اقش-تىڭ تالاي جەرiن شارلاعان بiر ارiپتەسiم اڭگiمەلەرiن ايتىپ وتىر. مەن تىڭداپ وتىرمىن. بiر كەزدە: "...يانكيلەر پالە عوي، قاي شتاتقا بارساڭ دا، قاز-قالپىندا ساقتالعان باياعى كوۆبويلار (اعىل. cowboy, cow - سيىر جانە boy - جiگiت) زامانىنداعى شاعىن قالاشىقتار الدىڭنان شىعادى. امەريكاندىق ۆەستەرن جانرىنداعى فيلمدەردەگi "سالۋندار", ەسiگi ەكi جاققا ايقارا اشىلاتىن "ۆيسكي بارلار", كوشەگە اسفالت ورنىنا توسەلگەن ەسكi تاقتايلاردى سول قالپىندا قالدىرعان. بەينە بiر "جابايى باتىس" زامانىنا قايتا ورالعانداي اسەردە بولاسىڭ" دەدi. ءارi قاراي ويلانىپ كەتتiم. بiزدiڭ ەلiمiزدە كونە زامان تۇگiلi, كەشەگi 70 جىلدان اسا ءومiر سۇرگەن كەڭەستiك داۋiردەن دە ەشنارسە ەستەلiك بولىپ قالماپتى...

وسىدان ون جىل شاماسى بۇرىن الماتىعا كەلگەن فرانتسۋزدىڭ ايگiلi اكتەرi پەر ريشار مۇڭايىپ: "نومادتاردىڭ تۇيە قومداپ، جىلقىنىڭ جالىندا ويناعان تۇرمىسىن كورەمiن بە دەپ كەلسەم، مۇنداعى كوشپەندiلەردiڭ ۇرپاعى دا تاس ۇيلەرگە قامالعان دارەجەگە جەتiپتi عوي" دەگەن ەدi. ونىڭ ءسوزiنiڭ استارىن تۇسiنبەگەن جۋرناليستەردiڭ: "بiزدەر دە وركەنيەتتi ەل بولدىق" دەپ ماڭعازدانعانى ەسiمدە.
قازاقتا "ەسكiنiڭ سارقىنشاعى" دەگەن جامان ادەت بار. ەسكiرگەن نارسەنi بiرجولاتا تالقانداپ تاستايدى. تiپتi, سونداي ەكپiنمەن - 30-40 جىل بۇرىن دومبىرانى دا ساناتتان سىزىپ تاستاي جازداعانىمىزدى بiر قۇداي ءوزi كەشiرسiن. بiراق كيiز ءۇيدiڭ پەشەنەسiنە دومبىرادان دا اۋىر تاعدىر جازىلىپتى.

اقش-تىڭ تالاي جەرiن شارلاعان بiر ارiپتەسiم اڭگiمەلەرiن ايتىپ وتىر. مەن تىڭداپ وتىرمىن. بiر كەزدە: "...يانكيلەر پالە عوي، قاي شتاتقا بارساڭ دا، قاز-قالپىندا ساقتالعان باياعى كوۆبويلار (اعىل. cowboy, cow - سيىر جانە boy - جiگiت) زامانىنداعى شاعىن قالاشىقتار الدىڭنان شىعادى. امەريكاندىق ۆەستەرن جانرىنداعى فيلمدەردەگi "سالۋندار", ەسiگi ەكi جاققا ايقارا اشىلاتىن "ۆيسكي بارلار", كوشەگە اسفالت ورنىنا توسەلگەن ەسكi تاقتايلاردى سول قالپىندا قالدىرعان. بەينە بiر "جابايى باتىس" زامانىنا قايتا ورالعانداي اسەردە بولاسىڭ" دەدi. ءارi قاراي ويلانىپ كەتتiم. بiزدiڭ ەلiمiزدە كونە زامان تۇگiلi, كەشەگi 70 جىلدان اسا ءومiر سۇرگەن كەڭەستiك داۋiردەن دە ەشنارسە ەستەلiك بولىپ قالماپتى...

وسىدان ون جىل شاماسى بۇرىن الماتىعا كەلگەن فرانتسۋزدىڭ ايگiلi اكتەرi پەر ريشار مۇڭايىپ: "نومادتاردىڭ تۇيە قومداپ، جىلقىنىڭ جالىندا ويناعان تۇرمىسىن كورەمiن بە دەپ كەلسەم، مۇنداعى كوشپەندiلەردiڭ ۇرپاعى دا تاس ۇيلەرگە قامالعان دارەجەگە جەتiپتi عوي" دەگەن ەدi. ونىڭ ءسوزiنiڭ استارىن تۇسiنبەگەن جۋرناليستەردiڭ: "بiزدەر دە وركەنيەتتi ەل بولدىق" دەپ ماڭعازدانعانى ەسiمدە.
