بۇگىنگى تاڭدا قازاقستانداعى ەتنوسارالىق جانە كونفەسسياارالىق كەلىسىم مودەلى بۇكىل الەمدەگى ءتۇرلى كونفەسسيالار اراسىنداعى قارىم-قاتىناستىڭ ۇلگىسىنە اينالىپ وتىر. قازاقستان ۇكىمەتى كونفەسسياارالىق كەلىسىم مودەلىن كەمەلدەندىرە ءتۇسۋ باعىتىندا بايىپتى قادامدار جاساپ كەلەدى. ولاردىڭ ءبىرى رەتىندە 2016 جىلدىڭ 13 قىركۇيەگىندە قازاقستان رەسپۋبليكاسى ءدىن ىستەرى جانە ازاماتتىق قوعام مينيسترلىگىنىڭ قۇرىلۋىن اتاپ كورسەتۋگە بولادى. اتالمىش مينيسترلىكتىڭ باستاماسىمەن ەلدە كونفەسسياارالىق كەلىسىمدى دامىتۋ، ازاماتتىق قوعامدى وركەندەتۋ مەن جاستار ساياساتىن كەمەلدەندىرۋ ماقساتىندا كەشەندى جۇمىستار جۇرگىزىلە باستادى. ولاردىڭ باستىسى – قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ءدىن سالاسىنداعى 2017-2020 جىلدارعا ارنالعان مەملەكەتتىك ساياساتىنىڭ تۇجىرىمداماسىنىڭ جوباسى بولىپ تابىلادى. الداعى ۋاقىتتا اتالمىش جوبا قازاقستان ازاماتتارىنىڭ نازارىنا ۇسىنىلماق.

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ءدىن سالاسىنداعى مەملەكەتتىك ساياساتىنىڭ نەگىزگى ماقساتى كونفەسسياارالىق كەلىسىمدى ساقتاپ دامىتۋ بولىپ تابىلاتىندىعى بەلگىلى. بۇل تاقىرىپتىڭ ۇلتتىق مۇددەلەردىڭ قاتارىنا كىرەتىندىگىن ەسكەرەر بولساق، اتالمىش تۇجىرىمدامانىڭ جوباسى ءدىني جانە قوعامدىق بىرلەستىكتەر، كاسىپوداق جانە جاستار ۇيىمدارى سياقتى بارلىق ازاماتتىق قوعام ينستيتۋتتارىنىڭ تالقىلاۋىنان ءوتىپ، ولاردىڭ قولداۋىن تابادى دەگەن ۇمىتتەمىز. تۇجىرىمداما ءبىراۋىزدان قابىلدانعان جاعدايدا 2020 جىلعا دەيىنگى ۋاقىت ارالىعى قازاقستانداعى تەك ءدىن سالاسىنىڭ عانا ەمەس، جالپى ازاماتتىق قوعامنىڭ دامۋ تاريحىنداعى ەلەۋلى ءداۋىردىڭ باسى ءارى دامۋ دەڭگەيىنىڭ كورسەتكىشى بولارى انىق.

زاماناۋي حالىقارالىق قاتىناستارداعى پولياريزاتسيا، كەلىسپەۋشىلىك پەن بولىنۋشىلىك ادامزاتقا ءالى كۇنگە دەيىن ۇلكەن قاتەرىن ءتوندىرىپ وتىر. ارتۇرلىلىككە قۇرمەت تانىتۋ قاجەتتىلىگىن قاناعاتتاندىرۋ ماقساتىنداعى بۇگىنگى قادامداردىڭ سانى مەن ساپاسى الدىمىزداعى بىرنەشە ونجىلدىق ىشىندە حالىقارالىق قاتىناستارعا باعىت-باعدار بەرەتىندەي ىقپالعا يە بولاتىندىعى داۋسىز. حح عاسىردىڭ قارىم-قاتىناس مودەلدەرىنىڭ جارامسىز كۇي كەشۋىنىڭ سالدارىنان الەم بۇگىنگى جاڭا زاماندا بىرقاتار وزگەشە قاتەرلەردىڭ بەلەڭ الۋىمەن بەتپە-بەت كەلىپ وتىر.

