(ابايدىڭ 100 جىلدىعىنا ارناپ جازعان مۇحاڭنىڭ ماقالاسى تۋرالى)

جۋىردا بەلگiلi تۇركولوگ-عالىم، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور التاي امانجولوۆپەن كەڭ وتىرىپ سۇحباتتاسۋدىڭ ءساتi تۇسكەن. التەكەڭ قازاقتىڭ تiل بiلiمiنiڭ نەگiزiن سالۋشى، كورنەكتi عالىم-مادەنيەت قايراتكەرi سارسەن امانجولوۆتىڭ تۇياعى بولعاندىقتان، اڭگiمە اۋانى كۇنەسكە ورلەگەندەي حح عاسىردىڭ باستاپقى جىلدارىنان بiر شىققان. ارينە، Iلياس جانسۇگiروۆتەن كەيiن سارسەكەڭنiڭ 1939 - 1940 جىلدارى ابايدىڭ اكادەميالىق تولىق جيناعىن قۇراستىرىپ شىققانىن اركiم دە بiلەر. مۇنىڭ سىرتىندا، مۇحاڭ مەن ساكەڭنiڭ اراسىنداعى نازiك ورiلگەن دوستىق بايلانىس بالاسى التاي امانجولوۆتىڭ ايتۋىندا 1920 جىلدارى باستالعان بولسا، عىلىم مەن شىعارماشىلىقتىڭ كورنەكتi ەكi وكiلi اراسىندا بiزگە جەتپەي قالعان بۇكپەسiز سىرلارىنىڭ، تۇنشىققان ۇلى ۇلتتىق ويلارىنىڭ قابىسقانىندا داۋ جوق.

(ابايدىڭ 100 جىلدىعىنا ارناپ جازعان مۇحاڭنىڭ ماقالاسى تۋرالى)

جۋىردا بەلگiلi تۇركولوگ-عالىم، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور التاي امانجولوۆپەن كەڭ وتىرىپ سۇحباتتاسۋدىڭ ءساتi تۇسكەن. التەكەڭ قازاقتىڭ تiل بiلiمiنiڭ نەگiزiن سالۋشى، كورنەكتi عالىم-مادەنيەت قايراتكەرi سارسەن امانجولوۆتىڭ تۇياعى بولعاندىقتان، اڭگiمە اۋانى كۇنەسكە ورلەگەندەي حح عاسىردىڭ باستاپقى جىلدارىنان بiر شىققان. ارينە، Iلياس جانسۇگiروۆتەن كەيiن سارسەكەڭنiڭ 1939 - 1940 جىلدارى ابايدىڭ اكادەميالىق تولىق جيناعىن قۇراستىرىپ شىققانىن اركiم دە بiلەر. مۇنىڭ سىرتىندا، مۇحاڭ مەن ساكەڭنiڭ اراسىنداعى نازiك ورiلگەن دوستىق بايلانىس بالاسى التاي امانجولوۆتىڭ ايتۋىندا 1920 جىلدارى باستالعان بولسا، عىلىم مەن شىعارماشىلىقتىڭ كورنەكتi ەكi وكiلi اراسىندا بiزگە جەتپەي قالعان بۇكپەسiز سىرلارىنىڭ، تۇنشىققان ۇلى ۇلتتىق ويلارىنىڭ قابىسقانىندا داۋ جوق.

اڭگiمە اراسىندا، التاي اعامىز ءوزiنiڭ جەكە ارحيۆiندە مۇحتار اۋەزوۆتiڭ ابايدىڭ تۋعانىنا ءجۇز جىل تولۋىنا بايلانىستى جاريالانعان ماقالاسى جاتقانىن ايتىپ قالدى. مۇندايدا جان قالا ما؟!.. بiزدiڭ ويىمىزدا، مۇحاڭنىڭ بارلىق شىعارمالارى جيناقتالعان، ەندiگi, ولاردى ءۇتiر، نۇكتەسiنە دەيiن جەكە تالداۋ، قاتپار-قاتپارىنا بويلاۋ عانا قالعانداي بولىپ تۇراتىنى جاسىرىن ەمەس. ياعني، ۇلى جازۋشىنىڭ وقىرمان قولىنا تيمەگەن ماقالاسى قايدا جاريالانعان، نەلiكتەن ەشبiر زەرتتەۋشiنiڭ قولىنا iلiكپەگەن نەمەسە نازار اۋدارماعان دەگەن ويدىڭ ءوزi ءدۇدامال بولسا دا، iشكi تاڭقالىسپەن زور قىزىعۋشىلىق باس كوتەرiپ كەلە جاتىر ەدi بiرتiندەپ..