قازاقتا "ەسكiنiڭ سارقىنشاعى" دەگەن جامان ادەت بار. ەسكiرگەن نارسەنi بiرجولاتا تالقانداپ تاستايدى. تiپتi, سونداي ەكپiنمەن - 30-40 جىل بۇرىن دومبىرانى دا ساناتتان سىزىپ تاستاي جازداعانىمىزدى بiر قۇداي ءوزi كەشiرسiن. بiراق كيiز ءۇيدiڭ پەشەنەسiنە دومبىرادان دا اۋىر تاعدىر جازىلىپتى.
تاياۋدا جازعان بiر ماقالامدا: "قازاقستان رەسپۋبليكاسى مەملەكەتتiك ەلتاڭباسىنىڭ سيپاتتاماسىندا: "شاڭىراق - كۇن شەڭبەرi. اينالعان كۇن شەڭبەرiنiڭ قوزعالىستاعى سۋرەتi iسپەتتi, شاڭىراق - كيiز ءۇيدiڭ كۇمبەزi كوشپەلi تۇركiلەر ءۇشiن ءۇيدiڭ، وشاقتىڭ، وتباسىنىڭ بەينەسi. كوگiلدiر ءتۇس اياسىندا شاڭىراقتى اينالا كۇن ساۋلەسiندەي تاراپ ۋىقتار شانشىلعان..." دەپ جازىلعان. ءبارi دە دۇرىس. ۇيلەسiمدi-اق. اتا-بابالارىمىز جاۋگەرشiلiكتە كيiز ۇيلەرiنەن ايىرىلسا دا، شاڭىراقتىڭ كيەسiنەن سەسكەنiپ، ونى وزدەرiمەن بiرگە تاستاماي الىپ ءجۇرۋشi ەدi. ءسويتiپ ءجۇرiپ، بۇگiنگi قازبا بايلىققا تولى كەڭ-بايتاق جەردi بiزدەرگە امانات ەتiپ قالدىردى. وتكەن عاسىردىڭ باسىندا قازاقتىڭ سۇلتاندارى رەسەيدiڭ "اق پاتشاسىنا" التىن كيiز ءۇيدi بارلىق جاساۋلارىمەن تارتۋ ەتەتiن. ونداعىسى جاعىمپازدىق ەمەس، وزگەشە ورنەگi بار ەل ەكەنiن كورسەتكەن جاسامپازدىعى ەدi. بۇگiنگi كۇنi قازاقستانعا كەلگەن شەتەلدiك قوناقتارىمىزعا سول اتا ءداستۇرiمiزدi جاڭعىرتىپ، نەگە كيiز ءۇيiمiزدi تارتۋ ەتپەسكە! الدە جاۋجۇرەك كوشپەندiلەردiڭ ۇرپاعى ەكەندiگiمiزدi قورسىناتىن قويان جۇرەكتiك دارەجەگە جەتiپ قالدىق پا؟
كەڭەس داۋiرiندە ۇشتوبەدەگi كيiز ءۇي زاۋىتى جىل سايىن جيىرما مىڭ كيiز ءۇي شىعاراتىن. قازiر ەلiمiزدە جىلىنا جيىرما كيiز ءۇي جاسالا ما، جاسالماي ما، بەلگiسiز. بiراق، قۇدايعا شۇكiر سوڭعى ۋاقىتتا شاعىن جانە ورتا كاسiپكەرلiكپەن اينالىساتىنداردىڭ كيiز ۇيگە دەگەن قىزىعۋشىلىعى ارتىپ كەلەدi. تەك سوعان مەملەكەت تاراپىنان ءسال جاردەم بەرiلسە، بالكiم كيiز ءۇيدiڭ كيەسi مەن قادiرi قالپىنا كەلiپ قالار. بۇل بولەك ماقالانىڭ تاقىرىبى بولعاندىقتان، ءارi قاراي بويلاماي-اق قويالىق..." دەپ توقتاپپىن. ەندi بۇگiن سول ماقالانىڭ جالعاسىن جازۋدىڭ ءساتi ءتۇسiپ وتىر.
جالپى كيiز ءۇي تۋرالى جازىلماي جۇرگەن جوق. جازىلىپ تا، ايتىلىپ تا ءجۇر. بiراق جاڭعىرىق سياقتى جارتاسقا سوعىلىپ، "ك-ي-i-ز ءۇ-ي-ي-ي" دەپ بارىپ، ەستiلمەي كەتەدi. اقش-تاعى كوۆبويلار قالاشىعى سياقتى، كيiز ۇيدەن تۇراتىن قازاقى اۋىلعا - استانانىڭ، الماتىنىڭ، قالا بەردi نيەتiنە قاراي ءاربiر وبلىس ورتالىعىنان تورiنەن ورىن بەرۋگە بولادى. ولاي ەتۋگە بiزدەرگە نە كەدەرگi بولىپ تۇر. ەشنارسە دە. قازiر قۇدايعا شۇكiر، ءوزiمiز بي، ءوزiمiز قوجامىز. "مىنالارىڭ نە؟" دەپ جوعارعى جاقتان نۇقيتىن ەشكiم جوق.
