ەرەۋىلدەگەن ەل بولعان

وتىزىنشى جىلداردىڭ العاشقى ويرانى باستالعانىنا، مىنە، بيىل سەكسەن جىلدان اسىپ بارادى. قاندى ويران، قولدان جاسالعان الاپات اشتىق، اتىپ-اسۋدان قارا ورمان حالقىمىز اياۋسىز وتالىپ ءتۇستى. الايدا بۇگىنگى تاريح قازاقستانداعى 1929-33 جىلدارداعى ادام ايتقىسىز قاندى قىرعىندى سول كەزدەگى ساياساتتىڭ قاتەلىگى دەپ جاۋىردى جابا توقۋدان جازبايدى. ال بۇل - قاتەلىك ەمەس، عاسىر قىلمىسى ەدى.

وكسىكتى كۇندەردى باستان كەشىرگەن قايسار اكەلەرىمىز نەمەسە سول قاسىرەتتىڭ بۇگە-شىگەسىنە دەيىن ەستىپ قالعان ءجالاڭتوس اعالارىمىز ءبارىبىر ءتىلىن تىستەپ وتىرا المادى، الگى زۇلماتتىڭ زاپىرانداي اششى شىندىعىن كەيىنگى ۇرپاققا اقتارىپ كەتتى. قالاي دەگەنمەن دە، قازاقستانداعى 1930-33 جىلدارداعى ناۋبەت جايلى ءبىراز قۇندى دۇنيەلەر جارىق كوردى. بىراق ءدال وسى مەزگىلدەگى ماڭعىستاۋ، جەم، ساعىز، ويىل وڭىرىندەگى اداي ۇلىسىنا جاسالعان الاپات قىرعىن تۋرالى ەشكىم جۇمعان اۋزىن اشپادى. وسى تاقىرىپقا ءبىرىنشى تۇرەن سالعان - مارقۇم اعامىز، قازاقتىڭ قايسار ۇلى، ۇزاق جىلدار ىشكى ىستەر مينيترلىگىندە جاۋاپتى قىزمەتتەر اتقارعان، ميليتسيا پولكوۆنيگى ىزتۇرعان ساريەۆ ەدى.

ەرەۋىلدەگەن ەل بولعان

وتىزىنشى جىلداردىڭ العاشقى ويرانى باستالعانىنا، مىنە، بيىل سەكسەن جىلدان اسىپ بارادى. قاندى ويران، قولدان جاسالعان الاپات اشتىق، اتىپ-اسۋدان قارا ورمان حالقىمىز اياۋسىز وتالىپ ءتۇستى. الايدا بۇگىنگى تاريح قازاقستانداعى 1929-33 جىلدارداعى ادام ايتقىسىز قاندى قىرعىندى سول كەزدەگى ساياساتتىڭ قاتەلىگى دەپ جاۋىردى جابا توقۋدان جازبايدى. ال بۇل - قاتەلىك ەمەس، عاسىر قىلمىسى ەدى.

وكسىكتى كۇندەردى باستان كەشىرگەن قايسار اكەلەرىمىز نەمەسە سول قاسىرەتتىڭ بۇگە-شىگەسىنە دەيىن ەستىپ قالعان ءجالاڭتوس اعالارىمىز ءبارىبىر ءتىلىن تىستەپ وتىرا المادى، الگى زۇلماتتىڭ زاپىرانداي اششى شىندىعىن كەيىنگى ۇرپاققا اقتارىپ كەتتى. قالاي دەگەنمەن دە، قازاقستانداعى 1930-33 جىلدارداعى ناۋبەت جايلى ءبىراز قۇندى دۇنيەلەر جارىق كوردى. بىراق ءدال وسى مەزگىلدەگى ماڭعىستاۋ، جەم، ساعىز، ويىل وڭىرىندەگى اداي ۇلىسىنا جاسالعان الاپات قىرعىن تۋرالى ەشكىم جۇمعان اۋزىن اشپادى. وسى تاقىرىپقا ءبىرىنشى تۇرەن سالعان - مارقۇم اعامىز، قازاقتىڭ قايسار ۇلى، ۇزاق جىلدار ىشكى ىستەر مينيترلىگىندە جاۋاپتى قىزمەتتەر اتقارعان، ميليتسيا پولكوۆنيگى ىزتۇرعان ساريەۆ ەدى.

