- ۇلىقبەك ەسداۋلەت - ءار قازاققا تانىس ەسىم. ءسىزدى نە تانىتتى؟ ال ءسىز ءوزىڭىز قازاقتى قالاي تانيسىز؟
- مەنى قازاق قالاي تانيدى، مەن قازاقتى قالاي تانيمىن؟ شىنىندا، مۇنىڭ قيىن سۇراق ەكەن. ال ءوزىڭ جاۋاپ بەرىپ كور: «قازاقتى تانيمىن» دەسەڭ، «مىناۋ ءوزىن بىلگىش ساناپ وتىر» دەيدى، «تانىمايمىن» دەسەڭ، «مىنانىڭ كوزىنىڭ ەتى ءوسىپ، بولىپ-تولىپ قالىپتى، كەۋدەسىنە نان پىسكەن ەكەن» دەيدى. سوندا نە دەمەك كەرەك؟ تىكە قويىلعان سۇراققا قالاي دا جاۋاپ بەرۋ كەرەك قوي.
وسىندايدا ەڭ الدىمەن تىلگە ورالاتىن نە؟ ول - اباي اتامىزدىڭ «قارا سوزدەرى» - قازاقتى تانۋعا ارنالعان تراكتات. جازىلعالى بەرى عاسىردان استام ۋاقىت ءوتتى. ۇلى اقىن تانىپ-بىلگەن ول قازاقتى ءبىز جىعا تانىمايمىز، تاني دا المايمىز، تانىعىمىز كەلسە دە. ال ءوزىمىزدىڭ زامانداستارىمىزدى شە؟ ولاردى تانۋعا قابىلەتىمىز جوق. وزگەنى قويىپ، ءوزىمىزدى-ءوزىمىز كەيدە تانىمايمىز. قازاق وزگەرىپ بارادى. كۇننەن كۇنگە. مىنەز-قۇلقى، ادەت-عۇرپى، دۇنيەتانىمى، ءتىپتى ءتىلى، ءدىلى، ءدىنى دە... بالا كەزىمدەگى كەڭقولتىق قازاقتى بۇگىن كۇندىز شاممەن ىزدەپ تابا المايمىن.

- ۇلىقبەك ەسداۋلەت - ءار قازاققا تانىس ەسىم. ءسىزدى نە تانىتتى؟ ال ءسىز ءوزىڭىز قازاقتى قالاي تانيسىز؟
- مەنى قازاق قالاي تانيدى، مەن قازاقتى قالاي تانيمىن؟ شىنىندا، مۇنىڭ قيىن سۇراق ەكەن. ال ءوزىڭ جاۋاپ بەرىپ كور: «قازاقتى تانيمىن» دەسەڭ، «مىناۋ ءوزىن بىلگىش ساناپ وتىر» دەيدى، «تانىمايمىن» دەسەڭ، «مىنانىڭ كوزىنىڭ ەتى ءوسىپ، بولىپ-تولىپ قالىپتى، كەۋدەسىنە نان پىسكەن ەكەن» دەيدى. سوندا نە دەمەك كەرەك؟ تىكە قويىلعان سۇراققا قالاي دا جاۋاپ بەرۋ كەرەك قوي.
وسىندايدا ەڭ الدىمەن تىلگە ورالاتىن نە؟ ول - اباي اتامىزدىڭ «قارا سوزدەرى» - قازاقتى تانۋعا ارنالعان تراكتات. جازىلعالى بەرى عاسىردان استام ۋاقىت ءوتتى. ۇلى اقىن تانىپ-بىلگەن ول قازاقتى ءبىز جىعا تانىمايمىز، تاني دا المايمىز، تانىعىمىز كەلسە دە. ال ءوزىمىزدىڭ زامانداستارىمىزدى شە؟ ولاردى تانۋعا قابىلەتىمىز جوق. وزگەنى قويىپ، ءوزىمىزدى-ءوزىمىز كەيدە تانىمايمىز. قازاق وزگەرىپ بارادى. كۇننەن كۇنگە. مىنەز-قۇلقى، ادەت-عۇرپى، دۇنيەتانىمى، ءتىپتى ءتىلى، ءدىلى، ءدىنى دە... بالا كەزىمدەگى كەڭقولتىق قازاقتى بۇگىن كۇندىز شاممەن ىزدەپ تابا المايمىن.
قازاقتىڭ ۇلتتىق سىر-سيپاتىن اشۋعا اباي، شوقان، شاكارىم، بايتۇرسىنوۆ، اۋەزوۆتان باستاپ، كوپتەگەن فيلوسوفتارىمىز ەڭبەك ارنادى. وسى ىڭعايدا گەرولد بەلگەردىڭ جازبالارى كوڭىلىمە كوبىرەك قونادى. كەيىنگى تولقىننان تىنىشتىقبەك ابدىكاكىموۆ «قاس-ساق اڭقىماسى»، تۇرسىنجان شاپاي «قازاقتىڭ جانى»، امانگەلدى كەڭشىلىكۇلى «قازاقتى ءسۇيۋ» دەگەن مونوگرافياعا تاتيتىن شىعارمالار جازدى. الاشتانۋ ورتالىقتارى جۇمىس ىستەپ جاتىر. ءبارى دە قازاقتانۋ عىلىمىنا قوسىلىپ جاتقان ۇلەس دەپ بىلەمىن. راسىندا دا، قازاقتى تانۋ ءۇشىن ەڭ الدىمەن قازاقتى جاقسى كورىپ، قۇلاي ءسۇيۋ كەرەك. بۇل جەردە جالاڭ پاتريوتيزمگە ورىن جوق. كەزىندە قازاقتىڭ كەيبىر ەرەك مىنەزىن شىمشىپ سىناعان ءبىر-ەكى ولەڭ جولدارىمدى ۇستاپ الىپ، سوڭىما شىراق الىپ ءتۇسىپ، مەنى قازاقتىڭ جاۋى اتاندىرماق بولعاندار بۇل كۇندە رايىنان قايتا قويدى دەپ ايتا المايمىن. سونىڭ وزىندە بىزدىكى انشەيىن، بەر جاعى، اسىلىندا قازاقتى ابايدان كوپ سىناعان اقىن جوق. «قولدارىنان كەلسە، الدىمەن ابايدى قيراتىپ السىن» دەمەي-اق قويايىن...