قىرىق جىل بۇرىن "جۇتاڭ" بيۋدجەتپەن تۇسiرiلگەن "قىز جiبەك" فيلمiندە - كيiز ۇيلەر كەرەمەت ناسيحاتتالدى. تiپتi حان ورداسىن دا كيiز ۇيدەن كوزدiڭ جاۋىن الاتىنداي ەتiپ جاساعانى سونشالىق، ناقىشى ءالi كۇنگە كوز الدىڭنان كەتپەيدi. سوڭعى رەت كيiز ۇيلەردiڭ اۋىلىن - ابايدىڭ 150 جىلدىق الەمدiك دەڭگەيدە وتكەن تورقالى تويىندا كوردiك. ۇلتتىق ناقىشىمىزدى كورە الماعان، بiز تiلدi وزگە ۇلتتىڭ جۋرناليستەرi "كيiز ءۇيدiڭ iشiنە ۋنيتاز ورناتىپتى، سوندا باياعى زاماندا دا سولاي بولعان با؟" دەپ مىسقىلدادى. سول-اق ەكەن، "تارس" كەتتiك تە، بۇل ماسەلەگە قايتىپ ورالمادىق. سونىڭ ىزاسى ما قايدام، "كوشپەندiلەر" فيلمiندە قازاقتار كيiز ۇيلەرiن تۇيەلەرگە ارتىپ ءجۇرiپ ەمەس، تاريحي شىندىقتان اۋىلى الىس، كەسەكتەن جاسالعان تۇركiستان قامالىندا سوعىسادى. بiراق ايگiلi فيلم ءتۇسiرiلiپ بولعان سوڭ - بiر-ەكi كيiز ءۇيدiڭ "قولدى" بولعانى جازىلدى. ۇرلىقشىلار ۇرلاعىسى كەلسە، باسقا قىمباتتاۋ نارسە تابىلمادى دەيسiڭ بە؟ ولاردىڭ كيiز ءۇيدi ۇرلاپ قاشۋىنىڭ تۇبiندە جۇرەكتi سىزداتقان ساعىنىش جاتقانىن سوت اعايىندار اجىراتتى ما ەكەن. ءاي، قايدام! سونشاما اقشانى ىسىراپ قىلعان سوڭ، سول فيلمنiڭ iشiندە كيiز ءۇيدi دە ناسيحاتتاپ كەتەتiن بiر-ەكi سيۋجەت تابۋعا بولار ەدi. بiراق فيلمدi تiلi, دiلi بولەك جات جەرلiكتەر تۇسiرگەن سوڭ سولاي بولدى!؟ جارايدى، بولار iس بولدى، بوياۋى سiڭدi.
وسى ماقالامدى "SOS" دەگەن ايدارمەن كەزەكتi ۇسىنىس رەتiندە جازعىم كەلiپ وتىرعان جوق. اقىرى جازعان سوڭ، قالتاي اعامىز ايتقانداي: "ماسا مۇرنىن تىعا المايتىن ەتiپ", جوعارعى بيلiكتەگiلەرگە دە، قاتارداعى كاسiپكەرلەرگە دە "ەندi ول ولاي عوي، ەندi بۇل بۇلاي عوي" دەگەن سىلتاۋ ايتىپ بۇلتارۋعا جول بەرگiم كەلمەيدi. سول سەبەپپەن سوناۋ 1985 جىلداردان بەرi حال-قادiرiمشە جيناعان جەكە ارحيۆiمدەگi "كيiز ۇيگە قاتىستى دەرەكتەردi" كەلتiرiپ وتىرمىن. اقجان ماشانوۆ اتامىز، ا. قۇرالۇلى، ع.اقپانبەكوۆ سىندى اعالارىمىز كيiز ءۇيدiڭ عاجايىپ قاسيەتiن حالقىمىزعا قايتا تانىتۋعا بار عۇمىرلارىن سارپ ەتكەنiن باسا ايتۋ كەرەك. ەسiل ەڭبەكتەرi زايا كەتپەگەي دەپ تiلەيسiڭ قامىققاندا.
Iشتەگi رەنiش تاۋسىلمايدى. سۋىرتپاقتاساڭ شىعا بەرەدi. بiراق كيiز ۇيگە ناقتى توقتالىپ، استرونوميالىق تۇرعىدان انىقتاما، ونىڭ تۇرلەرi, قاڭقا-قۇرىلىسى، جيھازىنىڭ اتاۋلارى مەن ونى قازiرگi كەزدە قانداي تەحنولوگيالىق جولمەن جاساۋعا بولاتىنى ت.ب. جونiندە ناقتى نۇسقاۋلار مەن ەسكiلiكتi امالدار جونiندە اڭگiمە قوزعالىق.

