وركەن كەنجەبەك. مەملەكەتتىك ميف: 150 ۇلت!
«قازاق-رەسەي شەكاراسىنان ەكى كەلى ەسىرتكى الىپ وتپەك بولعان پۋشتۋندى قازاقستانداعى 131-ءشى ۇلت دەپ قابىلداپ جىبەرىپتى».
(حالىق اراسىنان)
«قازاقستان» تەلەارناسى. «كەش جارىق» باعدارلاماسى. جۇرگىزۋشىلەردىڭ ءبىرى ايگۇل يمانباەۆانىڭ اۋزىنان «بىزدە 150 ۇلت تاتۋ-ءتاتتى ءومىر ءسۇرىپ جاتىر» دەگەن سىڭايدا ءسوز شىعىپ كەتتى. ابايسىزدا ايتىلدى دەپ اقتايىن دەسەڭ، بۇل تىكەلەي ەفير ەمەس. مونتاج ۇستەلىندە تىگىسى جاتقىزىلىپ، قىراعى رەداكتورلاردىڭ قاراۋىنان وتكەن.
مۇمكىن، بۇل قارا تىرناعىنا دەيىن نامىس وتى ۇشقىنداپ تۇرعان ۇلتشىلدىڭ جۇيكەسىن جانىرداي «جاڭالىق» ەمەس تە شىعار. بىراق، مەملەكەتتىك ميف قۇراستىرۋداعى تىڭ كورسەتكىشكە توسىرقاعانىمىز راس. وسى كەزگە دەيىن قازاقستانداعى ەتنيكالىق قۇرام دەگەندە، 100 بەن 140-تىڭ اراسىنداعى كەز كەلگەن ساندى اتاساق، قاتەگە سانالمايتىن. مىسالى، ول «... 120 ۇلىس» («كازاحستانسكايا پراۆدا»، 26.06.2006), «...100 ۇلت» (31 ارنا), «126 يا 130 ۇلىس» (رەسمي باياندامالاردان), «140 ۇلىس» («قازينفورم»، 27.08.2010) دەپ جىل سايىن، قۇندىزدىڭ تەرىسىندەي قۇبىلىپ تۇرادى. بيىلعى باعان - 150! ەلىمىزدىڭ ۇلتتىق كارتاسى بىردەن 10-15 ۇلىسقا كەڭىپ سالسا، «بۇل قالاي؟» دەگەن ساۋالدىڭ بوي كوتەرۋى زاڭدى عوي. كورسەتكىش كىمدەردىڭ ەسەبىنەن كوبەيىپ وتىر؟
«قازاق-رەسەي شەكاراسىنان ەكى كەلى ەسىرتكى الىپ وتپەك بولعان پۋشتۋندى قازاقستانداعى 131-ءشى ۇلت دەپ قابىلداپ جىبەرىپتى».
(حالىق اراسىنان)
«قازاقستان» تەلەارناسى. «كەش جارىق» باعدارلاماسى. جۇرگىزۋشىلەردىڭ ءبىرى ايگۇل يمانباەۆانىڭ اۋزىنان «بىزدە 150 ۇلت تاتۋ-ءتاتتى ءومىر ءسۇرىپ جاتىر» دەگەن سىڭايدا ءسوز شىعىپ كەتتى. ابايسىزدا ايتىلدى دەپ اقتايىن دەسەڭ، بۇل تىكەلەي ەفير ەمەس. مونتاج ۇستەلىندە تىگىسى جاتقىزىلىپ، قىراعى رەداكتورلاردىڭ قاراۋىنان وتكەن.
مۇمكىن، بۇل قارا تىرناعىنا دەيىن نامىس وتى ۇشقىنداپ تۇرعان ۇلتشىلدىڭ جۇيكەسىن جانىرداي «جاڭالىق» ەمەس تە شىعار. بىراق، مەملەكەتتىك ميف قۇراستىرۋداعى تىڭ كورسەتكىشكە توسىرقاعانىمىز راس. وسى كەزگە دەيىن قازاقستانداعى ەتنيكالىق قۇرام دەگەندە، 100 بەن 140-تىڭ اراسىنداعى كەز كەلگەن ساندى اتاساق، قاتەگە سانالمايتىن. مىسالى، ول «... 120 ۇلىس» («كازاحستانسكايا پراۆدا»، 26.06.2006), «...100 ۇلت» (31 ارنا), «126 يا 130 ۇلىس» (رەسمي باياندامالاردان), «140 ۇلىس» («قازينفورم»، 27.08.2010) دەپ جىل سايىن، قۇندىزدىڭ تەرىسىندەي قۇبىلىپ تۇرادى. بيىلعى باعان - 150! ەلىمىزدىڭ ۇلتتىق كارتاسى بىردەن 10-15 ۇلىسقا كەڭىپ سالسا، «بۇل قالاي؟» دەگەن ساۋالدىڭ بوي كوتەرۋى زاڭدى عوي. كورسەتكىش كىمدەردىڭ ەسەبىنەن كوبەيىپ وتىر؟