قازاقتىڭ ۇلتتىق مىنەز-قۇلقى تۋرالى ۇلى دالانى كەزىپ، مادەنيەتىنە قانىعىپ، اتقا ءمىنىپ، كيىز ۇيدە تۇنەگەن، ءان كۇيىن تىڭداپ، داستارقاننان ءدام تاتقان، قازى جەپ، قىمىز ىشكەن، ارعىسى - ەجەلگى باتىس-شىعىس ساياحاتشىلارىنىڭ، ۋاعىزشىلارىنىڭ، بەرگىسى - رەسەي وتارشىلارىنىڭ، كاتورجاندارىنىڭ كوبى جازىپ قالدىرعان. اتا-بابالارىمىز قازاق اتانا قويماعان ىقىلىم زاماننان بەرى جەتكەن سيپاتتاما، مىنەزدەمەلەر، كەيىپتەمەلەر ساقتالعان. يبن باتۋتا، ماركو پولو، رۋبرۋك، پرجەۆالسكي، يانۋشكەەۆيچ تە، زەلينسكي دە، دوستوەۆسكي دە، سولجەنيتسىن دا... كوبىسى قازاقتىڭ دارقان مىنەزىن ماقتاپ، داڭعوي قىلىقتارىن شەنەگەنمەن ەشقايسىسى دا ۇلتىمىزدىڭ شىنايى سيپاتىن اشىپ بەرە العان جوق. ولارعا قاراعاندا «مەن ءبىر جۇمباق اداممىن...»، «شەش كوڭىلىمنىڭ جۇمباعىن»، «سىرىمدى توقتاتايىن ايتا بەرمەي» دەگەن ۇلى اباي كۇللى الەمگە قازاق جانى مەن ساناسىنىڭ قۇپياسىن كوبىرەك اشتى. ولەڭدەرى ارقىلى دا، «قارا سوزدەرىمەن» دە.
سولجەنيتسىننىڭ ۇلتىمىزعا دەگەن كوزقاراس-پيعىلىن وزدەرىڭىز دە بىلەسىزدەر. باسقا ءبىر مىسال ايتايىن. ءبىزدىڭ زايسان وڭىرىندە پرجەۆالسكيدى تيبەتكە باستاپ اپارعان مىرزاش باتىردىڭ ۇرپاقتارى تۇرادى. پرجەۆالسكيدىڭ «پۋتەشەستۆيە ك لوبنورۋ ي تيبەت» دەيتىن قالىڭ كىتابىن ارى-بەرى اقتارعاندا قاۋىپتى ساپاردا وزىنە جولباسشىسى بولعان مىرزاش باتىر تۋرالى «ۇرى، قۋ، سەنىمسىز» دەگەننەن باسقا جاعىمدى پىكىر تابا الماي پۇشايمان بولدىم. قيانداعى تيبەتكە بارىمتامەن بارىپ-كەلىپ جۇرگەن مىرزاشتى ءوز جۇرتى ايگىلى باتىر ساناسا، ۇزەڭگىلەس ساياحاتشىنىڭ بەرگەن باعاسى الگىندەي...
دەگەنمەن دە اباي ءوزى تانىپ-ءبىلىپ، زەيىندەپ-زەردەلەگەن قازاق جانىنىڭ بۇكىل قۇپياسىن تولىق اشپاي، ءبىرازىن جۇمباقتاپ قالدىردى دەسەك، دالىرەك بولار ەدى. ابايدىڭ قازاقتانىمى مۇحيتتاعى الىپ ايسبەرگ سەكىلدى. ۇشتەن ءبىرىن كەيىنگىگە اشىق ۇعىندىرىپ بەردى دە قالعانىن استارلاپ كەتتى. مەنىڭشە، ونىڭ «قارا سوزدەرىن» ءتارجىمانداردىڭ ورىس تىلىنە «سلوۆو نازيدانيە» دەپ اۋدارعانى ءدال ەمەس. «قارا تەڭىز»، «قارا شاڭىراق» دەگەندەگى «قارا» ءسوزى ۇلىلىق ماعىناسىن بەرەتىنىن بۇل كۇندە ورىستارمەن قوسا، بۇكىل الەم جۇرتى بىلەدى.سوندىقتان اباي اتانىڭ «قارا سوزدەرىن» سوزبە-ءسوز «چەرنوە سلوۆو» دەپ اۋدارۋدى ۇسىنامىن.