قازاقى كيIز ءۇيدIڭ استرونومياعا قاتىسى
ەجەلگi قادىم زامانداردان باستاپ كوشپەلi تۇرمىس كەشكەن حالقىمىزدىڭ تەك استرونوميا سالاسىندا عانا ەمەس، سونىمەن قاتار گەومەتريا، ماتەماتيكا، فيزيكا، حيميا تارiزدەس ت.ب. عىلىمداردان دا مول حابارى بولعاندىعىن كادۋiلگi قازاقى كيiز ءۇيدiڭ قۇرىلىسى مەن قۇرال-جابدىقتارىنان كورە الامىز. وزدەرiنiڭ ومiرلiك تاجiريبەلەرiندەگi بiلiمدەر جيىنىن ۇدايى جەتiلدiرە وتىرىپ جاساعان كيiز ۇيدە تۇرىپ، بارعا قاناعات جاساپ، بالا-شاعا وربiتكەن اتا-بابالارىمىزدىڭ بارماعان جەرi, باسپاعان تاۋى قالعان جوق. ءسۇت پiسiرiم ۋاقىتتا نە قۇرىپ، نە جيناپ الۋعا بولاتىن كيiز ءۇيدiڭ قاڭقاسى مەن قۇرىلىسىنان كوشiپ-قونۋعا ىڭعايلى جاسالۋىن عانا ەمەس، وتباسىلىق راسىتحانالىق (وبسەرۆاتوريالىق) ماقساتىن دا كورەمiز. بۇل تۋرالى ەۋروپا مەن رەسەي عالىمدارى تامسانا ايتىپ جۇرسە دە، كيiز ۇيدە بiر كۇن دە ءومiر ءسۇرiپ كورمەگەندiكتەن، جارىتىمدى ەشنارسە ايتا الماي كەلەدi. ايتا دا المايدى...
ءتورت بۇرىشتى بولمەلەرگە قامالعان قازiرگi ۇرپاقتىڭ اتا-بابالارىمىزدان قالعان اسىل مۇراعا قىزىعۋشىلىعىن قالاي وياتۋعا بولادى؟ ماسەلەن، داۋلەتتi اعايىنداردىڭ كەز كەلگەن قالادا ءزاۋلiم كوتتەدجدەرi بار. ولاردىڭ ات شاپتىرىم اۋلالارىنا قاراساڭ، بiر نارسە جەتiسپەي تۇرعانىن بايقايسىڭ. جەتپەي تۇرعانى - كيiز ءۇي. التىنبەك قورازباەۆ اعامىز ءوز ءۇيiنiڭ 1 بولمەسiنە - جارتىلاي كيiز ءۇي تiگiپ قويىپتى دەگەندi ەستiگەندە، كەيبiرەۋلەر "ەسi دۇرىس پا؟" دەدi. مەن iشiمنەن التەكەڭە رازى بولدىم. ەگەر باي-باقۋاتتى اعايىندارىمىز، كوتتەدجدەرiنiڭ جوباسىنا تاپسىرىس بەرگەندە، ساۋلەتشiلەرگە مiندەتتi تۇردە بiر بولمەسiن كيiز ءۇي فورماسىندا دوڭگەلەك ەتiپ جوبالاڭدار دەسە، جوبالايدى عوي. بالكiم تالانتتى ساۋلەتشiلەرiمiز وزدەرi دە بايقاماي، جوبا جاساۋ ۇستiندە كيiز ءۇيدiڭ جاڭا تىنىسىن اشۋى دا مۇمكiن. ازiرگە بۇل تەك قانا ارمان بولىپ تۇر!
كيiز ءۇيدiڭ قاراپايىم دا كۇردەلi جۇمباعىن قولداعى بار ماتەريالدارمەن تولىقتىرىپ، اڭگiمەمiزدi ەڭ اۋەلi كيiز ءۇي اتاۋلارى مەن ونىڭ نەگiزگi سۇيەگi, جيھازدارى، جابدىقتارى تۋرالى مالiمەتتەردەن باستاۋدى ءجون كوردiك.
جالپى فورماسىنا زەر سالعاندا، كيiز ءۇيدiڭ كۇردەلi گەومەتريالىق بەتتەردەن تۇراتىندىعىنا كوز جەتكiزۋگە بولادى. ەندi سوعان توقتالايىق. كيiز ءۇيدiڭ سۇيەگi (قاڭقاسى) بiركەلكi ءسامبi تالدان جاسالادى. تالدىڭ جۋاندىعى شامامەن 1 تۇتام. (ەگەر كوپتەپ شىعارىلاتىن بولسا، وزiندiك قۇنى ارزان بولۋى ءۇشiن قازiرگi جەتiلگەن تەحنولوگيانىڭ كومەگiمەن قىزدىرىپ بۋلاپ، سىعىمداپ، كونۆەيەرلiك تاسiلمەن جاساۋعا بولادى).