قانشاما تۇڭعيىققا تىقسا دا، اقيقات ولمەيدى ەكەن، ءبىزدىڭ باعىمىزعا قاراي، 1995 جىلى ىزتۇرعان ساريەۆ، مۇقاش وماروۆتىڭ اۆتورلىعىمەن «ويراندالعان اداي دالاسى» دەگەن قىسقالاۋ وچەرك جارىق كوردى. وسى كومەسكى تاريحقا قۇلشىنا كىرىسكەن ىزتۇرعان ساريەۆ اعامىز كەيىننەن مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ قۇپيا مۇراعاتتارىنا كىرىپ، سونىڭ نەگىزىندە «قاندى ويران» اتتى دەرەكتى حيكاياتتى دۇنيەگە اكەلدى. سول تۋىندىعا ەنگەن اتىلعان-اسىلعانداردىڭ، سوتتالعانداردىڭ ءتىزىمى، ولاردىڭ فوتوسۋرەتتەرى، تاعى دا باسقا قۇندى دۇنيەلەردىڭ بارلىعى - ىزتۇرعان اعايدىڭ قۇپيا مۇراعاتتاردان تىرنەكتەپ، تالشىقتاپ جيناعان جادىگەرلەرى.

وسى ورايدا ىزتۇرعان ساريەۆتىڭ «قاندى ويران» اتتى دەرەكتى حيكاياتى كوپشىلىكتىڭ نازارىن اۋدارىپ، قازاقستاننىڭ وتىزىنشى جىلدارداعى تاريحىن قايتا ءبىر قوپارۋعا ماجبۇرلەگەندەي بولدى. ەندەشە، وقىرمان قاۋىمدى وسى الاپات قىرعىنمەن ءىشىنارا بولسا دا تانىستىرا وتىرىپ، «قاندى ويران» تۋىندىسىنان قاداۋ-قاداۋ ۇزىندىلەر جاريالاۋدى ءجون كوردىك.

***

توبانيازدىڭ بۇكىل قازاقستان حال­قىنىڭ، ونىڭ ىشىندە اداي وكرۋگى ەلىنىڭ الدىندا ىقپالى اسا زور بولعانىن پارتيا، كەڭەس ورگاندارى دا، مەملەكەتتىك بىرىككەن ساياسي باسقارمانىڭ اپپاراتى دا مويىنداعان. ونىڭ ەل ءۇشىن ەتكەن ەڭبەگى ءتىپتى وراسان. اقىرى، جالعان جالامەن جاۋىز وكىمەت توبانياز باستاعان اداي ۇلىسىنىڭ باسشى ازاماتتارىن قويشا قىردى. تەك 1929 جىلدىڭ وزىندە بىرنەشە توپ، سونىڭ ىشىندە قۇرماش قوسجانۇلىنىڭ، توبانياز ءالنياز­ۇلى­نىڭ ىستەرى بويىنشا جۇزدەگەن ەل ازاماتتارى جازالاندى، وسى توپتان 43 كىسى اتىلىپ كەتتى.