قازاق جۋرناليستيكاسىندا زەرتتەلمەي قالىپ كەلە جاتقان تاقىرىپتىڭ بiرi - 1941 - 1945 جىلدارى وت پەن وقتىڭ اراسىندا جارىق كورگەن مايدان باسىلىمدارى دەسەك قاتەلەسپەيمiز. مiنە، سول ۇرىس دالاسىندا ءجۇرiپ گازەت-جۋرنال شىعارعان ارداگەر تiلشiلەردiڭ iشiندە سارسەن امانجولوۆ تا بار بولاتىن. سوعىسقا دەيiنگi كەزەڭدە دە اباي مۇرالارىنا دەن قويعان عالىمنىڭ باس اقىننىڭ 100 جىلدىعى جاقىنداپ قالعان كەزدە قامسىز وتىرۋى مۇمكiن ەمەس-تi. سوندىقتان، مايدانداعى ساكەڭ ەلدە ءجۇرiپ جاتقان مۇحاڭا سالەمدەمە جولداپ، ماقالانى تاپسىرىسپەن جازدىرعانى كادiك. بۇل ماقالا «ابايدىڭ ءجۇز جىلدىق مەرەكەسi الدىندا» دەگەن تاقىرىپپەن «قىزىل ارميا ۇگiتشiسiنiڭ بلوكنوتى» («بلوكنوت اگيتاتورا كراسنوي ارمي») باسىلىمىنىڭ 1945 جىلعى ءساۋiر ايىنداعى سانىندا جارىق كورگەن. سول كەزدەگi بارلىق مايدان باسىلىمدارىنىڭ ۇرانىنا اينالعان «نەمiس باسقىنشىلارىنا ءولiم!» ءسوزi بلوكنوت ماڭدايشاسىنىڭ بiر بۇرىشىندا ورنالاسقان. قىزىل ارميانىڭ جوعارعى ساياسي باسقارماسى شىعارىپ تۇرعان اتالعان باسىلىمدا مۇحاڭنىڭ ماقالاسىمەن بiرگە ابايدىڭ «اسەمپاز بولما ارنەگە..» ولەڭi جاريالانعان.

ارينە، ماقالانىڭ جارىق كورۋiنە مۇحاڭ مەن سارسەكەڭنiڭ اراسىنداعى ءوزارا دوستىق قارىم-قاتىناس دانەكەر بولعانىن ايتتىق. ەندi وسى ماتەريال باسقا زەرتتەۋشiلەردiڭ قولىنا تيدi مە دەگەن ساۋال تۋادى. التاي امانجولوۆتىڭ ءوزi اتالعان بلوكنوتتىڭ كوشiرمەسiن مۇحاڭنىڭ قىزى لايلاعا تابىستاعانىن جەتكiزدi. بiز، بۇل ورايدا بiر كەزدەرi «اۋەزوۆتiڭ ءۇيi» عىلىمي-مادەني ورتالىعىندا قىزمەت iستەگەن، ابايتانۋدىڭ، مۇحتارتانۋدىڭ تەرەڭ بiلگiرi مەكەمتاس مىرزاحمەتوۆكە قوڭىراۋ شالعانىمىزدا، عالىم بۇل ماقالانىڭ ەسiندە جوق ەكەنiن، ەڭ دۇرىسى، م.اۋەزوۆتiڭ مۇراجاي ۇيiنە بارىپ، تەكسەرiپ كورۋ قاجەتتiگiن ايتتى.

سونىمەن ۇلى جازۋشى ءومiرiنiڭ سوڭعى جىلدارىندا (1951-1961 جج.) تۇرعان، بۇگiنگi جازۋشى اتىنداعى مۇراجاي ۇيiنە بەت الدىق.

وسى مۇراجايدا 32 جىل جۇمىس iستەگەن اعا عىلىمي قىزمەتكەر ساناگۇل كولبايقىزى بيبليوگرافيا ارقىلى مۇحاڭنىڭ سوعىس جىلدارىنىڭ اياعىندا مايدان باسىلىمىنا شىققان ماقالاسىن تەز-اق تاۋىپ بەردi. تەك بۇل ماقالانى بiز، «قىزىل ارميا ۇگiتشiسiنiڭ بلوكنوتىنان» ەمەس، جازۋشىنىڭ 100 جىلدىق مەرەيتويى قارساڭىندا قولعا الىنعان ەلۋ تومدىق شىعارمالار جيناعىنان كەزدەستiردiك. ياعني، الماتىداعى «جiبەك جولى» باسپاسىنان 2007 جىلى شىققان «مۇحتار اۋەزوۆ شىعارمالارىنىڭ ەلۋ تومدىق تولىق جيناعى» كوپتومدىعىنىڭ 27-تومى، 82-84-بەتتەرiندە تۇر. بۇل تومدا جازۋشىنىڭ 1943 - 1946 جىلدارى جازعان ەڭبەكتەرi جيناقتالعان ەكەن.

كiتاپتىڭ 423-بەتiندە فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور باقىتجان مايتانوۆتىڭ اتالعان ماقالاعا تۇسiنiكتەمەسi بەرiلگەن. «ماقالا ارنايى تاپسىرىسپەن جازىلۋى مۇمكiن. مايدان شەبiندەگi جاۋىنگەرلەرگە تۋعان ەلدە اتالماقشى iرi مادەني شارانىڭ جوعارى رۋح بەرەتiن قاسيەتi ەسكەرiلسە كەرەك. م.اۋەزوۆ ءوز ويلارىنىڭ قىسقا ءارi تۇسiنiكتi بولۋىنا ءمان بەرەدi. اباي مۇراسىنىڭ ماڭىزى مەن باعاسى، ونىڭ ساياسي-الەۋمەتتiك استارى، ورىس ادەبيەتiمەن بايلانىسى، حالىقتار دوستىعىن جىرلاعانى ايتىلىپ وتەدi. اباي دارiپتەگەن «ۇلى قايرات»، «قاسيەتتiڭ» سوعىس كەزiندەگi ەرەكشە ورنى كورسەتiلەدi» دەپ جازادى تۇسiنiكتەمەدە باقىتجان مايتانوۆ. ونىڭ ايتۋىنشا، اتالعان ماقالا «قىزىل ارميا» گازەتiنiڭ 27-شiلدەدەگi سانىندا دا قىسقارتىلىپ جاريالانعان ەكەن.