ءبىزدىڭ كوبىمىز وسى كەزدە ۇلتتىق مۇرات، ۇلتتىق يدەيامىز نەدەن باستاۋ الاتىنىن بىلە بەرمەيمىز، «ۇلتتىق يدەولوگيا قايدا؟» دەپ قاقسايمىز. نەگىزى بۇل ۇلتتىق ساناعا بايلانىستى ماسەلەلەر. ءبىز اباي جۇمباعىن كەمەڭگەر اقىننىڭ جەكە باسىنىڭ جۇمباعى ەمەس، كۇللى قازاق ۇلتىنىڭ، قالا بەردى بۇكىل قازاقستاننىڭ جۇمباعى دەپ قاراستىرۋىمىز كەرەك. ابايدىڭ عاجايىپ فەنومەنى ونىڭ شىعارمالارىنا ۇڭىلگەن سايىن وسىنداي ويعا يتەرمەلەيدى. بىراق ءبىز بۇل جۇمباقتىڭ شەشۋىن، بۇگىنگى ادەتىمىزبەن، جۇرتىمىزدى بيلەمەسە دە ىرقىمىزدى بيلەپ بارا جاتقان سىرتقى ينۆەستورلارعا سالىپ قويىپ قاراپ وتىرا بەرمەي، ءوزىمىز شەشكەنىمىز ءجون. جۇمباقسىز جان، قۇپياسىز ادام جوق. دەي تۇرساق تا، قوعامدىق سانادا «ءىنجىل قۇپياسى»، «قۇران قۇپياسى»، «دا ءۆينچيدىڭ قۇپياسى» دەيتىن بەلەڭ العان ۇعىمدار بار. اباي جۇمباعى - قازاق جانىنىڭ قۇپياسى دا وسى تەكتەس قۇبىلىس. ءبىزدىڭ ۇلتتىق سانامىز الدىمەن ابايدى جەتە تانىپ، ول قالدىرىپ كەتكەن قازاق قۇپياسىن - عاسىرلاردىڭ ۇلتتىق جۇمباعىن تولىق ءتۇسىنىپ، تۇگەل شەشكەن جاعدايدا عانا الەمنەن ءوز ورنىن ويىپ الا الادى. ەلىمىز دە سولاي. ەلۋىنشى بولسا دا. وعان ءالى جەتۋ كەرەك. بۇل جولدا ۇلى اۋەزوۆ ۇسىنعان عىلىمي امال، ءوز قولىمەن سالىپ بەرىپ كەتكەن تانىمدىق بيىك باسپالداق بار. قازاقستان قانشاما دارقان، اقكوڭىل، اشىق-شاشىق، استا-توك ەل بولعانىمەن، اباي ءوزى كوپ اشپاعان ۇلتتىڭ جۇمباعىن سىرتقا كوپ ايگىلەي بەرمەي، قازاق جانىنىڭ قۇپياسىن قىمتاپ ۇستاعانى ءجون دەپ بىلەمىن. تۇبىندە «قازاق جانىنىڭ قۇپياسى»، «قازاقتىڭ ۇلتتىق ساناسى»، «قازاقتىڭ ماقسات-مۇراتى»، «قازاق جۇمباعى»، «قازاق فەنومەنى» دەگەن سياقتى ۇعىمدار الەمدىك دەڭگەيگە شىعاتىن كۇننىڭ كەلەرىنە سەنەمىن.
- «كيىز كىتاپتى» ادەبي ورتا ءسىزدىڭ شارىقتاۋ نۇكتەڭىز دەپ بىلەدى. ءوزىڭىز شە؟ سول كىتاپتان كەيىن جاڭا كىتاپ بەرۋ جولىندا قانداي سەزىمدەردى باستان كەشىرۋدەسىز؟ شىعارماشىلىق توقىراۋ مەن ءوسۋدىڭ اراقاتىناسى قانداي؟
- عارىش عىلىمىندا اپوگەي، پەريگەي دەگەن ۇعىمدار بارىن بىلەسىڭ. ۇمىتپاسام، ايدىڭ نەمەسە وربيتاداعى اينالىپ جۇرگەن كورابلدىڭ جەردەن ەڭ شىعانداپ الىستاۋ جانە تومەندەپ جاقىنداۋ نۇكتەسىن بىلدىرەدى. ونەرگە وسى ۇعىممەن قاراۋعا بولادى. ءار اقىننىڭ ءوزىڭ ايتقانداي «شارىقتاۋ نۇكتەسى» - ونىڭ اپوگەيى. ال توقىراۋ تۇسى - پەريگەيى. مىسالعا، مۇقاعالي اقىننىڭ شارىقتاۋ شىڭى «جان ازاسى» دەسەك، تولەگەن اقىننىڭ «ساعىنىشتى»، جاراسقاننىڭ «اق بۇلاقتاردى»، كەڭشىلىكتىڭ «اناردى»، تەمىرحاننىڭ «كوك تۇرىكتەر سارىنىن»، فاريزانىڭ «شاشى اعارعان قىزىن» نۇرلان ماۋكەنۇلىنىڭ «حۋسنيحاتىن» گۇلنار سالىقبايدىڭ «جانىن» يرانبەكتىڭ «باتقان كەمەنىڭ بەيباقتارىن»، اقسۇڭقارۇلىنىڭ «جيىرماسىنشى عاسىردىڭ جيىرما ءساتىن»، ەسەنعاليدىڭ «ماڭعىستاۋ ماقامدارىن» جازعان كەزەڭىن ولاردىڭ اپوگەيى دەۋگە بولادى. وسى جاعىنان العاندا، باسىنان بۇلت كەتپەگەن «كيىز كىتاپ» مەنىڭ ولەڭدەگى جەتىستىگىم ەكەنى راس شىعار. سەزىمنىڭ قايناپ تۇرعان ىستىق كەزىندە، جۇرەكتىڭ دومناسى قۋاتتى تۇستا ون-نەشە جىل جازىلدى عوي. سول «كيىز كىتاپ» شىققان كەزدە، ولەڭ تانۋداعى تالعامىن ءوزىم قاتتى سىيلايتىن ادەبيەتشى دوسىم ساۋىتبەك ءابدىراحمانوۆ: «ەندى ساعان بۇدان اسىرىپ جازۋ اسا قيىن بولادى» دەگەن. تالايدى بىلەتىن تەرەڭ جىگىت قوي، ايتقانى راسقا اينالا باستادى. كىتاپ شىققالى ون جىلدىڭ جۇزىنە اينالدى، ءبىراز جاڭا ولەڭدەر جازدىم، بىراق سول بەلەس كوبىنە الدىمدى وراپ جاتىپ الادى. سودان اسىرماق بوپ تىرمىسىپ قويامىن. بىلتىر جارىق كورگەن «ىنتىق زار» دەگەن كىتابىما كەيىنگى جازىلعان جىرلارىمنىڭ ءبىر پاراسى ەنگەن. قازىرگى كۇندە «ءابىلحايات» دەگەن اتپەن ەستەلىكتەر مەن ەسسەلەر كىتابىن جازىپ ءجۇرمىن.