***

اسىرەسە ءۇستى-ۇستىنە سالىنعان سالىق شارۋالارعا وتە قاتتى سوققى بولدى. مىندەتتى تۇردە استىق دايىنداۋ جوسپارى مالمەن كۇن كورەتىن اۋىلدارعا دا، استىق سەپپەيتىن شارۋاشىلىقتارعا دا بەرىلدى. جازادان قورىققان حالىق مالىن، دۇنيە-مۇلكىن استىققا ايىرباستاپ، دايىنداۋ ەسەبىنە وتكىزۋگە ءماجبۇر بولدى. ءتىپتى ءبىر جەرلەردە اققۋدىڭ مامىعىن دا سالىق رەتىندە وتكىزۋگە مىندەتتەدى. وسىعان قاراعاندا، قولدارىندا قارۋى بار سالىق جيناۋشىلار ويلارىنا نە كەلسە، سونى جاساۋ­دان تايىنباعان سەكىلدى. سالىقتان بىرنەشە رەت تونالعان ەل باسى اۋعان جاققا كوشە باستادى. الدىندا نە بولارىن بىلمەدى. ورەسكەل­دىكپەن جۇرگىزىلگەن اسىراسىلتەۋشىلىك كوشپەلى ەلدىڭ شارۋاشىلىق نەگىزىن بۇزعانىن بىلاي قويعاندا، الدىندا كەلە جاتقان اشارشىلىققا، قانتوگىس قارسىلىققا جاقىنداتا ءتۇستى. وسىنداي ەل باسقارۋ ءادىسىنىڭ ءجونسىز، بەرەكەسىز جۇرگىزىلۋى ۇكىمەتتىڭ ايتىپ جۇرگەن ۇگىتىنەن الشاقتاپ، الەۋمەتتىك نەگىزىن جويدى. ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك داعدا­رىس - ءوز الدىنا، ساياسي داعدارىس­تىڭ ۇشقىنى كورىنە باستادى.

***

كوتەرىلىس باستالۋىنىڭ العاشقى وشاعى - 1931 جىلعى ناۋرىز ايىنىڭ جيىرماسىندا توپىراقشاشتىدا بۇ­رىن­عى باي، قازىرگى تاركىلەۋگە ۇشىراعان بايانقۇل كوپتىلەۋۇلىنىڭ ۇيىندە بولعان ءماجىلىس. وسى باسقوسۋدا ەلدىڭ مال-مۇلكىن توناۋ كۇننەن-كۇنگە كۇشەيىپ، ەلدىڭ تۇرمىس جاعدايىنا اسا اۋىر بولعانى، بۇدان قۇتىلۋدىڭ ەڭ باستى جولى - قارسى تۇرۋ ەكەنى ءسوز بولادى. سوندىقتان ازىرگە مال باسىنىڭ بار كەزىندە ماڭعىستاۋ وڭىرىنە قاراي كوشۋ، ودان ءارى تۇرىكمەنستانعا قونىس اۋدا­رۋدىڭ قولايلى ەكەنى، ول جاقتا ۇكىمەتتىڭ زاڭى، حالىققا كوزقاراسى بۇل جەردە­گىدەي ەمەس ەكەندىگى ايتىلدى. ۇكىمەت تاراپىنان كوشۋگە قارسىلىق بولاتىنى دا ەسكەرىلىپ، بۇعان قارسى تۇرۋ شاراسى دا قاراستىرىلدى.

***

«ماڭعىستاۋ جەرىندە كوتەرىلىستىڭ باس­تالۋ سەبەبى رەسپۋبليكا وكىمەتىنىڭ، جەرگىلىكتى پارتيا، كەڭەس باسشىلارى­نىڭ، شولاق بەلسەندىلەردىڭ اسىرا سىلتەۋى، بۇلاردىڭ قىزمەت بابىن پايدالانىپ، وزدەرىنىڭ جاعدايىن كوزدەۋى، ەلدى كوپە-كورىنەۋ الداۋىنان بولدى، - دەپ، وكىمەت مۇشەلەرى مەڭدەشەۆ، اسىلبەكوۆتەر مويىنداعانى جونىندە مالىمەتتەر ارحيۆ قۇجاتتارىندا ساق­تال­عان. مۇنى بىراق ولار ماڭعىستاۋدا، ءۇستىرت ۇستىندە حالىق قانسىراپ جات­قاندا عانا ەسىنە العان. حالىق قانعا بويالىپ، بالا-شاعا دا، شال-كەمپىر دە جازىقسىز جازالانىپ، جاپا شەگىپ جاتقان ۋاقىتتا ۇكىمەت باسشىلارى بولسىن، اۋىل اكىم­دەرى بولسىن، جازالاۋشى اپپاراتتار بولسىن، ءۇستى-ۇستىنە جوعارىدان كومەك سۇراپ، تەزدەتىپ قوزعالىستى باسۋ ءۇشىن ارە­­­كەت جاساعانى بەسەنەدەن بەلگىلى. قىزىل يمپەريانىڭ قىلىشىنان قان تامىپ تۇرعاندا، ازعانتاي اداي اۋىلىن اۋقىمداۋ مۇنىڭ جۇمىرىنا جۇق بولىپ پا؟ كوتەرىلىسشىلەر ازامات سوعىسىندا 19 شەت مەملەكەتتىڭ شابۋىلىنان قۇتىلىپ، جەڭىلمەي شىققان كەڭەس ۇكىمەتىن جەڭەمىز دەپ باس تىككەن جوق. بۇلاردىكى ولەر الدىنداعى «تۇياق سەرپەر» ىسپەتتى شەرمەندە بولىپ، «نوقتالى باسقا - ءبىر ءولىم» دەپ، شىبىن جانىن شۇبەرەككە ءتۇيۋ ەدى.