1. كەرەگە - كيiز ءۇيدiڭ قابىرعاسى. ول ارنايى قىرناپ يiلگەن اعاشتاردان قۇراستىرىلادى. كيiز ءۇي جاساۋعا قاجەتتi اعاشتى تاڭداپ الىپ، قوزعا سالىپ بالقىتىپ، تەزگە سالىپ يەدi. يۋ پروتسەسiندە كەرەگەنiڭ باسى مەن اياعى سىرتقا قاراي شالقايتىلادى. سوندا، كەرەگە جەلiسiنiڭ پروفيلi ەكi كۋبتىق پارابولا ءتارiزدi بولىپ شىعادى. جەلiنiڭ iشكi جاعىن ساي-ساي ەتiپ قىرنايدى. كەرەگەنiڭ iشكi جاعىنداعى بۇلايشا قىرنالعان سىزىقتار بiرiنشiدەن، ماتەريالدىڭ بەرiكتiگiنە "قاتتىلىق قابىرعاسى" (رەبرو جەستكوستي) رەتiندە قولدانىلسا، ەكiنشiدەن، اسەمدiك ەلەمەنتi قىزمەتiن اتقارادى.
2. جەلi - كەرەگەنiڭ ءاربiر قاناتىن قۇرايدى. جەلiلەر - 14 ەرiسiنەن، 9 ساعاناقتان، 9 بالاشىقتان تۇرادى.
3. قانات - كيiز ءۇيدiڭ ۇلكەن-كiشiلiگiن بiلدiرەدi. كيiز ۇيلەر نەگiزiنەن ون ەكi نەمەسە التى قانات بولىپ كەلەدi. ولاردىڭ ساعاناقتارىنىڭ، بالاشىقتارىنىڭ سانى اسپان ولشەمiنە سايكەس 108 بولادى. قۇرىلعان كەرەگەنiڭ جوعارى جانە تومەنگi جاقتارى گيپەربولالىق پارابولويد ءتارiزدi دە، ورتاسى ەلليپسويدتىڭ بولiگi فورمالى بولادى. جەر شارىنىڭ ءوزi ەلليپسويد فورمالى. ول كۇندi ەلليپس بويىمەن اينالادى. ورتاداعى وشاق كۇندi بەينەلەيتiن ەلليپستiڭ بiر فوكۋسى. كۇن (وشاق، وت) - تiرشiلiك كوزi, ءومiر تىنىسى. ەندەشە اسپان الەمiنiڭ كiشiرەيتiلگەن بەينەسi - كيiز ءۇي بولماق.
4. بەلدەۋ - كيiز ءۇيدiڭ سىرتىنان اينالدىرا تارتىلىپ، اسپان بەلدەۋi - زودياكتiك شەڭبەرمەن ادەمi ۇيلەسەدi. التى قانات ءۇيدiڭ ءار كەرەگەسiنiڭ ەكi باسىندا ەكi زودياكتiك شوقجۇلدىز. ولاي دەيتiنiمiز، كيiز ءۇيدiڭ ەسiگi, ءتورi بەلگiلi بiر باعىتتاۋعا قاراتىلىپ تiگiلسە، iشكi مۇلiك جيھازدارىنىڭ ورنالاسۋى قاشاندا بiركەلكi. ۇيگە كiرگەندە وڭ جاقتا قۇرۋلى شي بولادى، ونىڭ iشiندە ىدىس-اياق، تاماق ساقتالادى. ال سول جاق بوساعادا ەر-تۇرمان، ودان جوعارى ەرلەردiڭ كيiمi, قارۋ-جاراعى iلiنەدi. ءارi قاراي جۇك جينالادى ت.س.س. ءار نارسەنiڭ وزiنە تيiستi ورنى بار. مۇنىڭ ءوزi زودياكتiك شوقجۇلدىزداردىڭ ورنالاسۋىنا سايكەستەندiرiلگەن.
5. توسەكتiڭ باسى - تورگە قاراتىپ سالىنادى. كيiز ءۇيدiڭ ءتورi - تەمiرقازىق جۇلدىزىنا باعىتتالادى. باستى سولتۇستiككە قاراتىپ جاتۋ ءراسiمi وسىدان شىققان بولۋى كەرەك. بۇل جەردە سولتۇستiك دەپ - جەردiڭ ماگنيت پوليۋسiن تۇسپالداپ وتىرمىز.
6. باقان - ادەتتە شاڭىراققا كولبەي تiرەلەدi. ول ءۇيدiڭ تiرەگi. باقاننىڭ باعىتى جەردiڭ وسiنە سايكەس - تەمiرقازىق جۇلدىزىن نۇسقاپ تۇرادى. ول گالاكتيكا ەكۆاتورىنىڭ اسپان ەكۆاتورىنا كولبەۋ بۇرىشىن (62 ) كورسەتەدi.