دەگەنمەن، تۇسiنiكتەمەدە ماقالانىڭ باسپاسوزدە كوشiرiلiپ باسىلعانى تۋرالى باسقا مالiمەت كەزدەسپەيدi. سوندىقتان، مۇحاڭنىڭ مايدان باسىلىمىندا جارىق كورگەن جازباسىن تاۋەلسiز قازاقستان وقىرماندارىنا قايتادان تانىستارعاننىڭ ەش سوكەتتiگi جوق دەگەن ويدامىز.

رەسەيدە پۋشكينتانۋ، ەسەنينتانۋ، ت.ب. ۇلت ابىرويىن اسقاقتاتقان جاۋھار ۇلدارىنىڭ مۇرالارى كۇن ساناپ شىعىپ جاتقاندىقتان، زەرتتەلiپ، ءار قىرىنان اشىلىپ، ۇرپاققا سiڭiرiلiپ جاتقاندىقتان ءوز شەشiمiمiزدiڭ جالعان سەنساتسياشىلدىقتان iرگەسi الشاق دەپ ءتۇسiنiڭiز.

ابايدىڭ ءجۇز جىلدىق مەرەكەسi الدىندا

مۇحتار اۋەزوۆ

بيىل اۆگۋستىڭ 15-دە قازاق حالقىنىڭ ارداقتى ۇلى، دانا اقىنى ابايدىڭ تۋعانىنا ءجۇز جىل تولادى.

قازاق حالقىنىن كارi-جاسى، ۇلى-قىزى ەرتە كۇننەن تەگiس بiلiپ، تۇتاس قادiرلەگەن اباي ەڭبەگi تەك قازاق جۇرتشىلىعى ءۇشiن عانا ەمەس، باۋىرلاس، تiلەكتەس، ۇلى سوۆەت وداعىنىڭ بارلىق حالىقتارى ءۇشiن دە قىمبات ەڭبەك. اباي تiرلiك ەتiپ، كەشiپ وتكەن زاماندى ەسكە الساق، اقىننىڭ قادىرى ەرەكشە ارتادى.

ول كەز قازاق دالاسى سياقتى شىعىس ولكەلەردە بiر جاعىنان رۋشىل-بەكتiك، نادان قارا كۇش داۋرەن سۇرگەن كەز ەدi. ول كۇيدiڭ سوراقى جاعى قازاق حالقىن، قالىڭ بۇقارانى ءوز iشiندەگi رۋشىل زورلىقشىل بەك، سۇلتانى وزگە ەلدەن، ونەرلi ەلدەن الىستاتىپ، قاراڭعى تۇنەك iشiندە ۇستادى.

اباي شىعىستان شىعىپ، ەرتە ويانىپ، بارىن سالىپ، ءوز ەلiنiڭ يگiلiگi ءۇشiن سول جاڭاعى الىستى جاقىن ەتiپ، قيىننىڭ قيۋاسىن تاپپاققا تالپىندى. ەلiن ونەرلi ەلدiڭ قازىناسىنا جەتكiزiپ، ەرiن - بiلiمدi, سانالى، ونەرلi, بiلiمدi, باس ازامات، حالىق ازاماتى ەتپەككە باۋلىدى. ول كۇندەگi رەسەيگە قاراعان شىعىستا ۇلى ورىس حالقىنىڭ ونەر-بiلiم، وي-دانا قازىناسىن ءوز حالقىنا بار قاسيەتiمەن جەتكiزiپ، تانىتۋعا تالاپ ەتكەن، ەڭبەك ەتكەن قايراتكەرلەردiڭ بiرi, ۇلى  ازامات اقىنى اباي بولعان.

اباي پۋشكين، لەرمونتوۆ، كرىلوۆ، تولستويلاردى اتاعاندا، جاقسى اقىن-جازۋشىلىعىن عانا قادiرلەپ قويمايدى. سولاردىڭ ەڭبەكتەرiنەن، ۇستازدىق، ۇگiت-ويلارىنان كورiنiپ تۇرعان شىن ادامدىق، ازاماتتىق قايسى ەكەنiن، سەزiمدi, ويلى كوركەم قاسيەتتەر قايسى ەكەنiن ەرەكشە تانىتىپ بەرەدi.