***

بىرىككەن ساياسي باسقارمانىڭ پوپوۆ دەگەن باسقارعان جازالاۋ وتريادى راحمەت ءامينۇلى اۋىلىنىڭ شولان­ۇلىنىڭ توبىنا قوسىلۋىنا كەدەرگى جاساۋ ءۇشىن شارا قولدانىپ، بەساتار مىلتىقپەن، پۋلەمەتپەن، ءبىر اۆتوماشينامەن قارۋلانىپ، 200-250-دەي جاساعى بار ءامينۇلىنىڭ توبىمەن كەزدەسەدى. بۇل ءبىرىنشى سوعىس يمانقارا دوڭەسىنىڭ تۇستىك-باتىس بەتىندە، حانقوجا كولىنىڭ ماڭىندا 1931 جىلى 15 ساۋىردە بولادى. كوتەرىلىسشىلەردىڭ بارلىق قارۋلارى قىلىش، نايزا، قۇساتار مىلتىق بول­عاندىقتان، سوعىستى ۇزاققا سوزۋعا شامالارى كەلمەيدى. ءامينۇلى­نىڭ جاساق­تارى ەكى رەت قىسقالاۋ شابۋىلدا 9 كىسىسىنەن ولىدەي، ەكەۋىنەن جارالىلاي ايىرىلىپ، ەندىگى قارسىلىقتا بۇدان دا كوپ شىعىنعا ۇشىرايتىنىن سەزىنىپ، بالا-شاعاسىن، مالدارىن قورعاي وتىرىپ قاشا جونەلدى. كوش وتە اۋىر بولدى. ەلدىڭ ءىرىلى-ۋاقتى مالى بار، كەمپىر-شال، بالا-شاعا­لارىمەن الىسقا ۇزاي المايتىن ەدى.

وسى اۋىر كوش جازالاۋشىلاردان قۇتىلىپ كەتۋ ماقساتىمەن ەندى عانا جىلجىپ، جەمنەن ءوتىپ كەتەمىز دەپ وتىر­عاندا، 21 ساۋىردە بۇلاردى 8 اۆتوماشينامەن قۋىپ جەتكەن بورونەجسكي باسقارعان مەملەكەتتىك ساياسي باس­قارمانىڭ ساراتوۆ قالاسىنان شىق­قان، وزدەرىنىڭ جەكە قارۋلارىنان باسقا، 6 قول، ءبىر ستانوكتى پۋلەمەتپەن قارۋ­لانعان 90 كىسىلىك وتريادى كوتەرىلىس­شىلەردى ءۇش جاعىنان قاماپ، پۋلەمەتپەن وق جاۋدىرىپ، كوپ شىعىنعا ۇشىراتتى. كوتە­رىلىسشىلەر ءۇش ەسەدەي كوپ بولسا دا، 20 كىسىسىنەن ايىرىلىپ، قول كوتەرۋگە ءماج­بۇر بولدى. كوتەرىلىس­شىلەردەن بار بولعانى 3 بەساتار، 3 اڭشى مىلتىعى، 27 قىلىش جانە 11 تاپانشانىڭ وعى الىنعان. سول كەزدەگى ولشەممەن ايت­قاندا، باقاي­شاعىنا دەيىن قارۋلانعان جازالاۋ­شىلارعا قارسى تۇرۋ - تەك قانا اشۋ-ىزا مەن كوزسىز ەرلىكتىڭ بەلگىسى بولاتىن.