7. شاڭىراق - شەڭبەر ءتارiزدi توعىننان جانە كۇلدiرەۋiشتەردەن تۇرادى. كۇلدiرەۋiشتەر پارابولا ءتارiزدi يiلەدi. تۇندiك جابىلعان شاڭىراقتىڭ فورماسىن اينالۋ پارابولويدى. بۇل كوپشiلiك كۇمبەزدەرگە ءتان فورما.
8. تۇندiك - شارشى ءتارiزدi ەتiلiپ جاسالادى دا، شاڭىراققا جابىلعاندا الەمنiڭ ءتورت باعىتىن كورسەتiپ تۇرادى.
9. ۋىق - بiر ۇشىمەن قالامى شاڭىراققا، ەكiنشiسiمەن يiنi كەرەگە باسىنا بەكiپ - ۇزiك، تۋىرلىقتارمەن جابىلاتىن كيiز ءۇيدiڭ نەگiزگi قابىرعا قاڭقاسى. ول وزiنە تۇسەتiن سالماقتى كەرەگەگە وتكiزەدi. كيiز ءۇي جاساۋشى شەبەرلەردiڭ ايتۋىنشا ۋىق بiرتiندەپ يiلەدi, ياعني ءتۇزۋ بولiگiنەن (قارىنان) قيسىق بولiگiنە (يiنiنە) بiرتiندەپ اۋىسادى. ەسەپتەۋلەر ۋىقتىڭ تيiمدi پروفيلi پارابولا ەكەندiگiن كورسەتتi. ونىڭ قارى پارابولانىڭ تارماعى ءتارiزدi. ۇزىندىعى ءۇيدiڭ كولەمiنە جانە قانات سانىنا بايلانىستى 12-16 قارىس ارالىعىندا جاسالادى، سانى 45-120 بولادى.
ەندi ۋىق سانىنا نازار اۋدارايىق. 45, 60, 72, 90, 120 - بۇل سانداردىڭ بارلىعى 360-قا قالدىقسىز بولiنەدi.
تاڭمەن تالاسا باستالاتىن قوي ورگiزۋ، سيىر ساۋ، بيە بايلاۋ ت.س.س. قات-قابات ءۇي شارۋاشىلىعىن جۇرگiزۋ بەلگiلi بiر ۋاقىتپەن مولشەرلەنiپ وتىرادى. ۋاقىت ولشەمدەرiن بiلدiرەتiن "بيە ساۋىم", ء"سۇت پiسiرiم", "ەت پiسiرiم" ت.ب. ءسوز تiركەستەرiمەن بiرگە، كۇن مەزگiلiن بiلدiرەتiن ولشەمدەر دە قولدانىلعان. مىسالى، "كۇن تۇساۋ بويى، شiدەر بويى، ارقان بويى كوتەرiلدi" دەپ جاتادى. بۇل ولشەمدەر شاڭىراقتان تۇسكەن كۇن ساۋلەسiنiڭ جۇرگەن جولىنان كورiنەدi, ۋىق سانىمەن ەسەپتەلەدi. باسقاشا ايتساق، ۋاقىتتى 1-5 مينۋتقا دەيiنگi دالدiكپەن ولشەيتiن كۇن ساعاتى.
مىسالى، ءۇيدiڭ ۋىق سانى - 72. ءاربiر ەكi ۋىقتىڭ اراسى - 360 72=5,5 -قا تەڭ. شامامەن كۇن ساۋلەسi ەكi ۋىقتىڭ اراسىن - 20, ءۇش ۋىقتىڭ اراسىن - 40 مينۋتتا، ياعني بيە ساۋىم ۋاقىتتا ءجۇرiپ وتەدi.
كيiز ءۇيدiڭ كۇمبەز ءتارiزدi جاسالۋى، كۇن تiكە تۇسەتiن بەتتiڭ نەعۇرلىم از، iشكi كولەمنiڭ كوپ بولۋىن قامتاماسىز ەتەدi. سونىمەن قوسا، كيiزدەردiڭ اق جۇننەن باسىلۋى نەمەسە ۇگiتiلگەن اق سوڭكە سۇيەكپەن بورلانۋى (تۇتاس حيميالىق-فيزيكالىق پروتسەسستەردەن تۇرادى) - كۇن ساۋلەسiن وتكiزبەۋ ءۇشiن قاجەت. مۇنىڭ ءوزi جازعى شiلدەنiڭ ىستىعىندا ءۇي iشiنiڭ سالقىن بولۋىنا جاعداي جاسايدى. بۇل سالادا قويى كوپ قۇرىلىق اتالعان - اۆستراليا عالىمدارىنىڭ تاجiريبەسi مول.