اقىندا اۋىق-اۋىق توقىراۋ بولىپ تۇرۋى زاڭدىلىق، بىراق ونى ءار قالامگەر ءارتۇرلى باستان كەشەدى. پاستەرناك پەن احماتوۆا، ءبىزدىڭ قۋاندىق شاڭعىتباەۆ اعا ونداي كەزدە تارجىمامەن اينالىسقان كورىنەدى.
- سول بيىكتەن كەلگەندە، وزىڭىزدەن جانە وزگە دە ءسىزدىڭ بۋىنعا جاتاتىن قالامگەرلەردەن اۋەلدە نە كۇتىلىپ ەدى؟ بۋىن رەتىندە ادەبي ءۇمىتتى اقتاي الدىڭىزدار ما؟
- ءبىزدىڭ بۋىن دەگەندە الدى - جاراسقان، كەڭشىلىك، تەمىرحان، يرانبەك، جۇماتاي، كۇلاشتى، سوڭى - عابيدەن، بايبوتا، ەسەنعالي، تىنىشتىقبەكتەردى ايتادى. ولار سوعىستان سوڭ تۋعاندار مەن تىڭ جىرتقان جىلى تۋعاندار. شىندىعىندا، ەكى ورتاسىندا نايقالعان نەسىپبەك، ءجۇرسىن، كوپەن، سەرىكتەردىڭ بۋىنى تاعى بار. سوندا ءۇش تولقىننان بىرىككەن ءبىر بۋىنبىز.
وسى بۋىننان دا كۇتىلگەنى ارينە، ءۇمىت. جاس قالامگەردەن ۇلكەندەر ۇمىتتەن باسقا نە كۇتۋشى ەدى؟! ال ونى اقتاي الدىق پا، اقتاي المادىق پا، ول ەكىنشى ماسەلە.
مىسالعا، وتەجان نۇرعاليەۆ اعامىز العاش ادەبيەتكە كەلگەندە ءابدىلدا تاجىباەۆ ونى جاس پۋشكينگە تەڭەگەنىن باسپاسوزدەن وقىعانمىن. بىراق ودان پۋشكين شىققان جوق، وتەجان شىقتى. سونداي اق قۋاندىق شاڭعىتباەۆ اعامىز جەتپىس التىنشى جىلى ءىلياس ەسەنبەرلينگە مەنى فەت پەن تيۋتچەۆكە تەڭەپ تانىستىرعانى ەسىمدە. مەنەن ولاردىڭ ەكەۋى دە شىققان جوق. «ەكىنشى ۇلىقبەك» قانا شىقتى. سوعان قاراعاندا وتەجان اعا ەكەۋمىز اعالار ءۇمىتىن اقتاي المادىق-اۋ دەيمىن.
- مۇنىڭىز «جوققا شىعارۋدى جوققا شىعارۋ» دەگەندەي بولدى عوي. جالپى، شىعارماشىلىقتىڭ، ونىمەن اينالىسۋدىڭ ءمانى نەدە؟ اقىن مەن قوعامنىڭ اراقاتىناسى قانداي؟ قازىرگى قوعامدىق كوزقاراس ادەبيەتتىڭ قاجەتتىلىگىن جوققا شىعارۋعا بەيىم. وسىنداي كەزەڭدە ادەبيەتتەن نە كۇتۋ كەرەك؟

<!--pagebreak-->
- ءومىر ءسۇرىپ جۇرگەن ادامنىڭ سول ءومىردىڭ مانىنە كوپ ۇڭىلە بەرمەيتىنى سياقتى، جازىپ جۇرگەن ادام دا شىعارماشىلىق دەگەن ۇعىمنىڭ تۇپكى مانىنە سۇزىلە قاراقتاپ، جەتە زەر سالا بەرمەيدى. شىعارماشىلىقتىڭ ءمانى دەگەن نە ءوزى؟ زيگمۋند فرەيدكە باقساق، كەز كەلگەن شىعارماشىلىقتان جۇرەك اينۋى مۇمكىن. ول شىعارماشىلىقتى «ناپسىلىك قاناعاتتانباۋدىڭ ناتيجەسى» دەپ اتاپ، «سۋبليماتسيا» دەگەن تەرمينمەن تۇسىندىرگەن. مۇنىسىنىڭ ءوزى ەكىۇشتى عانا ەمەس، ۇشكۇل، تورتكۇل ۇعىم. قوعامدىق پىكىر ادەبيەتتىڭ بولاشاعىنان ءتۇڭىلىپ وتىرعاندا تەك جانكەشتى قالامگەرلەر عانا ساناتتا قالارى حاق. ويتكەنى ولاردىڭ قولىنان جازۋدان باسقا ەشتەڭە كەلمەيدى. بۇل اششى دا بولسا شىندىق. قازىر جازۋشىلار وداعىنىڭ قاتارىندا جەتى جۇزدەن استام مۇشە بولعانىمەن، بۇگىنگى كۇنى سولاردىڭ كەيبىرى قالامىن قايدا قويعانىن بىلە مە ەكەن؟ كىم سۇراۋ جۇرگىزىپ، اتتەستاتسيادان وتكىزىپتى؟ قاراڭىز. ەندى بۇگىنگى ەس جيىپ، ەڭسە كوتەرگەن كەزدە وسىدان ون-ون بەس جىل بۇرىنعى كەزەڭگە ويشا شولۋ جاساپ كورەلىك. مىنەكي، «بوستاندىق الدىق!» دەپ قۋانا ايعايلاپ، بوركىمىزدى اسپانعا اتىپ جىبەرىپ، جالاڭباس قالدىق. «قىس كەتتى، ماڭگىلىك جاز جەتتى!» دەپ سەنىپ قالىپ، اياعىمىزداعى ەتىگىمىزدى جۇگىرە شەشىپ، جالاڭاياق قالدىق. بۇل جالاڭاش-جالپى كۇيىمىز ءبىراز جىلعا سوزىلدى. ءسويتىپ، سوزىلمالى اۋرۋداي ءوتىپ بولماعان وتپەلى، ءولىارا كەزەڭنىڭ، نارىقتىق ءداۋىر قيىندىقتارىنىڭ تۇسىندا بايتال تۇگىل باس قايعى بولدى. ءبىز ءبارىمىز سول بىرەر جىلدىڭ بەدەرىندە بەيتانىس، وگەي، جابايى كاپيتاليزمنىڭ قۇربانىنا اينالىپ شىعا كەلدىك. نارىقتىڭ پورتىنا بەيسەۋبەت اعىپ كەلگەن بورەنەنىڭ كۇيىن كەشتىك. مالتىپ كەلگەن جوقپىز، مالتىعىپ كەلدىك. وزدىگىمىزدەن ەسىپ تە، ءجۇزىپ تە جەتكەن جوقپىز. تۇنشىعىپ، ەسىمىز كىرەسىلى-شىعاسىلى جەتتىك. كەڭەس وكىمەتى كەزىندە اتالارىمىزدى كۇشتەپ ۇجىمداستىرعانى سەكىلدى، جاڭا زاماندا كۇشتەپ نارىقتاندىرىلدىق. جەكەشەلەندىرۋدەن قۇر قول شىقتىق، بوس قالتا قالدىق. جان ساقتاۋ، بالا-شاعانى اسىراۋ مۇڭ بولدى. كوبىمىز كىتاپ جازباق تۇگىلى، كوشىمىزدىڭ جۇگى قايدا اۋىپ، باسىمىزدىڭ قايدا قالعانىن بىلمەي قالدىق. كاسىپسىزدىك جايلاپ، جەپ وتىرعان نانىنان ايىرىلعان اۋىل حالقى قاپ ارقالاپ، قالاعا شۇبىردى. اۋىلداي اسىراۋشىسىنان ايىرىلعان قالا جۇرتى جەرگە قارادى. باسىمىزدان «كىشى وكتيابر» دەگەندەي، «كىشى اقتابان شۇبىرىندى» وتكەندەي بولدى. ونداي زوبالاڭ كەزدە ادەبيەت قالاي ورىستەسىن؟! «قۇدايعا شۇكىر»، «تاۋەلسىزدىگىمىزگە تاۋبە» دەپ ءجۇرىپ، قايتا جەتىلگەن شاعىمىز وسى عوي... ازات ءداۋىردىڭ، ەگەمەن كەزەڭنىڭ كوركەم تاريحى ەندى جازىلا باستادى، بودان زاماننىڭ بولماسا، بوستان ءومىردىڭ باعاسى ادەبيەتتە ءالى بەرىلگەن جوق.
سول جىلداردا جابىلعان كىتاپحانالار مەن كىتاپ دۇكەندەرىن قايتا اشقانىمىزبەن قازىر كىم جارىلقانىپ جاتىر، باياعى قالىڭ وقىرماننان ايىرىلىپ قالعان سوڭ؟ كەلەشەككە ءۇمىت ارتامىز. مەنەن كەيدە تىلشىلەر القىمنان الىپ سۇرايدى «باسىلىمداردىڭ تارالىمى نەگە تومەن؟» دەپ. وقىرمان از بولسا، تيراج قايدان كوبەيمەك؟ ءبىز بىلەتىن، ءبىز كورگەن، كىتاپتى قوينى-قونىشىنا تىعىپ ءجۇرىپ وقيتىن قالىڭ وقىرمانداردىڭ بۋىنى بۇل كۇندە ءومىر ارەناسىنان كەتكەن، قارتايعان، ازايعان، سەلدىرەگەن. ولاردىڭ ورنىن جاڭا بۋىن باسقانىمەن، بۇلار باسىلىم وقىرمانى ەمەس، ينتەرنەت وقىرمانى بولىپ شىقتى. ولاردى وقىرمان دەگەننەن گورى، كورەرمەن، تىڭدارمان دەگەن دالىرەك شىعار. انەكي، اسىرەلەپ ايتساق، ءبىز - اقىرعى وقىرماندار ءداۋىرىنىڭ جار باسىندا نەمەسە قۇردىمىندا ءومىر ءسۇرىپ جۇرگەن جازۋشىلارمىز! «موگيكاننىڭ سوڭعى تۇياعىنا» كىمدى جاتقىزامىز؟ جازۋشىلاردى ما، وقىرمانداردى ما؟ مۇنداي كەزەڭدە ادەبيەتتەن نە كۇتۋگە بولادى دەسەك، باياعى ەسكى جاۋاپ: ولمەيتىن شىعارما عانا!..