***

1931 جىلدىڭ كوكتەمىندە جەم بو­يىنداعى كوتەرىلىسشىلەر اسا كۇشتى قارۋ­لانعان جازالاۋ وتريادىنا قارسى تۇرا الماي، ءبىر ازعانتايى قاشىپ قۇتىلىپ، ءۇستىرت ۇستىنە قاراي كەتكە­نىمەن، كوتە­رىلىسشىلەردىڭ ەكى ۇلكەن توبى، ولارعا قوسا سول ماڭدا كوشىپ جۇرگەن اداي اۋىلدارى، ءبىرىنشىسى يمانقارانىڭ وڭتۇستىك بەتىندە، ەكىنشىسى قاراقۇمنىڭ تەرىستىك جاعىندا، اققۇدىق، قاراشۇڭگىل اۋليە ماڭىندا قورشاۋعا الىنىپ، قولعا تۇسكەن. قاراقۇم دەپ وتىرعانىمىز -جەم وزەنىنىڭ سولتۇستىگىندە قۇلسارىدان 50-60 شاقىرىمداي قۇنارلى، ءشوبى شۇيگىن، قۇمدى ءوڭىر. بۇل جەردى ادايلار قىستاققا پايدالانعان. قاراقۇمداعى كوتەرىلىس­شىلەر جانە وعان قاتىناسپاعان جاي كوشپەندىلەر وزدەرىنىڭ مال-باستا­رىمەن، بالا-شاعاسىمەن كوشىپ-قونىپ جۇرگەن جەرىندە جازالاۋشى وتريادتىڭ قارماعىنا ءىلىندى جانە اياۋسىز جازالاندى. ادامدارىن قورلادى، زورلادى، مال-مۇلكىن تالادى.

قاراقۇمدا قولعا تۇسكەن كوتەرىلىس­شىلەردىڭ ەر ازاماتتارى ءبىر بولەك، توناۋدان قالعان ازعانتاي مالدارى مەن بالا-شاعالارىن ءبىر بولەك گۋرەۆ قالاسىنا قاراي ايداۋعا قاتىناسقان سول كەزدەگى كومسومول مۇشەسى، بەلسەندى رەتىندە وسى جۇمىسقا تارتىلعان مار­قۇم شاشان ورازبايۇلى ءوزىنىڭ ەستەلىك­تەرىندە بىلاي دەيدى: «بىزدەر، پارتيا، كومسومول، كەڭەس بەلسەندىلەرى، قارا­قۇمنان ۇستالعان كوتەرىلىسشىلەر اۋىلىن گۋرەۆكە قاراي ايدادىق. جالپى ادام سانى، بالالاردى قوسا ەسەپتەگەندە، ءۇش مىڭنان اساتىن بولۋى كەرەك. كوبى جاياۋ، سارىقامىس ماڭى مەن جەم وزەنىنىڭ ساعاسى ارقىلى تەڭىزدىڭ جاعا­سىمەن گۋرەۆكە قاراي جۇردىك. بۇل جەردەن جەمگە جەتۋ ءۇشىن، ءبىر تاۋلىكتەن ارتىعىراق ۋاقىت كەتتى عوي دەيمىن. جەمگە كەلگەندە، ادامدار مەن مالدىڭ وزەنگە باس قويعانىن كورگەندە جانىڭ تۇرشىگەدى. سودان كەيىن گۋرەۆكە قاراي جول تارت­تىق. الدىمىزدا ءالى 200 شاقى­رىمداي جەر ءجۇرۋىمىز كەرەك. جولدا سۋ جوق، وسى جولدا كوپ ادامدار، بالالار مەن قارتتار شولدەن جۇرە الماي، ولگەنى ءولىپ، ولمەگەنى جولدا قالدى. ەڭ اۋىرلىعى - ايەلدەر مەن بالالاردىڭ كۇڭىرەنگەنىنەن، جىلا­عانىنان ساي-سۇيەگىڭ سىرقىرايدى. بۇكىل ەل، دالا زارلاعانداي بولدى. گۋرەۆكە ەر ادامداردان باسقا ەشكىم جەتكەن جوق».