كەرەگە جوعارى جاعىنا قاراي تارتىلا بەرەدi دە - ۋىق ارقىلى كۇمبەزگە اينالىپ كەتەدi. دۇرىس تiگiلگەن كيiز ءۇيدiڭ ادەمi كورiنۋi ونىڭ پروپورتسيالارىنا بايلانىستى، بيiكتiگiنiڭ ديامەترiنە قاتىناسى 0,62-گە تەڭ نەمەسە "التىن قيما" ولشەمدەرi. كيiز ءۇيدiڭ نەگiزگi فورماسى تاماشا اۋا الماسۋ (ۆەنتيلياتسيا) قاسيەتiنە يە. جالپى فورماسىنىڭ اينالۋ بەتتەرi بولىپ كەلۋi, بۇرىشتاردىڭ بولماۋى كيiز ءۇيدiڭ اسەمدiگiن ارتتىرا تۇسەدi. سونىمەن قوسا نەگiزگi پروپورتسيالارى ءوزارا عاجاپ ۇيلەسiم تاپقان.
ەگەر كيiز ءۇيدiڭ ويشا الىنعان ديامەترiمەن تەڭەستiرiپ، ونىڭ ۇستiنە اسپاننىڭ جىلجىمالى كارتاسىن ورنالاستىرار بولساق، بiر قاراعاندا بiر-بiرiمەن پالەندەي بايلانىسى جوق بولىپ كورiنەتiن ەكەۋiنiڭ اراسىندا الدەبiر ۇقساستىقتىڭ بار ەكەنiن بايقاي قوياسىڭ.
1. تەمiرقازىق (پوليار) جۇلدىزى ءدال ورتاسىنا ورنالاسقان سولتۇستiك نۇكتە شەڭبەرi - كيiز ءۇيدiڭ شاڭىراعىنا، تiك سىزىلعان اسپان بويلىقتارى - كيiز ءۇيدiڭ ۋىقتارىنا، ال كولدەنەڭ سىزىلعان اسپان ەندiكتەرi - كيiز ءۇيدiڭ كەرەگەسiنە ۇقساپ شىعا كەلەدi.
2. كيiز ءۇيدiڭ ورتاسىندا وتىرعان ادام شەڭبەردi تەڭدەي ءتورت بولiككە بولگەن شاڭىراق ارقىلى سايكەس كەلگەن جىل ماۋسىمىندا اسپاننىڭ سولتۇستiك جارتى شارىندا كورiنەتiن ەڭ باستى جۇلدىزدار مەن شوقجۇلدىزداردى وزگەرمەلi كەزەكتەرiمەن كورە الادى. بۇل جاعدايدا:
ا). سولتۇستiك نۇكتەنiڭ ۇستiڭگi جاعىندا: كiشiقاراقشى، جەتiقاراقشى، ايداھار جانە تسەفەي شوقجۇلدىزدارى مەن تەمiرقازىق جۇلدىزى كورiنسە، تومەنگi جاعىندا كاسسيوپەيا، پەگاس، توقتى، بالىقتار، سۋقۇيعىش، ەشكiمۇيiز جانە كيت شوقجۇلدىزدارى كورiنiپ تۇرادى;
ءا). شىعىس نۇكتەدە: ەگiزدەر، وريون (ۇشارقار-تارازى-شiدەر), پەرسەي، ۆوزنيچي، تورپاق شوقجۇلدىزى مەن ارينە ۇركەر جۇلدىز شوعىرى كورiنەدi;
ب). باتىس نۇكتەدە: بۇركiت، ليرا، اققۋ، گەركۋلەس جانە ۆولوپاس شوقجۇلدىزدارى كورiنەدi.
3. استىڭعى ۇشى كەرەگەنiڭ توركوزiنە بايلانىپ، ۇستiڭگi ۇشى شاڭىراقتىڭ شەڭبەر ەتiپ يiلگەن بەلاعاشىنىڭ ارنايى تەسiكتەرiنە شانشىلاتىن كيiز ءۇيدiڭ ۋىقتارى اسپان جارتى شارىن گرادۋستارعا ءبولiپ باقىلاۋعا وتە ىڭعايلى بولىپ شىعادى.
جىل ماۋسىمدارىمەن بiرگە، قازiرگi ايلار دا ورىن اۋىستىرعان سايىن بiزگە كورiنەتiن شوقجۇلدىزداردىڭ ورنى دا وزگەرiپ وتىرادى. مۇنىڭ سەبەبiن جۇلدىزداردىڭ تۇراقتى ورنىن ساقتامايتىندىعىنان ەمەس، كەرiسiنشە كۇن مەن كۇندi اينالعان جەردiڭ جانە ايدىڭ وسى شوقجۇلدىزدار اراسىندا قوزعالىپ جۇرەتiندiگiنەن دەپ ءتۇسiنۋiمiز كەرەك.