قىتىمىر قاتال زامانداردا پۋشكين، لەرمونتوۆتار ۇلى ادامدىق جولىن نۇسقاعان بولسا، ادەلەتتi, تەڭدiكتi, ەلدiك مۇڭدى جىرلاعان بولسا، اباي سونىڭ كوبiن قازاق وقۋشىسىنا جەتكiزە وتىرىپ، ورىس حالقىنىڭ بويىنداعى ۇلكەن اسىل قاسيەت وسى دەپ كورسەتتi. پۋشكيندەرگە قازاق وقۋشىسىن دوس ەتتi.

بۇگiن بارلىق دۇنيە حالىقتارىنا، بارلىق ادام جىنىسىنا وزدەرiنiڭ جيرەنiشتi, سۇمىراي «جىنىستىق جۇيەسiمەن» جاۋ بوپ شىققان، جاۋىز نەمiس-فاشيستەرiن جاپىرىپ، جويىپ بارا جاتقان سوۆەت وتانشىلدارىنىڭ بiلەك، جۇرەك بiرلiگi ماڭگi اينىماس، مىزعىماس بiرلiك بوپ وتىر. وسى بiرلiك جولىندا وتكەن شاقتا ۇلى قايرات، قاسيەتتi ەڭبەك ەتiپ كەتكەن وتانشىل ۇلى ازامات، دانا اباي، بۇگiن بiزدiڭ بارلىق سوۆەتتiك حالىقتارىمىزعا قادىرلى دەيمiز.

وسىنداي ەرەكشە ەڭبەگiن باعالاپ، سوۆەت جۇرتشىلىعى ابايدىڭ ءجۇز جىلدىعىن ۇلكەن مەرەكە ەتiپ وتكiزبەكشi.

ءجۇز جىلدىق قارساڭىندا ەڭ الدىمەن اقىننىڭ ءوز شىعارمالارى كوپكە جەتiپ، تولىق تارالۋى قاجەت. سوندىقتان اباي شىعارمالارىننىڭ اكادەميالىق تولىق جيناعى الماتىدا تىڭنان باسىلىپ شىققالى جاتىر. بۇل جولعى جيناققا اقىننىڭ بۇرىن باسىلماعان بiرنەشە تىڭ ولەڭدەرi دە كiرەدi. ەكiنشi, وسىنداي ۇلكەن جيناق ورىس تiلiندە دە شىقپاقشى. ابايدى ورىس حالقىنا جانە ورىس تiلi ارقىلى بۇكiل وداق حالىقتارىنا تانىستىرۋ ءۇشiن بۇل سوڭعى جيناقتىڭ ءمانi اسا زور. قازiر بۇل كiتاپ ماسكەۋدە دايارلانىپ جاتىر. باستىراتىن كوركەم ادەبيەت باسپاسى، باسقارۋشى قازاق ادەبيەتiنiڭ ەسكi دوسى، جازۋشى لەونيد سوبولەۆ. اۋداراتىن موسكۆاداعى iرi اقىندار بولادى.

قازاقستاندا iستەلiپ جاتقان، مەرەكەگە ارنالعان كiتاپتىڭ بiرi - اقىننىڭ ءومiرi مەن ەڭبەكتەرi جونiندەگi عىلىمدىق تەكسەرمەلەر جيناعى. بۇل كiتاپتىڭ جازىلۋىنا قازاق پەن ورىس وقىمىستى، سىنشى، جازۋشىلارىنىڭ كوبi قاتىناسقان. كiتاپ 25 باسپا تاباق بوپ ورىس تiلi مەن قازاق تiلiندە بiردەن شىقپاق. بۇنى ازiرلەۋiشi عىلىم اكادەمياسىنىڭ قازاقستانداعى فيليالى.

وكiمەت تاراپىنان iستەلەتiن ۇلكەن شارالاردىڭ ەڭ زورى - الماتىدا ابايدىڭ ەسكەرتكiشiن ورناتۋ بولادى.

وتكەن 1944 جىلدىڭ دەكابر ايىندا الماتىدا  قازاقستاننىڭ     مەملەكەتتiك وپەرا بالەت تەاترىندا «اباي» اتتى جاڭا وپەرا قويىلدى. مۇنىڭ مۋزىكاسىن جازعان قازاق كومپوزيتورلارى - احمەت جۇبانوۆ پەن لاتيف حاميدي.

ءجۇز جىلدىق مەرەكە قارساڭىندا الماتىدا «اباي» اتتى ۇلكەن كينو-سۋرەت شىقپاقشى. مەرەكە قارساڭىندا وسى سۋرەت تۇگەل باسىلىپ بولىپ، بۇكiل وداقتاعى كينولاردا تەگiس قويىلاتىن بولادى.

قازاق جازۋشىسى ءسابيت مۇقانوۆ ابايدىڭ ءومiرi مەن ەڭبەكتەرi تۋرالى ايرىقشا عىلىمدىق زەرتتەۋ كiتابىن جازىپ جاتىر. وسى رەتتە، ءجۇز جىلدىققا قارسى م. اۋەزوۆ جازعان «اباي» اتتى روماننىڭ بiرiنشi كiتابى ورىس تiلiندە باسىلىپ شىقپاق. ول رومانىڭ اۋدارماسىن ورىس جازۋشىسى لەونيد سوبولەۆ باسكارىپ، كiتاپ موسكۆادا باسپاعا بەرiلدi.