وسى سەبەپتەن قر ستاتيستيكا اگەنتتىگىنىڭ رەسمي سايتىنا (www.stat.kz) كىرسەڭىز، ءوسىپ-ءونۋ، كوشى-قوننىڭ ديناميكاسىن تاپساڭىز دا، ۇلتتىق قۇرام جونىنەن قولىڭىزعا ءجوندى اقپارات ىلىنبەيدى. ءار ۇلىستان اربانىڭ كۇپشەگىنە بويى جەتپەگەن بالاسىن ساناعاننىڭ وزىندە، ەسەبى قانشا شىعادى؟ ساۋالى تۋعانمەن، جاۋابى جوق. سەبەبى، بىزدە ەتنودەموگرافيالىق ستاتيستيكا اشىق جاريالانبايدى. گازەتكە باسىلمايدى. بىلەتىنىمىز: 2010 جىلدىڭ 1 قاڭتارىنداعى مالىمەت بويىنشا، قازاقستاندا 16 196 800 ادام بولسا، سونىڭ 63,1 پايىزى - قازاق. ارى قازبالاساڭىز، ورىس، وزبەك، ۋكراين، ۇيعىر، تاتار، نەمىستىڭ كورسەتكىشتەرىنە تىرەلەسىز. قازاقپەن قوسا ساناعاندا، اتالعان 6 ۇلىستىڭ عانا ۇلەس سالماعى جالپى حالىقتىڭ 1 پايىزىنان ارەڭ اسادى. قالعان 100-ءدىڭ ۇستىندەگى ۇلىستىڭ «سايدا سانى، قۇمدا ءىزى جوق». ستاتاگەنتتىكتىڭ دەرەگى ولاردى «باسقا ەتنوستار» دەگەن شوعىرعا توپتاستىرىپ، جالپى حالىقتىڭ 4,5 %-ى دەپ كورسەتەدى. 2005-2006 جىلعى قايبىر دەرەكتە «قازاقستانداعى بەلورۋستار - 0,64%، كارىستەر - 0,67%، ءازىربايجاندار - 0,56%، تۇرىكتەر - 0,55%» بولعان كورىنەدى. ەلىمىزدە ەڭ كوپ تارالعان ۇلىستاردىڭ ءوزى جالپى حالىقتىڭ ءبىر پايىزىنا جەتپەي تۇرعاندا، قالعان ۇلتتىق توپتاردىڭ ءنول ءبۇتىن مىڭنان ءبىر سەكىلدى مەجەدە تۇرعانى بەلگىلى شىعار. كورشىمىزدەگى ءار دياسپورانىڭ العان دەمىن، جىبىرلاعان جان باسىن ءبىلىپ وتىرعاندا، «قازاقستاندا كىم تۇراتىنىن بىلمەيمىز» دەسەك، ۇيات-اۋ بىرەۋدەن؟ ايتالىق، رەسەيدە 180-نەن استام ۇلىس وكىلدەرى تۇرادى، ونىڭ ىشىندە سانى از دەگەن يۋكاگيردەن 1 509 نەمەسە نگاناسان ۇلىسىنان 834 ادام قالسا كەرەك. ساحاليندەگى وروك حالقىنان 200-گە جەتەر-جەتپەس جان قالعانىن، حاباروۆسك ايماعىندا ەكى مىڭداي ۇگەدەيلىك قالعانىن جاھانتور الەمگە جايىپ وتىر. ال قازاقستاندا بۇلعار يا قۇمىقتىڭ قانشا ەكەنىن بىلمەگەندە، جالپى ۇلىستاردىڭ سانى ارتقانىن، يا كەمىگەنىن يىسكەپ بىلمەكپىز بە؟
«150 ۇلىستىڭ» ىشىندە كىم بار؟ مۇمكىن، بەتپاقدالانىڭ بوكەن شيىرلاعان اتىرابىنا افريكانىڭ تۇقىمى توزىپ بارا جاتقان باندا، زاندە، بەمبا، كوسا، سۆازي سياقتى تايپالارىن كوشىرىپ جاتىر ما ەكەن؟ رەزەرۆاتسيا سالىپ.. اقىرى، قازاقستاندى جەر-جاھاننىڭ جەرۇيىعى، الەمدىك دىندەردىڭ، مادەنيەتتىڭ، ت.ب.-نىڭ ورتالىعى قىلۋ ويىمىزدا ەكەن، نەگە «نۇحتىڭ كەمەسى-2» اتالاتىن حالىقارالىق جوبانى قولعا الماسقا؟ انە-مىنەدەن سوڭ تاريحتىڭ قويناۋىنا سۇڭگيتىن «رەليكت» تايپالاردان جۇپ-جۇپ قىلىپ، قازاقستانعا اكەلىپ، كوبەيتىپ، ساۋابىن الايىق... ەشكىم قولمەن ۇستاپ، كوزبەن كورمەگەن، ياكي كۋاگەر شاقىرىلىپ، ءمور باسىلمايتىننىڭ ءبارىن ميف دەسەك، بىزدەگى جاعداي سولاي دەپ ايتۋعا ماجبۇرلەپ تۇر.
ايتەۋىر، ەتنوساياساتتاعى جەلبۋازدىققا قارسى قازاق فاكتورىنىڭ كۇشەيىپ كەلە جاتقانىن كوڭىلگە مەدەت تۇتامىز. مىسالى، 1989-2009 جىلدار ارالىعىندا قازاقتىڭ سانى 26 پايىزعا (2,1 ملن ادامعا) ارتقاندا، نەمىستەر 50%-عا، ۋكرايندەر 39 %-عا، تاتارلار 18 %-عا، ورىستار 15%-عا ازايىپ كەتتى. ۇلتتىق سانا-سەزىمنىڭ ءوسۋى - دەموگرافيالىق وسىمگە پەرپەنديكۋليار قۇبىلىس. دەمەك، ءالى-اق ۇلتتىق مەملەكەت رەتىندە قالىپتاسۋ ءۇردىسى الگىدەي ميفتەردىڭ تامىرىنا بالتا شابادى دەگەن ءسوز. سوندا عانا «كەش جارىق» باعدارلاماسىن قورىقپاي قاراي بەرۋگە بولادى!
«اباي-اقپارات»