- قازىرگى ادەبي پروتسەسكە كوزقاراسىڭىز قانداي؟ «ەڭ ۇلى اقىن - جاس اقىن» دەپ، ادەبيەتتەگى جاستارعا ءبىر كىسىدەي قامقورلىق جاسادىڭىز. قامقورلىقتىڭ وتەۋى - اقتالعان ءۇمىت قوي. ءوزىڭىز ايتقانداي، «ولمەيتىن شىعارما» كۇتتىڭىز. كوڭىلىڭىز تولسا - نەگە، تولماسا - نەگە؟
- ءوزىم اعالاردان كورگەن قامقورلىقتى كەيىنگى تالانتتارعا جاساپ باقسام، موينىما قارىز بولماسىن دەگەنىم عوي. ادەبي پروتسەسس وزدىگىنەن وربىمەيدى، ونىڭ قوزعاۋشى كۇشى - قالام يەلەرى. ءوزىڭ تىلگە تيەك ەتىپ وتىرعان «ەڭ ۇلى اقىن - جاس اقىن» دەگەن ولەڭ جولىم ءبىر كەزدە مارالتايعا ارنالعانمەن، ونىڭ تۇستاستارى ءامىرحان بالقىبەك، جاراس سارسەك، تالعات ەشەنۇلى، باقىتجان الديار، الماس تەمىرباي، تاناگوز ءىلياسوۆا، داۋرەن بەرىكقاجىۇلى، مارجان ەرشۋ، مۇراتحان شوقان، ادالبەك احمادي، الماس ءيسادىل، جاناربەك ءاشىمجان، ت.ب. دا قاتىستى ايتىلعان. ولار بۇل كۇندە ءۇمىتتى اقتاپ جۇرگەن، جەمىستى قالامگەرلەرگە، ادەبيەتتىڭ تۇراقتى كادرلارىنا اينالا باستادى. اناۋ اقبەرەن، قۇرالاي ومار، باۋىرجان قاراعىزۇلى، ازامات تاسقارا، وزدەرىڭ سياقتى جاستاردان ولەڭ دەگەن قۇدىرەتتىڭ بۋىرقانعان كۇشىن كورەمىن. اياق الىستارى شيراق. تىنىستارى ەركىن. دەگەنمەن، كوپشىلىك جاس قالامگەرلەر تۋرالى قورىتىندى تۇجىرىم جاساۋ ءالى ەرتەرەك. ءبىز بالاپاندى كۇزدە ساناۋدىڭ ورنىنا، شاشىلىپ كوزگە شالىنعان جازعى جۇمىرتقانى اسپەتتەپ الا جونەلەمىز...
- ءسىز مەملەكەتتىك قىزمەتتىڭ ءارتۇرلى ساتىسىنان وتكەن ادامسىز. سول كەزەڭ سىزگە نە بەرە الدى؟ نەنى تاپتىڭىز، نەنى جوعالتتىڭىز؟ اقىنعا نە پارىز، نە مىندەت؟
- ءبىر عانا نارسە - جيناقىلىققا ۇيرەتتى. باسپادا ءبىراز جىل رەداكتور بولىپ ىستەپ، تاپجىلماي وتىرۋدى ۇيرەنە بىلگەن ادامعا كەز كەلگەن كەڭسەنىڭ جۇمىسى تۇك ەمەس ەكەنىنە كوزىمدى جەتكىزدى. ول باستا ماجبۇرلىكپەن بارعان ەدىم، ءتىل ۇيرەندىم، ەل كوردىم، جەر كوردىم، جەر شارىن ارالاعاننان ۇلان-عايىر اسەر الدىم. تاپقانىم از ەمەس، جوعالتقانىم ودان دا كوپ پە دەيمىن. ويتكەنى شىعارماشىلىققا، ىزدەنىسكە جۇمسار ەسىل ۋاقىتىمنىڭ ون جىلى قۇجات، قاۋلى-قارار جازۋمەن كەتتى. دەگەنمەن، قۇداي بەرگەن كۇندىزىڭ وكىمەتتىكى بولعانمەن، ءتۇنىڭ - وزىڭدىكى عوي. مەن تۇندە جازۋعا قالىپتاسقان «ۇكى» قاتارىندامىن. بىراق كۇنى بويعى كۇيبەڭ تىرلىكتەن، قات-قابات شارۋادان قاجىعان ۇيقىسىز-كۇلكىسىز «ۇكىلەرگە» قاراعاندا، تاڭ ازاننان ويانا سالىپ سايراي جونەلەتىن ۇيقىسى قانىق «بوزتورعايلاردىڭ» شابىتى تىڭ بولاتىن شىعار دەيمىن.
- دوسىڭىز بار ما؟
- بۇرىن كوپ ەدى. «كىمدى كورسەڭ، ءبارى دوس» دەپ اتامىز ايتقانداي. قازىر ازايدى. كەيدە جالعىز قالىپ قويامىن. ىزدەسەم، بىردە-بىرەۋىن تاپپاي قالاتىن كەزدەرىم بولادى. كەيدە جالعىزدىققا ءوزىم ۇمتىلامىن. جەر - دۇنيەدەن بەزىپ...
دوستىڭ كوبەيەتىن دە، ازاياتىن دا كەزدەرى بولادى.
جۇرت دوستىڭ ازايۋىن جاستىڭ ۇلعايۋىنا بايلانىستى دەپ ويلاۋى مۇمكىن. مەندە باسقاشا. دوستارىمدى ءتىپتى ەرتە جوعالتا باستاعانمىن. كوزىڭە تۇسسە، «بالا دوستار» دەگەن ولەڭىم بار. «سىلكىندىرىپ سەمەيدىڭ جاسىنى جەردى، قۇپيا، جۇمباق ءولىمنىڭ عاسىرى كەلدى. اۋىلعا بارسام، بىرگە وسكەن دوستارىم از، التاۋى بىردەي اسىلىپ ءولدى» دەپ باستالادى... ولەڭدى جازعان كەزدە تورتەۋ ەدى، كىتاپقا شىققانشا التاۋعا جەتتى. بۇل دا ءبىر تراگەديا. ەندى قالعاندارىنا عۇمىر بەرسىن.