اۆگۋستىڭ 15-دە، ابايدىڭ تۋعان كۇنiندە، رەسپۋبليكا كولەمiندە سالتاناتتى مەرەكەلەر وتەدi. الماتىدا بولاتىن ارناۋلى سالتاناتتى، عىلىمدىق جيىلىس، ماجiلiستەردەن باسقا، ابايدىڭ تۋعان وبلىسى سەمەيدە جانە اسiرەسە تۋعان جەرi شىڭعىستا - قازiرگi اباي اۋدانىندا - زور حالىق مەرەكەسi بولماق.

(«قىزىل ارميا ۇگiتشiسiنiڭ بلوكنوتى»، №4, 1945 جىلعى اپرەل، وقحق اسكەري باسپاسى)

التاي امانجولوۆ، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، تۇركولوگ:

ءلايلا مۇحتارقىزى ەرەكشە قۋانىپ، فوتوكوشiرمەسiن ءتۇسiرiپ العان ەدi

- مەنiڭ اكەم - سارسەن امانجولوۆ، 1944 - 1945 جىلدارى «قىزىل ارميا ۇگiتشiسiنiڭ بلوكنوتى» جۋرنالىنىڭ اۋدارماشى-رەداكتورى بولعان. مiنە، جۋرنالدىڭ تومەنگi جاعىندا جاۋاپتى رەداكتورى: ن. برىچەۆ، رەداكتور-اۋدارۋشىسى س. امانجولوۆ دەپ جازىلعان. برىچەۆ بلوكنوتتىڭ ورىس تiلiندەگi باسىلىمىن شىعارعان. اتالعان بلوكنوت سونىمەن بiرگە تاتار، وزبەك، ت.ب. تiلدەردە شىعىپ تۇرعان. بۇل باسىلىمعا قازاقستاننان مايدانعا اتتانعان ساربازدار تۋرالى، ولاردىڭ ەرلiگi جايىندا، ستاليننiڭ بۇيرىقتارى، كوبiنەسە مايدان تۋرالى جازبالار ەنەتiن. وسى باسىلىمعا جاۋىنگەرلەردiڭ جازعان حاتتارى، جارىق كورگەن ماتەريالدارعا بايلانىستى پiكiرلەرi تۋرالى «قازاقستان ايەلدەرi» جۋرنالىنا ماقالا جازىپ بەرگەن ەدiم.

اكەم مەن اۋەزوۆ 1920 جىلداردان باستاپ سەمەيدە، تاشكەندە، الماتىدا بiر-بiرiمەن جاقىن ارالاسىپ تۇرعان بولاتىن. تاشكەندە اكەم ستۋدەنت بولىپ جۇرگەن كەزiندە، م.اۋەزوۆ اسپيرانتۋرادا وقىپ جۇرگەن ەدi.

ابايدىڭ 100 جىلدىق مەرەكەسiنە ازiرلiك ءجۇرiپ جاتقاندا مۇحتار اۋەزوۆ وسى مايدان باسىلىمىنا ءوزiنiڭ ماقالاسىن بەرگەن. بۇل - جۋرنالدىڭ ساۋiردە شىققان سانىندا جاريالانعان. «ابايدىڭ ءجۇز جىلدىق مەرەكەسi الدىندا» اتتى ماقالا. اكەم مايداندا اۋەزوۆپەن حات جازىسىپ تۇرعان. ءوزi دە مايدان دالاسىنا شىعىپ، گەرمانيادا، پولشادا بولىپ، سوعىس تاقىرىبىنداعى وچەركتەرiن بلوكنوتقا جاريالاپ تۇرعان. ساكەڭ جۋرنال شىعارىپ جۇرگەن كەزiندە كاپيتان شەنiندە بولسا، سوعىستىڭ اياقتالار تۇسىندا مايور شەنiن العان.

اتالعان «قىزىل ارميا ۇگiتشiسiنiڭ بلوكنوتى» سوۆەت وداعىنىڭ مارشالدارى ي.كونەۆتi, گ.جۋكوۆتى، ك.روكوسسوۆسكيدi سسرو جوعارعى سوۆەتi پرەزيديۋمىنىڭ «جەڭiس» وردەنiمەن ناگرادتاۋ تۋرالى ۋكازىمەن باستالادى. ودان كەيiن ورىس تiلiندە شىققان نۇسقادان م.ميرونوۆتىڭ، ۆ.نوسوۆتىڭ ماقالالارىن س.امانجولوۆ اۋدارىپ بەرگەن. سونداي-اق، ساكەڭنiڭ ءوز قالامىنان تۋعان وچەركتەرi جاريالانعان. ونىڭ iشiندە «شىڭعىس-تاۋ قىزى» اتتى ماقالاسىندا سوۆەت وداعىنىڭ باتىرى مانشۇك مامەتوۆانىڭ ەرلiگi بۇكiل قازاق دالاسىنىڭ رۋحىن كوتەرiپ، مايدانعا ءوز ەركiمەن سۇرانۋشىلاردىڭ قاتارى ارتقانىن، سونىڭ iشiندە شىڭعىستاۋ قىزى باياننىڭ سوعىستاعى ەرلiگi باياندالادى. بۇدان كەيiن مۇحاڭنىڭ ابايدىڭ 100 جىلدىق مەرەكەسiنە ارناپ جازعان ماقالاسىنا ورىن بەرiلگەن.

