشە ادام مۇحتاردىڭ پاتەرiنە كەلدiك. ىستىعى قاتتى كوتەرiلiپ جاتىر ەكەن. كوڭiلiن سۇراۋشىلارعا ول ءوزiنiڭ قۇرىلتاي سەزiنە بارا العماعانىنا وكiنەتiندiگiن بiلدiردi.
ورىنبورعا 27 قىركۇيەك كۇنi جەتiپ، نىعىمەت نۇرماقوۆ ارقىلى ساكەن سەيفۋللينمەن تانىستىم. ول مۇحتاردىڭ كەلە الماي قالعانىنا قاتتى رەنجiدi. بiرiن-بiرi سىرتتاي جاقسى بiلەدi ەكەن».
وسى ماڭىزدى مەملەكەتتiك شارۋالاردىڭ قاربالاسقا تولى قيلى-قيلى جۇمىستارى مۇحتاردىڭ اڭساي قوسىلعان ادامىمەن بال ايىن وتكiزۋگە مۇمكiندiك بەرمەدi. حالىق سوتىنىڭ ۇكiمiمەن زاڭدى تۇردە بۇرىنعى كۇيەۋiمەن اجىراسسا دا، كاميلانىڭ اۋىلدا تىنىش، الاڭسىز ءومiر ءسۇرۋi مۇمكiن ەمەس-تiن. كەڭەس زاڭىن قىر ەلi بiردە مويىنداپ، بiردە تەرiس قاراپ جۇرگەن كەز ەدi. ونىڭ ۇستiنە امەڭگەرلiكتiڭ دە، قالىڭمالدىڭ دا كۇشi جويىلماعان بولاتىن. سوندىقتان دا، جەڭگەسi بيعاعا اقشوقىداعى جەبiرەيiلدiڭ ۇيiنە كامەشتi جiبەرتكiزبەگەنi, رازاقتى قاراۋىلعا كوشiرiپ اپارۋىنىڭ iشكi سەبەبi مىناداي: اقشوقى مەن ءبورiلi – وردانىڭ بەرگi بەتiندە، ماماي رۋىنىڭ جەرiمەن iرگەلەس. مۇحتار ماماي جۇرتىنا ەكi ءتۇرلi قيانات جاساپ وتىرعاندىقتان (كاميلا سول ەلدiڭ كەلiنi, ال شىعارعان ايەلi رايحان سول ەلدiڭ قىزى) ولاردان كاميلا نەعۇرلىم الىس جەردە، قاراۋىلدا تۇرسا، – قاۋiپسiز بولار دەپ شەشiپ ەدi. ءارi قاراۋىل جۇرتى – جايلاۋعا شىڭعىسقا قاراي شىعادى، مامايلار كەرiسiنشە شىعىستاعى ارقات تاۋىنىڭ iشiنە قونىستاناتىن. دەگەنمەن دە كوڭiلiنiڭ ورنىنا تۇسپەۋi ورىندى دا ەدi.
قاۋاش الiمقۇل قىزى: «جەر كوكتەسiمەن بiزدiڭ اۋىل كامەشتi الىپ كوكشەنiڭ شىمىلدىقتاۋىنا جايلاۋعا شىعىپ كەتتi. رازاقتىڭ اۋىلى دا بiزبەن قاتارلاسا كوشiپ، قاتار قوندى. جايلاۋدا نەشە ءتۇرلi سۋىق حاباردى ەستiپ. كامەش ەكەۋمiزدiڭ زارەمiز ۇشتى. مامايلاردىڭ: «جەسiرiمiزدi قايتارىڭدار، ايتپەسە تارتىپ الامىز. تiپتi بولماسا ايتەۋiر بiر قىزىن الىپ قاشىپ كەتەمiز» - دەگەن سالەمiن ۇزىن قۇلاقتان ۇزبەي ەستiپ جاتىرمىز. شەشەم كاميلا ەكەۋiمiزگە تاماق وراپ بەرەدi دە، تاڭەرتەڭ ەرتە تاۋعا تىعىلۋعا جiبەرەدi. سەبەبi, كامەشتi تارتىپ الىپ كەتەدi دەپ قورقاتىن. سودان كامەش ەكەۋمiز تاۋدىڭ قۋىسىندا كۇنi بويى جاتامىز. مەن ۇيدەن العان ەتتi پiسiرiپ، شاي قايناتىپ، قىمىز قۇيىپ، داستارقان جايامىن. تاستىڭ قۋىسىندا وتىرىپ تاماقتانامىز. ۇيگە قاس قارايعاندا قايتامىز. كاميلا ارابشا جازىلعان ء«لايلi-ءماجنۇن» قيسساسىن وقيدى.