تەرروريزم، جاپپاي قىرىپ-جويۋ قارۋلارىنىڭ تارالۋى، كونتراباندا جانە ۇيىمداسقان قىلمىس اياسى جاھاندىق سيپاتقا يە بولىپ، ونى جەر جۇزىنە تاراتۋدى كوزدەپ وتىرعاندار بار. جاھاندانۋ ۇدەرىسىنىڭ ناتيجەسىندە ۇلتتاردىڭ ءوندىرىسى مەن ءال-اۋقات دەڭگەيى جاقسارا ءتۇستى. دەگەنمەن، ۇلت بايلىعى ادىلەتتى تۇردە بولىنگەن جانە الەم قاۋىپسىزدىگى قامتاماسىز ەتىلگەن دەپ ايتۋ وتە قيىن. بارشانىڭ قاۋىپسىزدىگى قامتاماسىز ەتىلمەسە، بۇل – «ەشكىمنىڭ قاۋىپسىزدىگى قامتاماسىز ەتىلمەگەن» دەگەن ءسوز.

ماقساتى نە بولسا و بولسىن، تەرروريزم ادامزاتقا قارسى باعىتتالعان قىلمىس. تەرروريستتىڭ جاقسىسى-جامانى بولمايدى. ادامنىڭ ءبارى جاقسى، امالى عانا جامان بولۋى مۇمكىن. «ماسا شاعىپ مازاڭدى السا، ماسانى ولتىرمە، باتپاقتى قۇرعات» دەمەكشى، تەرروريستەرگە قولداۋ تانىتاتىن دەمەۋشىلەردىڭ جولىن كەسۋدىڭ تاسىلدەرىن كەمەلدەندىرۋ بۇگىنگى قۇزىرلى ورگانداردىڭ باستى مىندەتتەرىنىڭ ءبىرى بولىپ وتىر. بۇل تونگەن قاتەردى جەڭۋ ءۇشىن قازاقستان ازاماتتارى حالىقارالىق ىنتىماقتاستىقتىڭ بۇرىنعىسىنان دا كۇشەيە تۇسۋىنە، وركەنيەتتەردىڭ وداقتاسۋ ۇدەرىسىنىڭ ءوز جالعاسىن تابۋىنا جان-جاقتى قولداۋ ءبىلدىرۋى ابزال.

وركەنيەتتەر وداعىنىڭ اياسىندا باس قوسقان مەملەكەتتەر مەن حالىقارالىق ۇيىمدار بۇگىنگى تاڭدا دەموكراتيا، ادام قۇقىقتارى مەن زاڭنىڭ ۇستەمدىگى سياقتى ادامزاتتى تاتۋ بىرلىككە باستايتىن نەگىزگى قۇندىلىقتاردى مادەني ارتۇرلىلىگىمىزدەن جوعارى قويىپ وتىر. سوندىقتان كەز كەلگەن ازاماتتىق قوعام ينستيتۋتىنىڭ اتالمىش باعىتتاعى باستامالارى قولداۋ مەن دەمەۋ تاۋىپ وتىرۋى ۇلتتىق مۇددەگە تونەتىن قاتەرلەردىڭ الدىن الۋ ىسىنە كومەكتەسەرى ءشۇبا تۋدىرمايدى.

ءسوز بوستاندىعى مەن ءدىني سەنىمگە قۇرمەت تانىتۋ قاعيداتتارىن ءبىر-بىرىمەن استاستىرا وتىرىپ دامىتۋ بۇگىنگى تاڭنىڭ ەڭ ماڭىزدى ماسەلەلەرىنىڭ ءبىرى. ءسوز بوستاندىعى وركەنيەتىمىزدىڭ قۇرامداس ءبىر بولىگى بولۋىمەن قاتار باسقا دا ەركىندىكتەرىمىزدىڭ نەگىزى. الايدا، ءبىز ءسوز بوستاندىعى مەن جۇرتشىلىقتان بولىنۋشىلىك، ءتىپتى زورلىق-زومبىلىق قولدانۋعا شاقىراتىن ارانداتۋشى ۇستانىمدار اراسىنداعى شەكارانىڭ جويىلا جازداعانىنىڭ كۋاسى بولىپ وتىرمىز.

ناسىلدىك، تىلدىك جانە ءدىني ەرەكشەلىكتەرىمىزگە قاراماستان الەمدىك قۇندىلىقتارعا نەگىزدەلگەن ورتاق وركەنيەتتى بايلانىستارىمىزدى ساقتاپ قالۋ بۇكىلادامزاتتىق ماسەلە. ونىڭ شەشىم جولى – ادامداردىڭ بىرگە بەيبىت ءومىر ءسۇرۋىنىڭ مۇمكىن ەكەندىگىن، ارتۇرلىلىكتىڭ ادامزات بايلىعى ەكەندىگىن، قاقتىعىسۋدىڭ وڭاي، كەلىسىمگە كەلۋدىڭ قيىن بولاتىندىعىن ايشىقتاپ كورسەتەتىن تۇجىرىمدامالاردىڭ قولعا الىنۋى قاجەت.

قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتى ن.ءا.نازارباەۆ: «جاراتۋشى – جالعىز، دۇنيە – ورتاق، اسپان استى – كەڭ، ەندەشە، ءبىز ءبىر اتانىڭ بالاسى، ءبىر انانىڭ پەرزەنتى رەتىندە ءبىر-بىرىمىزبەن بەرەكە-بىرلىك پەن ىنتىماقتا ءومىر ءسۇرۋىمىز كەرەك»، – دەپ ايتقان بولاتىن. ەگەر ەلباسىنىڭ اتالمىش ويلارى ءىس جۇزىندە جالعاسىن تابار بولسا، قازاقستانداعى كونفەسسياارالىق كەلىسىمنىڭ «ماڭگىلىك ەل» يدەياسىنىڭ مىزعىماس تىرەگىنە اينالارى ءسوزسىز.

قوعامدىق ءمانى بار قانداي دا ءبىر يدەيانى قابىلداۋ قاشاندا سۇحباتتى قاجەت ەتەدى. ەشكىم باسقاعا ءوز تۇسىنىگىن مويىنداتۋدى، ەشكىم باسقانى دالمە-ءدال قايتالاۋدى كوزدەمەيدى. يدەيا قوعام دامۋىنىڭ تالاپتارىنا سايكەس كەلسە عانا ورتاق ماقسات تۇرىندە قابىلدانادى. سونداي يدەيالاردىڭ قاتارىندا ازاماتتىق قوعام يدەياسى بار.

ازاماتتىق قوعام ادام مەن ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمداردىڭ دامۋىنا قولايلى جاعداي جاسايتىن الەۋمەتتىك ءتارتىپتىڭ ءبىر ءتۇرى بولىپ تابىلادى. ادام ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمداردىڭ قىزمەتى ارقىلى قوعام دامۋىنا ءوز ۇلەسىن تيگىزۋ مۇمكىندىگىنە يە. ازاماتتىق قوعام مەملەكەت پەن ازامات اراسىنداعى سۇحباتتىڭ جۇزەگە اسۋىن قامتاماسىز ەتەدى. مەملەكەتسىز ازاماتتىق قوعامنىڭ ءومىر ءسۇرۋى مۇمكىن ەمەس. مەملەكەت بولماسا رەتسىزدىك، تورتىپسىزدىك، حاوس، ۇيىمداسپاعاندىق، ىدىراۋشىلىق جايلايدى. دامىعان ازاماتتىق قوعامسىز دەموكراتيالىق، قۇقىقتىق مەملەكەتتىڭ قالىپتاسۋى مۇمكىن ەمەس. دەموكراتيالىق، قۇقىقتىق مەملەكەتسىز زورلىق-زومبىلىق پەن باسىبايلىلىقتىڭ ۇستەمدىگى ورنايدى. ازاماتتىق قوعام دامىعان جاعدايدا جەكە تۇلعانىڭ نەگiزگi قۇقىقتارى مەن ەركiندiكتەرi زاڭ جۇزiندە قامتاماسىز ەتiلiپ، ساياسي جاعىنان قورعالىپ، ۇيلەسiمدi دaمۋ بوي كورسەتەدى. ەل دامىعان دەموكراتيالىق مەملەكەتكە اينالىپ، ازاماتتار وركەندەگەن ازاماتتىق قoعaمدى قۇرايدى.

ازاماتتىق قoعaمنىڭ قالىپتاسۋى مەن قارقىندى دامۋ پروتسەسi ءوز ماقسات-مۇددەلەرىن جۇزەگە اسىرۋ ماقساتىندا كلۋبتاردا، كاسiبي وداقتاردا، الەۋمەتتiك قوزعالىستاردا epiكتi تۇردە باس قوساتىن ازاماتتاردىڭ ء(ۇشiنشi سەكتوردىڭ) ءىس-ارەكەتتەرىنە تىكەلەي بايلانىستى. ءۇشiنشi سەكتور ەلدەگi قوعامدىق-ساياسي ۇدەرىستەردىڭ ارى قاراي دەموكراتيالانۋىنا وڭ ىقپالىن تيگiزەتىن كۇش. قازاقستانداعى كونفەسسياارالىق كەلىسىمنىڭ جاڭعىرۋىنا ۇلەسىن قوسىپ كەلە جاتقان ءدىني بىرلەستىكتەردى دە وسى ءۇشىنشى سەكتورعا جاتاتىن ازاماتتىق قوعام ينستيتۋتتارى رەتىندە قاراستىراتىن ۋاقىت كەلگەن سياقتى.