1934 جىلى بۇرىنعى كازپي-گە ابايدىڭ اتى بەرiلدi. ۋنيۆەرسيتەتتكە اباي ەسiمiن بەرۋ تۋرالى وكiمەتكە ۇسىنىس جاساعانداردىڭ اراسىندا اكەم دە بار بولاتىن. سونان كەيiن ابايدىڭ اكادەميالىق شىعارمالارى 1939 - 1940 جىلدارى سارسەن امانجولوۆتىڭ رەداكتورلىعىمەن لاتىن الiپبيiندە ەكi توم بولىپ شىقتى. سوندىقتان، ساكەڭ ابايعا و باستان ەرەكشە ىقىلاستى بولعانىن اڭعارۋعا بولادى.

مۇحاڭنىڭ بۇل ماتەريالى باسقا ەش جەردە جاريالانعان جوق. بiزدە ادەبيەتشi ىسقاق دۇيسەنباەۆ دەگەن كiسi بولدى. ول دا مايداندا بولعان. سول كiسi اۋەزوۆتiڭ جيناعىن، ەڭبەكتەرiنiڭ بارلىعىن جيناپ، تiزiمiن باستىرعان. مەن سول كiسi قۇراستىرعان بيبليوگرافيانى قاراسام، ول تiزiمدە دە مۇحاڭنىڭ بۇل ماقالاسى جوق ەكەن. ىسقاق دۇيسەنباەۆتىڭ وزiنەن سۇراعاندا، ول بۇل ماتەريال جونiندە بiلمەيتiنiن ايتتى.

سونان كەيiن وسى ماقالانى قولتىقتاپ، 1980 جىلداردىڭ باسىندا ءلايلا اۋەزوۆاعا باردىم. ءلايلا مۇحتارقىزى سو كەزدە م.اۋەزوۆتiڭ الماتىداعى مۇراجاي-ءۇيiنiڭ ديرەكتورى بولاتىن. ول دا بۇل ماقالانى كورمەگەن ەكەن. ايرىقشا قۋانىپ، ماقالانىڭ فوتوكوشiرمەسiن ءتۇسiرiپ الدى.

بۇل ماتەريالدىڭ باسقا باسىلىمدا جاريالانعانىن ەستiگەن جوقپىن. مۇمكiن، قازiر شىعىپ جاتقان ەلۋ تومدىق شىعارمالار جيناعىنا ەنگiزگەن شىعار. بiراق، مەنiڭ بiلۋiمشە، اتالعان ماقالا سوعىس جىلدارىنان كەيiن، قازاقستان تاۋەلسiزدiك العاننان سوڭ دا باسپاسوزدەردە جاريالانبادى. تiپتi, بۇل ماتەريال تۋرالى اۋەزوۆتانۋشىلار دا، زەرتتەۋشiلەر دە حابارسىز بولىپ كەلدi.

ءوزiم دە بۇل ماتەريالدى اكەمنiڭ شىعارمالارىن رەتتەپ وتىرىپ، كەزدەيسوق كوزiم شالىپ قالدى. اۋەزوۆ تۋرالى شىققان كiتاپتاردىڭ iشiندە جوق ەكەن. بيبليوگرافياسىندا دا جوق. سوندىقتان، قۇندى دۇنيە دەگەن ويدامىن.

ساناگۇل مايلىباي، «اۋەزوۆ ءۇيi» عىلىمي-مادەني ورتالىعىنىڭ اعا عىلىمي قىزمەتكەرi, فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى:

ماقالانىڭ تۇپنۇسقاسى مۇحاڭنىڭ ءوز ارحيۆiندە كەزدەسكەن ەمەس

- مۇحاڭنىڭ شىعارمالارىنان دايارلانىپ جاتقان ەلۋ تومدىقتا بەرiلگەن تۇسiنiكتەمەدە بۇل ماقالانىڭ سوعىس جىلدارىنان كەيiنگi ءباسپاسوز بەتتەرiندە جاريالانعانى تۋرالى مالiمەت جوق. جالپى، تۇسiنiكتەمەنiڭ جازىلۋ ەرەجەسi بويىنشا، وندا ماقالانىڭ قاي ۋاقىتتا شىققانى، قانداي تاقىرىپتى قاۋزايتىندىعى، كوشiرiلiپ باسىلعانى تۋرالى بارلىق مالiمەتتەر بەرiلۋi تيiس. بۇل ماقالا مۇحتار اۋەزوۆتiڭ 20 تومدىق شىعارمالار جيناعىنە ەنبەگەن. ال، اۋەزوۆتiڭ 20 تومدىق جيناعى جازۋشىنىڭ 90 جىلدىق مەرەيتويىنا بايلانىستى شىققان بولاتىن. ەگەر، سول جيناققا ەنسە نەمەسە باسقا باسىلىمداردا جاريالانسا، تۇسiنiكتەمە iشiندە ايتىلۋى كەرەك ەدi. سوندىقتان، اۋەزوۆتiڭ ابايدىڭ 100 جىلدىعىنا ارناپ جازعان بۇل ماقالاسى تەك 50 تومدىق شىعارمالار جيناعىنا عانا كiرگەن.