- اقىن ۇلىقبەك ەسداۋلەت پەن اكە ۇلىقبەك ەسداۋلەتتىڭ ۇقساستىقتارى مەن وزگەشەلىكتەرى نەدە؟
- مەنىڭ ءبىر قالامداس اعام بار. ۇيىنە بارساڭ، بالا-شاعاسى «تيشە! پاپا پيشەت» دەپ، سىبىرلاپ سويلەسىپ، اياقتارىنىڭ ۇشىمەن جۇرەتىن. كىشكەنتاي كەتىك قىزى «موي پاپا پيساتەل، ون پيسيت ستيحي» دەيتىن. وزىنشە كۋلت. ال مەن بولسام، كەرىسىنشە، بالالارىم شۋلاپ بولىپ، ۇيقىعا جاتقاننان كەيىن عانا جازۋعا وتىرۋشى ەدىم. ولەڭىڭ دە پەرزەنتىڭ عوي. ولەڭ جازۋ مەن بالا تاربيەسىنىڭ قايسىسىنا كوبىرەك كوڭىل ءبولدىڭ دەپ وتىرسىڭ-اۋ. قىزىق سۇراق ەكەن. شىنىمدى ايتسام، ولەڭگە كوبىرەك كوڭىل بولگەن سياقتىمىن. بالالاردىڭ قالاي تەز ءوسىپ كەتكەنىن بايقاماي قالىپپىن. ەڭ قاتتى كوڭىل بولگەنىم - ءوز انا ءتىلىن ءبىلىپ ءوسسىن دەپ، الىس تا بولسا قازاق بالاباقشاسىنا بەرىپ، قازاق مەكتەبىندە وقىتقانىم. ەكى بالام دا تۋعان تىلىمەن وسكەنىنە ريزا. وزگە تىلدەردى دە ويداعىداي ءبىلىپ ءوستى. ماماندىقتى وزدەرى تاڭدادى. قازىر نەمەرەلەرىمنىڭ دە تىلدەرى قازاقشا شىقتى. «ر-دى» ايتا الماسا دا سويلەگەندە سوزدەن جاڭىلدىرادى. ءتىپتى ولەڭدەرىمدى جاتتاي باستادى. سوعان قۋانامىن. ايتپەسە، انا ءتىلىن بىلمەگەن ادام ءبىر جەرى كەم مۇگەدەك سياقتى عوي. رۋحاني مۇگەدەك. ءارتۇرلى كاتەگورياداعى. وندايلار مۇگەدەكتىگى ءۇشىن تولەماقى تولەسەڭ ۇيالماي الاتىن شىعار.
- تاريحپەن بەتپە-بەت. ۋاقىتپەن. ۇلتتىڭ جانىمەن. وسىلارمەن ىشكى ديالوگتا وزىڭىزگە اشقان جاڭا الەمنىڭ كەلبەتى قانداي؟ ءسىزدىڭ الەمىڭىزدىڭ اتى نە؟
- تاريح دەگەنىمىز يت تۇمسىعى باتپاس قالىڭ جىنىس. ۋاقىت بولسا، ءوزىڭ ءۇشىن ءبىر-اق ساتتىك، كوزدى اشىپ جۇمعانداي مەزەت قانا بولعانىمەن الەم ءۇشىن ماڭگىلىك قۇبىلىس. ۇلتتىڭ جانى - ۇلى مۇحيت، ۇلان اسۋ، ءتۇپسىز تەرەڭ شىڭىراۋ. ءبىر قازاقتىڭ ءتىلىن تابا الماي ءجۇرىپ، ۇلتتىڭ جانىن قالاي تۇسىنبەكپىز؟ تاريح، ۋاقىت، ۇلت ۇشەۋى دە اقىرزامانمەن عانا سويلەسەتىن عالامدىق، جاھاندىق عالامات ۇلى كاتەگوريالار. ال ولارمەن سۇحباتتاسپاق تۇرماق، ىشتەي ءتىل قاتىسۋدىڭ ءوزى مۇڭ. بىراق ناعىز اقىننىڭ ارقاسى ۇستاپ، شابىت شىن قىسقان ساتتە سولاردىڭ ءبارى ءبىر-اق ۋىس بولىپ كورىنۋى مۇمكىن. ءوزىن ايتىپ وتىر دەپ ويلاما. مەنەن مىقتىلار، ارقالىلار كوپ قوي. ەكى يىعىن جۇلىپ جەگەن. شەتىنەن اقيىق. «كەلەدى، كەلەدى ءالى ناعىز اقىن» دەپ مۇقاعالي اعامىز ايتقانداي... تاريحقا تۇمسىق تىقساڭ، الميساقتا سۇيەگى قۋراپ قالعان ارۋاقتار ءتىرىلىپ، الدىڭنان انداعايلاپ شىعادى. ءبىر دوسىما اتاقتى زەينوللا ساماشەۆ تۋرالى «زيراتقا تۇنەمەسە، ارحەولوگتىڭ ۇيقىسى قانبايدى» دەگەن ەدىم، بۇل دا سونداي. ءوز تاريحىمىزعا ۇڭىلمەي، وتكەننەن ساباق الماي، ارۋاقتاردى ريزا قىلماي، بولاشاققا سەنۋ قيىن، جەتىپ بارۋ ءجونسىز. ۇلى اقىننىڭ الەمىنە «اباي جولى» دەگەن اتتى قويعان ءوزى ەمەس، اۋەزوۆ. «دۇكەنباي جولى» دەگەن كينو كوردىم، ونىڭ اتىن قويعان كەيىپكەرىنىڭ ءوزى كورىنەدى. ال مەن ءوز الەمىمە نە دەپ ات قويارىمدى ءالى ويلاماپپىن. قايدان بولسىن، ادەتتە وزىمشە ءبىر ءتاۋىر ات تاپسام كىتابىما قويىپ الامىن. سوندىقتان بۇل جەردە وزدەرىڭ قول ۇشىن بەرەرسىڭدەر.