***

1931 جىلى كوكتەمدە جەم بويىندا كوتەرىلىسشىلەر ءۇش رەت جازالاۋشىلاردان قاتتى سوققى جەدى. ەستەلىكتەرگە قاراساق، جەمنىڭ سول جاق بەتىندە، قارا­قۇمدا، وسى جىلى كوتەرىلىسشى­لەردىڭ تاعى ءبىر ۇلكەن توبى جەڭىلىس تاپقان. كوپ ادامدار ۇستالىپ، ولاردىڭ مال-مۇلىكتەرى قولعا تۇسكەن. بىراق بۇل ءجو­نىندە قۇجاتتاردان مالىمەتتەر كەزدەس­تىرە المادىق.

ماۋسىم، شىلدە ايلارىندا كوتەرىلىس­­شىلەردىڭ قارسىلىعى ەندى وسى ماڭعىستاۋ وڭىرىندە ءورشيدى. ەل ىشىندەگى جاعدايدىڭ ناشارلاپ، شيەلەنىسە ءتۇسۋى­نە بايلانىستى جۇرت ۇكىمەتكە ءوز ەركىمەن سالىق تولەپ، مالدارىن بەرىپ، بالا-شاعاسىن اشتان ولتىرگەنشە، ەشتەمە بەرمەي قارسىلاسىپ باعۋعا بەل باي­لاعان. وسى كەزدە ماڭعىستاۋ ەلىندە وتە توتەنشە جاعداي بولدى. 12 ساۋىردە فورت-الەكساندروۆسك قالاسىنداعى اباقتىدان كۇزەتشىلەردى قارۋ­سىز­داندىرىپ، قاشىپ شىققان 200 تۇتقىن كوتەرىلىسشىلەردىڭ اراسىنا ءسىڭىپ كەتكەن.

بۇلاردىڭ ايتۋى بويىنشا، اباق­تىدان قاشقانداردىڭ جارتىسى رەۆو­ليۋتسيانىڭ جاۋى بولسا، قالعان جارتىسى 100 ادام، ەشقانداي قىلمىستى ىسكە بايلانىستى دەرەكتى قۇجاتتارى جوق، بىراق وكرۋگتەگى مەملەكەتتىك بىرىككەن سايا­سي باسقارمانىڭ باستىعىنىڭ ايتۋى بويىنشا قامالا سالعاندار بولىپ تۇر. سوندا مۇنى قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟ جوعارعى باسشىلارى وتىرعىز دەسە - وتىرعىزادى، جازالا دەسە - جازالاي بەرۋگە بولعان. ول كەزدەگى ولاردىڭ ويلاپ تاپقان جانە ىسكە اسىرعان شەكتەن شىققان زاڭسىزدىعى، مىنە، وسىنداي. مۇنداي زاڭسىزدىقتىڭ ەشبىر مەملە­كەتتىڭ زاڭىندا بول­ماعانى ايقىن. ول كەز­دە دە، كەيىن دە، اقىرعى دەمى بىتكەنشە قىزىل يمپە­ريانىڭ ءوز دەگەندەرىن جا­ساعانى جانە مۇنى شەكتەۋ بولماعانى بەل­گىلى. جەر جۇزىنە داۋرىعىپ ايقاي سالىپ، جۇمىس­شى-شارۋا مەملەكەتىن قۇرا­مىز دەگەن پرولەتاريات ۇكىمەتىنىڭ سي­قى - وسى.