مۇحتار اۋەزوۆ شىعارمالارىنىڭ ەلۋ تومدىق تولىق جيناعىنىڭ بۇرىنعى كوپتومدىقتارىنان وزگەشەلiگi - جازۋشى شىعارمالارىنىڭ بارلىعىن تەك تۇپنۇسقا بويىنشا بەرۋiمiزدە. جازۋشى شىعارمالارىندا ساياسي تىيىمدارعا بايلانىستى كوپ سويلەمدەر الىنىپ تاستالعان. ستاليننiڭ ەسiمi اتالعان تۇستارى، ساياسي قاتەلiكتەر رەتiندە الىنىپ تاستالعان بولiكتەرi بار. ياعني، جازۋشى قالامىنان شىققان دۇنيەلەردi تەگiس اتالعان 50 تومدىق جيناققا ەنگiزۋ ۇستiندەمiز. ياعني، جازۋشى جازباسىن قالاي جازسا، سول كۇيiندە بەرiلدi. تەك ورفوگرافيالىق قاتەلەرi عانا جوندەلدi. سونان كەيiن اۋەزوۆ زامانىندا ايتىلاتىن كەيبiر سوزدەر قازiرگi ۋاقىتتا تۇسiنiكسiز بولاتىندىقتان، كiتاپتىڭ سوڭعى جاعىنا تۇسiنiكتەمەلەرi بەرiلدi.

جالپى، مۇحتار اۋەزوۆ شىعارمالارىنىڭ ەلۋ تومدىق اكادەميالىق باسىلىمى جازۋشىنىڭ 100 جىلدىق مەرەيتويىنا ازiرلiك بارىسىندا، قىزى ءلايلا اۋەزوۆانىڭ كوزi تiرiسiندە قولعا الىنعان بولاتىن. العاش جوباسىن جاساۋعا قاتىسقان عالىم - مەكەمتاس مىرزاحمەتوۆ. ول كiسi بۇرىن وسى ورتالىقتا جۇمىس iستەگەن ەدi. ەكiنشiسi - فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى تالعات اكiموۆ. مۇحاڭنىڭ شىعارماشىلىعى 1917 جىلدان 1961 جىلعا دەيiنگi ارالىقتى قامتيدى. جازۋشىنىڭ العاشقى شىعارماسى 1917 جىلى جاريالانعان. شاكارiمنiڭ «ەڭلiك-كەبەك» پوەماسىن اۋەزوۆ العاش رەت ساحنالاندىرعان بولاتىن. سول سەبەپتi, جازۋشىنىڭ شىعارماشىلىعىن 1917 جىلدان باستالدى دەۋگە تولىق نەگiز بار. ەلۋ تومدىقتى باستاعان كەزدە ءلايلا مۇحتارقىزى بار ەدi, الايدا، ول كiسi 1993 جىلى قايتىس بولدى. 1997 جىلى اۋەزوۆتiڭ 100 جىلدىق مەرەيتويىندا جازۋشى شىعارماشىلىعىنا ارنالعان ەلۋ تومدىقتىڭ 1917 - 1920 جىلدار ارالىعىن قامتيتىن العاشقى كiتابى شىقتى.

كەيiن اۋەزوۆتiڭ مۇراجاي-ءۇيi ەكi جوبا قابىلدادى. بiرiنشiسi, ەلۋ تومدىق شىعارمالار جيناعى (جەتەكشiسi - ديار قوناەۆ) بولسا، ەكiنشiسi, جازۋشى شىعارمالارىنداعى تاۋەلسiزدiك يدەياسى (جەتەكشiسi - باقىتجان مايتانوۆ). قازiر مادەني-عىلىمي ورتالىق قىزمەتكەرلەرi 3 جىلعا كەلiسiم-شارتقا وتىرىپ، اتالعان ەكi جوبا بويىنشا جۇمىس iستەيدi. بۇگiنگi كۇنi جازۋشىنىڭ 45-تومى دايىندالۋ ۇستiندە. اللا قالاسا، كەلەسi جىلى اۋەزوۆتiڭ تۇرعان ءۇيiنiڭ مۇراجايعا اينالعانىنا 50 جىل تولماق. سول كەزدە ەلۋ تومدىق شىعارمالار جيناعىن تولىق دايىنداپ بiتەمiز دەپ جوسپارلاپ وتىرمىز.

ەلۋ تومدىقتى شىعارىپ جاتقان «جiبەك جولى» باسپاسىنىڭ وكiلدەرi بۇل جوبا اياقتالعاننان كەيiن تاعى دا تاپسىرىس بەرۋگە دايارلىقتارىن جەتكiزدi. سول سەبەپتi, ەلۋ تومدىققا سىيماي قالعان تاعى ەكi تومىن قوسىپ شىعارۋدى ماقسات ەتiپ وتىرمىز.