قازاقستان رەسپۋبليكاسى ءدىني بەرلەستىكتەر قىزمەتىنىڭ قورعالۋىن قامتاماسىز ەتىپ كەلەدى. قازىرگى ۋاقىتتا دامىعان ازاماتتىق قوعام قۇرۋ يدەياسى قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك ساياساتىنىڭ باسىم باعىتتارىنىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى. ۇكىمەت ازاماتتاردىڭ زاڭدى مۇددەلەرىنىڭ قۇقىقتىق جاعىنان قورعالۋىن كۇشەيتىپ، قوعامدىق-ساياسي بەلسەندىلىگىن جان-جاقتى دامىتۋدى كوزدەپ كەلەدى. ءدىني بىرلەستىك قىزمەتىنىڭ دە ازاماتتىق قوعام قۇرۋ يدەياسى اياسىندا جۇمىلدىرىلۋى ەل دامۋىنا سەرپىن بەرەرى انىق. دەگەنمەن، ءدىني بىرلەستىكتەردىڭ ازاماتتىق قوعام ينستيتۋتتارىنان بولەكتەتىلىپ قاراستىرىلۋى بارشاعا ءمالىم. ازاماتتىق قوعامنىڭ دامۋ ۇدەرىسىنە كەدەرگى جاسايتىن فاكتورلاردىڭ ورىن الماۋى ءۇشىن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ء«دىني قىزمەت جانە ءدىني بىرلەستىكتەر تۋرالى» زاڭىنا اتالمىش ماسەلەلەردىڭ شەشىم جولدارىن قامتاماسىز ەتەتىن باپتاردى ەنگىزۋ جاقىن ۋاقىتتا زامان تالابىنا اينالۋى مۇمكىن.

قازاقستاندا ازاماتتىق قوعامىنىڭ دامۋىن، دەموكراتيالىق جانە قۇقىقتىق مەملەكەتتىڭ نىعايۋىن قامتاماسىز ەتە الاتىن باستى ماماندىق يەسى – ول قۇقىقتانۋشى. بۇگىنگى قۇقىقتانۋشىلاردىڭ باسىم كوپشىلىگىنىڭ باستى كەمشىلىگى ءدىن سالاسىن مەڭگەرمەگەندىگىندە جاتىر. ء«دىنتانۋ» ءپانىنىڭ جوعارى وقۋ ورىندارىندا ەلەكتيۆتى، تاڭدامالى ءپان رەتىندە بەكىتىلۋى وسىنىڭ ءبىر سەبەبى عانا بولۋى مۇمكىن. قۇقىقتانۋشى مامانداردى دىننەن، ازاماتتىق قوعام ۇدەرىستەرىنىڭ زاڭدىلىقتارىنان جانە جاستار مەن جاسوسپىرىمدەردىڭ پسيحولوگياسىنان حاباردار كاسىپ يەسى رەتىندە قالىپتاستىرا العان جاعدايدا عانا ەتنوسارالىق جانە كونفەسسياارالىق كەلىسىمنىڭ ساقتالىپ، كەمەلدەنە تۇسۋىنە جان-جاقتى مۇمكىندىكتەر جاساۋعا بولادى. بىلمەستىكتىڭ سالدارىنان ءدىن سالاسىندا قىلمىس جاساعان ادامدى دىننەن حابارى جوق ادامنىڭ قۇرىقتاۋى، سوتتاۋى، جازالاۋى بىلمەستىكتەن تۋىنداعان قىلمىستان دا بەتەر قىلمىس بولىپ تابىلاتىندىعىن ۇمىتپاعانىمىز ءجون. سول سەبەپتەن قۇقىقتانۋشىلارىمىزدىڭ ءدىن ماسەلەلەرىن مەڭگەرۋى ۋاقىت كۇتتىرمەيتىن ماسەلەلەردىڭ ءبىرى.

قۇقىقتانۋشىلارىمىزدىڭ ءوز سالاسىنداعى جوعارى بىلىكتىلىگى ازاماتتىق قوعام ينستيتۋتتارىنىڭ قارقىندى دامۋىنىڭ، ال ازاماتتىق قوعام ينستيتۋتتارىنىڭ دامىعاندىعى ءوز كەزەگىندە كونفەسسياارالىق كەلىسىمنىڭ ساقتالۋىنىڭ كەپىلى بولىپ تابىلماق.

ب.بايماحانوۆ, قازاقستان رەسپۋبليكاسى ءدىني ىستەرى جانە ازاماتتىق قوعام مينيسترلىگى ءدىن ىستەرى كوميتەتى ءدىن ماسەلەلەرى جونىندەگى عىلىمي-زەرتتەۋ جانە تالداۋ ورتالىعى ديرەكتورىنىڭ عىلىمي ءىس جونىندەگى ورىنباسارى، ت.ع.ك.

Abai.kz