- ءسىز ءابىش اعا كەكىلباەۆ تۋرالى جازعانىڭىزدا الفرەد دە ميۋسسەنىڭ «اقىن ءولدى ءار ادامنىڭ ىشىندە» دەگەن پىكىرىن مىسالعا كەلتىرگەن ەدىڭىز. ءار ادامنىڭ ىشىندە اقىن ولگەن ساتتە ءار اقىننىڭ ىشىندە كىم يا نە ولەدى؟ قىجىلىڭىز بار ما؟
- بۇل سۇراعىڭ ءبىزدىڭ اناۋ جىلعى ءبىر پرەمەر-ءمينيسترىمىزدىڭ «قوي باعىپ تىراشتانىپ قايتەمىز، ەت پەن ءجۇندى اۆستراليادان ساتىپ الا سالمايمىز با، ەگىن ەگىپ ازاپتانىپ قايتەمىز، ەگىپ جاتقان كانادا تۇرعاندا، مۇناي مەن مىس، اليۋمەن سياقتى قازىنالارىمىزدى جاقسىلاپ وندىرسەك، اقشاسىنا ادام جانىنان باسقانىڭ ءبارىن وپ-وڭاي ساتىپ الا قويامىز» دەگەن ءسوزىن ەسىمە ءتۇسىردى. ونىڭ ويىنشا، قازبا بايلىق بولسا جەتەدى، قالعانىن وزىمىزدە ءوندىرىپ كەرەگى شامالى. ويتكەنى ءبارىبىر الەمدىك باسەكەگە ءتۇسىپ، بايگە الا المايمىز...
ءار اقىننىڭ ىشىندە ولەتىن - ءوزىنىڭ ولەڭىنەن باسقا قابىلەت-دارىنى. دۇنيەگە كەلگەن ءسابي سكۋلپتوردىڭ قولىنداعى ساز بالشىقتاي. ودان كىسىنى دە، يت پەن قۇستى تا، جىلقى مەن جولبارىستى، تۇلكى مەن قاسقىردى دا سومداۋعا بولادى، اعاش پەن گۇلدى، تىكەن مەن جاپىراقتى، ءتىپتى قۇرت-قۇمىرسقانى دا جاساۋ تۇك ەمەس. يلەۋگە بايلانىستى. قۇدايدىڭ بەرگەن سىباعاسىنا، تاعدىردىڭ جازۋىنا قاراي. اينالاسىنا، وزىنە قاتىستى. ادام ءوزىنىڭ باستى دارىنىن ايالاۋ ءۇشىن، بويىنداعى باسقا قابىلەتتەرىن وربىتپەي، دامىتپاي قۇرباندىققا شالادى. اقىندىعى باسىم بولسا سۋرەتشىلىگى، نەمەسە سپورتشىلىق، انشىلىك كۇيشىلىگى، ت.ب. ەكىنشى پلانعا ىسىرىلادى... مىسالعا، جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ پەن اقسەلەۋ سەيدىمبەكوۆتىڭ ۇستالىق-زەرگەرلىگى قالامگەرلىك پەن زەرتتەۋشىلىكتىڭ قاسىنداعى قوسالقى ەرمەك قانا بولعان.
قاراڭىز، ءشامشى اعامىزدىڭ كومپوزيتورلىعىنا قوسا، اقىندىعى دا بار ەدى عوي، نەگە دامىتپادى؟ قازىرگى ءوز انىنە شاتپاقتاپ ءوزى ءماتىن جازىپ، ەكى ءسوزدىڭ باسىن قۇراي الماي دالباسالاپ جۇرگەن جولبارىس سەيفۋلليندەرگە قاراعاندا اجەپتاۋىر اقىن بولىپتى. ال جۇمەكەن اعام اقىندىعىنا قوسا، كۇشتى كۇيشى بولعان، كونسەرۆاتوريا بىتىرگەن. نەگە ساحناعا شىقپادى؟ ولار وزدەرىنىڭ ەڭ باستى قابىلەتتەرىنە جول اشىپ، قالعاندارىن قىسىپ، تىزگىندەپ، تۇنشىقتىرىپ ۇستادى. شاشىلمادى، شاشىرامادى. ونىسى دۇرىس-اق بولعان دەپ ويلايمىن.
سوناۋ جىلدارى ورىستىڭ ءبىر اقىن قىزىنىڭ «ىشىمدەگى كەيبىر ولەڭىمە ابورت جاساتتىم» دەپ جازعانى ەسىمدە. نەگە ولاي دەدى؟ ال اباي اتامىزدىڭ «ىشتەگى ويدىڭ سىرتقا شىققاندا كوركى قاشادى» دەگەنىنە ءمان بەردىك پە؟
بۇرىن قىزىلدى زامان بولسا، بۇگىن قىجىلدى زامان. قىزىل ازايىپ، قىجىل كوبەيدى. قازىرگى كۇندە كىمدە قىجىل جوق دەيسىڭ؟ مەندە دە بار. بىراق اۋىزدىقتاپ ۇستايمىن. كەيدە بوي بەرمەي كەتەدى. بوي بەرمەي، اقتارىلىپ، ولەڭىمە كىرىپ الادى. بىراق قايسىبىرەۋلەر قۇساپ بۇكىل دۇنيەگە قىجىلمەن قاراي المايمىن. تۇسىمدە بولماسا، وڭىمدە كورىنگەنگە ءتىس قايراي بەرۋ تابيعاتىمدا جوق.
- اڭگىمەڭىزگە راقمەت.

سۇحباتتاسقان
ەرلان ءجۇنىس

«ايقىن» گازەتى، 04.09.10.