بiزدە «اباي جولى» رومان-ەپوپەياسىنىڭ 4 ءتۇرلi نۇسقاسى بار. مۇحاڭ بۇل شىعارمانى ءار جىلدارى وزگەرتiپ جازعان ەكەن. سونان كەيiن، «اباي جولى» رومانىنىڭ ورىس تiلiندەگi اۋدارماسىن مۇحاڭ ءوزi جاساعان. ارينە، سوبولەۆپەن بiرگە شىعارعان. بiراق، ول كەزدەگi يدەيا بويىنشا، اتاقتى ورىس جازۋشىلارى بولماسا، كوبiنە مۇنداي تومدار شىقپاعان. سوندىقتان، مۇحاڭ ءوزi ورىسشا تەرەڭ بiلiپ تۇرسا دا، ءوزi دايىنداپ، سوبولەۆكە بەرiپ وتىرعان. رومان-ەپوپەياعا جولما-جول اۋدارما جاساپ، رەداكتورى دا ءوزi بولعان. ايتپەسە، اۋەزوۆ ءوزi دە ورىسشا وقىدى عوي.

مەكەمتاس مىرزاحمەتوۆ وسى ەلۋ تومدىقتىڭ جوباسى جاسالىپ جاتقان كەزدە ءلايلا مۇحتارقىزىنا اۋەزوۆتiڭ تەك اباي تۋرالى جازعان ماتەريالدارىنىڭ ءوزi 15 توم بولاتىنىن ايتقان ەكەن. ويتكەنi, و باستا جازۋشى شىعارماشىلىعى ەلۋ تومدىققا جەتە مە دەگەن كۇدiك بولدى. بۇرىن مۇحاڭنىڭ 12 تومدىعىن مۇراجاي قىزمەتكەرلەرi شىعارعان ەدi. كەيiن جازۋشىنىڭ 90 جىلدىعىنا وراي 20 تومدىعىن شىعاردى. ال، 100 جىلدىعىندا 50 تومدى جوبالادىق. ەلۋ تومدىقتاعى شىعارمالار حرونولوگيالىق تارتiپپەن بەرiلگەن. ماقالالارى، اۋدارمالارى جازىلعان جىلدارى بويىنشا جۇيەلەندi. ەندi وسى ەلۋ توم تولىعىمەن بiتكەننەن كەيiن اتالعان جيناقتىڭ بيبليوگرافياسىن شىعارساق دەگەن ويىمىز بار. بۇل جازۋشى شىعارمالارىن iزدەگەن وقىرمانعا بارلىق ەلۋ تومدىقتى قاراماي، بيبليوگرافيا ارقىلى iلەزدە تاۋىپ الۋعا ۇلكەن سەپتiگi تيەدi. 1972 جىلى مۇحاڭنىڭ شىعارماشىلىعىنا بايلانىستى بيبليوگرافيا شىققان ەدi. ونىڭ الدىندا مۇراتبەك بوجەەۆ دەگەن كiسi 1966 جىلى شىعارعان بولاتىن. ول كiسi «حالىق جاۋى» بولىپ ۇستالىپ، 15 جىل اباقتىدا وتىرعان. ەرتەرەك قايتىس بولىپ كەتتi. وسى بيبليوگرافيالاردى قۇراستىرىپ، اۋەزوۆتiڭ 100 جىلدىعىندا بيبليوگرافيا شىعارعان بولاتىنبىز. جازۋشىنىڭ 110 جىلدىعىندا تاعى دا بiر بيبليوگرافيا شىعاردىق. ەندi, تاۋەلسiزدiكتiڭ 20 جىلدىعىنا بايلانىستى تاعى بiر بيبليوگرافيا شىعارايىق دەپ وتىرمىز. بۇل - 1991 مەن 2011 جىلدار ارالىعىن قامتيدى. سوندا جازۋشىنىڭ بۇرىن ەنبەي قالعان شىعارمالارىنىڭ بارلىعى بيبليوگرافيادا تولىعىمەن بولادى.

«قىزىل ارميا ۇگiتشiسiنiڭ بلوكنوتى» جۋرنالىنداعى ماقالاسىن كوپتومدىققا قالاي الىنعانىن بiلمەدiم. مۇمكiن، مۇراجايدا كوشiرمەسi بار شىعار. ەگەر، تۇسiنiكتەمەدە كوشiرمەسi بار بولسا، ايتىلار ەدi. بiراق، وندا ايتىلماعان. اۋەزوۆتiڭ 20 تومدىعىن شىعارار كەزدە قولجازبالاردىڭ بارلىعىن قازاقستان جازۋشىلار وداعىندا تەرiمشi بولىپ iستەيتiن اجار دەگەن اپايىمىزعا باستىرعان ەدiك. سوندىقتان، تۇپنۇسقا نەمەسە كوشiرمە اجار اپايىمىزدا، بولماسا، ءلايلا مۇحتارقىزىنىڭ وزiندە بولۋى مۇمكiن. ال، مۇراجايداعى ارحيۆتە مۇنداي ماتەريال جوق. بiز ارحيۆتi كۇندە قارايمىز. بار بولسا، بۇعان دەيiن كورەر ەدiك.

دۋمان اناش، «الماتى اقشامى»، №88, 17-شiلدە، 2010 جىل.