4. استىڭعى ۇشى كەرەگەنiڭ توركوزiنە بايلانىپ، ۇستiڭگi ۇشى شاڭىراقتىڭ ارنايى تەسiكتەرiنە شانشىلاتىن ۋىقتار كيiز ءۇيدiڭ iشiندە وتىرىپ، كورiنەتiن سولتۇستiك اسپان جارتى شارىن گرادۋستارعا (قيىقتارعا) ءبولiپ قاراستىرۋعا قولايلى. اسپان جارتى شارىن 360 دەپ بەلگiلەپ، ونى شانشىلعان ۋىق سانىنا بولسەك، ەكi ۋىقتىڭ اراسىنداعى گرادۋس مولشەرiن بiلۋگە بولادى. وسى مولشەر ارقىلى تۇندە - تۇنگi ۋاقىتتى، كۇندiز - كۇندiزگi ۋاقىتتى، سونداي-اق ايدىڭ وزگەرمەلi فازالارىن اجىراتۋعا مۇمكiندiك تۋادى.
5. كيiز ءۇي ادەتتە التى قانات (قارا ءۇي) نەمەسە ون ەكi قانات (اق وردا) بولادى. قازاقستان جەرiنiڭ كليماتى قۇبىلمالى بەلدەۋگە (رەزكو كونتينەنتالنىي) جاتاتىندىقتان جىل كەزەڭدەرi 6 اي جاز جانە 6 اي قىس بولىپ ەكiگە ءبولiنiپ ەسەپتەلگەن. التى اي جازدا حالقىمىز - جاز جايلاۋدا، التى اي قىستا - قىس قىستاۋدا بولعان. كيiز ءۇيدiڭ ءۇش قاناتى (قارا ءۇي) 6 اي جازدى (ناۋرىز، كوكەك، مامىر، ماۋسىم، شiلدە، تامىز) نەمەسە 2 ماۋسىمدى (كوكتەم مەن جاز) قامتىسا، قالعان ءۇش قاناتى 6 اي قىستى (قىركۇيەك، قازان، قاراشا، جەلتوقسان، قاڭتار، اقپان) نەمەسە ەكi ماۋسىمدى (كۇز جانە قىس) قامتيدى.
6. كيiز ءۇيدiڭ ەسiگi 7-شi قانات بولىپ ەسەپتەلمەگەنiمەن، شەڭبەردiڭ اۋقىمىن ەلپيپس ءتارiزدi ءسال سوپاقتاۋ كورسەتۋگە سەپتiگi تيەدi. جەر شارى ءدوپ-دوڭگەلەك ەمەس، ءسال سوپاقتاۋ ەكەنiن ادامزات تەك حIح عاسىردا انىقتادى.
كيiز ۇيدە ەسiك قانداي قىزمەت اتقارادى؟
30 ح 3 = 90 ح 2 = 180 ح 2 = 360 + 5 "قوناق" = 365 كۇن.
ياعني، كيiز ءۇيدiڭ ەسiگi جىل ساناتىنان تىس قوسىلاتىن "بەسقوناق" كۇندەرiنiڭ مولشەرiن بiلدiرەدi. بۇل بەس كۇننiڭ "قوناق" دەپ اتالۋىنىڭ ءوزi, كەلگەن قوناقتاردىڭ كيiز ۇيگە ەسiك ارقىلى كiرەتiندiگiمەن تىعىز بايلانىستى بولىپ تابىلادى.
قازiرگi ۋاقىتتا كيiز ءۇيدiڭ يiسi مۇرىندارىنا بارمايتىن اپالارىمىز بەن كوكەلەرiمiز، قالا بەردi جاستارىمىز ءالi دە بارشىلىق. ەگەر ۇشتوبەدەگi كيiز ءۇي زاۋىتىن قالپىنا كەلتiرۋ مۇمكiن بولماي، ونى "نولدەن" باستاۋ قاجەت بولسا، وندا ول زاۋىتتى ينفراقۇرىلىمى بارىنشا دامىعان الماتىنىڭ ماڭىنان قايتا تۇرعىزعان اقىلعا سىيىمدى بولادى. بiرiنشiدەن، وزىق تەحنولوگيالار جەتiلگەن، ەكiنشiدەن ونى مەڭگەرگەن قانشاما قازاق جۇمىسپەن قامتىلادى. ەگەر ەسكi تاسiلمەن كيiز ءۇيدi بارلىق جاساۋىمەن جاساتقىسى كەلگەن باي اعايىن بولسا، قانشاما قىز-كەلiنشەكتەرiمiز كيiز باسىپ، ورمەك توقۋدى ۇيرەنەر ەدi. بۇل سوڭعى ناتيجەدە قازاقى قول ونەرiنiڭ قايتا دامۋىنا جول اشارى داۋسىز.
ەگەر ارزان باعالاعان كوپ شىعارىلسا - كيiز ءۇيدi ساتىپ العىسى كەلەتiن باي دا، كەدەي دە جەتەرلiك. اسiرەسە، بيىلعىداي قاپىرىق ىستىقتا، ساپ-سالقىن كيiز ۇيدە وتىرعانعا نە جەتەدi, شiركiن...

«تۇركىستان» گازەتى