جاز بويى مامايلار جايلاۋعا كەلگەن جوق. كۇزدە «ويقۇدىق» دەگەن ءوزiمiزدiڭ كۇزەككە كەلدiك. رازاق تا بiزبەن بiرگە كوشتi, قاتار قونىستاندى. «مۇحتار كەلەدi» -دەپ دايىندالىپ جاتقاندا جۇزدەن اسا اتتى ادام كەلiپ، ەكi اۋىلدى مالشى كەدەيiمەن قوسىپ قورشاپ الدى. باسشىسى – قازانباي دەگەن داۋكەس ادام ەكەن. «جەسiرiمiزدi الامىز. نە وزگە قىزىڭنىڭ بiرiن بەر» - دەپ تۇرىپ الدى. ەل ادامدارى تۇگەل حابارلانىپ ۇلگەردi دە، ءبارi باس قوسىپ، داۋدى «توبەلەس-جانجالسىز بiتiرەمiز» دەستi. ەكi جاق ءوزارا اقىلداسىپ، باتۋاعا كونiپ، ماماي جاعى تىنىشتىقپەن اۋلىنا قايتتى. ول كۇنi كامەشتi بiر-ەكi قىزبەن باسقا ۇيگە تىعىپ تاستادى» - دەيدi.
قۇرىلتاي سەزiنiڭ سايلاۋ كوميسسياسى سايلاۋ قورتىندىسىن شىعارعان سوڭ شامامەن تامىز ايىنىڭ ورتاسىندا مۇحتار شىڭعىسقا اتتاندى. وندا كاميلامەن ۇيلەنۋ تويىن جاسادى. سول جىلى ناۋرىزدا «الاش» پارتياسىنىڭ قايراتكەرلەرiنە ۆتسيك-تiڭ كەشiرiمi جاريالانعان ەدi. تىنىستارى ءسال دە بولسا كەڭiگەن ولاردىڭ بiرازى تۇراعۇل اۋلىمەن بiرگە جايلاۋعا شىعىپ، جازداي باقاناستىڭ بويىندا دەمالدى. تامىزدىڭ ورتا تۇسىندا اقشوقىعا، ويقۇدىققا كۇزەككە تۇسەدi. ەل-جۇرتتىڭ ايتۋىنشا مۇحتار مەن كاميلانىڭ تويىنا ءاليحان بوكەيحانوۆ، مىرجاقىپ دۋلاتوۆ، حالەل عابباسوۆ، دانيال كاكiتايۇلى، سەيiت توقىمباەۆ، جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ، امiرە قاشاۋباەۆ قاتىسىپتى. كەيiن «الاش» پارتياسىنىڭ قايراتكەرلەرiن تويىنا شاقىردى، سوندا ولاردىڭ جاسىرىن قۇرىلتايى ءوتiپتi-مىس، دەگەن جالاعا قالاتىنىڭ، ارينە، مۇحتار بiلگەن جوق. ايتەۋiر، مامايلار الiمقۇل اۋىلىنا اتوي سالعاننان كەيiن مۇحتار قالادا كوپ بوگەلمەگەنi. اباي ۇرپاقتارى مەن رازاقتىڭ توي قامىنا شۇعىل كiرiسكەنi انىق.
قاۋاش الiمقۇل قىزى: «مامايلار بiتiممەن تاراسقاننان كەيiن iلە-شالا مۇحتار دا كەلدi.
قارقارالىدان امiرە قاشاۋباەۆ پەن يسا بايزاقوۆ، تاعى باسقا ونەرپاز دوستارى كەلiپ، تويدى دۇرiلدەتiپ وتكiزبەكشi بولدى. مۇحتاردىڭ اعاسى رازاق التى قانات اق ءۇي تiگiپ، جەكە وتاۋ قۇردى. توي مالىن دايىنداپ، بارلىق تۋىستىرىن جيناپ، قاتتى دايىندالدى. 1920 جىلدىڭ تامىز ايىندا، اباي ۇرپاقتارى مەن مۇحتاردىڭ تۋىسقاندارى بiرiگiپ جاساعان بۇل توي ەرەكشە جاقسى، ايتارلىقتاي قىزىقتى بوپ ءوتتi. سوڭىنان مۇحتاردى ەل-جۇرت كەزەكتەسiپ شاقىرىپ، ءدام تاتقىزدى».
(جالعاسى بار)
Abai.kz