***

كوتەرىلىسشىلەردىڭ اۋەلدەن الدىنا قويعان باستى ماقساتى ۇكىمەتپەن سوعىسۋ ەمەس، جازالاۋشىلارعا قارسى تۇرۋ نەمەسە ولاردان قالاي دا قۇتىلىپ كەتۋ، بالالارىن، مالدارىن قۋدالاۋ­شى­لار­دان قورعاۋ بولاتىن.

اقساقالداردىڭ، باسشىلارىنىڭ بۇيرىعىمەن ەرىكتى جاۋىنگەر جاساق­تارى قۇرىلدى. ءاربىر وتباسىنان ءبىر جىگىت ءوزىنىڭ كولىگىمەن، قارۋ-جاراعىمەن شىعۋى قامتاماسىز ەتىلدى. ولار 30-40 كىسىدەن ءبولىنىپ، اسكەري باستىقتارىن تاعاي­ىندادى.

ەرىكتى جاۋىنگەرلەر توبىنىڭ ءاربىر مۇشەسىنىڭ باستى مىندەتى جانە وزدەرىنىڭ قۇران ۇستاپ بەرگەن انتتارى: جولداسىن جاۋعا تاستاماۋ، جاۋ قولىنان ولگەن، جارالانعان جولداستارىن شاماسى كەلگەنشە جاۋ قولىندا قالدىرماي الىپ شىعۋعا تىرىسۋ، شەيىت بولعان­داردى اق جاۋىپ، ارۋلاپ كومۋ، ولار ءۇشىن قۇران وقىتىپ جانازاسىن شىعارۋ، ولاردىڭ ارتىندا قالعان جەسىرلەرى مەن بالالارىنا كومەكتەسۋ، ولاردىڭ الدىنا مال سالىپ، قامقورشى بولۋ.

كوتەرىلىسشىلەردىڭ ەڭ ءبىر ۇلكەن توبى ءۇستىرتتىڭ ورتالىق بولىگىنىڭ تۇستىگىندە، سام قۇمدارىنان قاراباۋىر بوكتەرىنە قاراي شامامەن 400 شاقىرىمداي وتە شالعاي جاتقان قارامايا تاۋى مەن كو­لىنىڭ اينالاسىنا دەيىن سوزىلعان جەرلەرگە ورنالاسقان. بۇل قاراقال­پاقستان، تۇرىكمەنستان جەرلەرىنەن كوپ الىس ەمەس-ءتى.

وسى اتالعان كوتەرىلىسشىلەر اۋىلدارىن مىرزاعالي تىنىمبايۇلى، ايشۋاق جاڭايۇلى، داۋىلتاي جانە وسىلاردىڭ سەنىمدى كومەكشىلەرى ماماي سالعاراۇلى، وتەباي باتىنۇلى (قوجاۇلى), بايىمبەت جانگەلدىۇلى، نازىر بەكەنۇلى، قارا­باتىر قارالداۇلى، ەرعالي كۇتەگەنۇلى، قوڭعاباي جانە دوساندار باسقاردى. بۇلاردىڭ جاساقتارى بىرنەشە جۇزدەن قۇرالعان، بارلىعى 2000 ادامنان استى دەگەن دەرەكتەر بار.

ماڭعىستاۋ وڭىرىندەگى بارلىق كوتە­رى­لىستەر قوزعالىسىنىڭ باس­شىلىعىنا ەل الدىندا بەدەلدى، حالىق قولدايتىن، سىيلايتىن مىرزاعالي تىنىمبايۇلى سايلاندى.

***

1931 جىلدىڭ جازىندا ۇكىمەتتىڭ 32 بولىمنەن قۇرالعان جازالاۋشىلار وتريادتارى بولدى. مۇنىڭ جارتىسىنا جۋىعى، ياعني 14-ءى - مەملەكەتتىك بىرىككەن ساياسي باسقارمانىڭ اسكەرىنەن دە، باسقا­لارى ءارتۇرلى كوممۋنيستىك ەرىكتى ءبولىم­شەلەردەن پارتيا، كومسومول بەلسەن­دىلەرىنەن قۇرالىپ جينال­عاندار. ولار ەرىكتىلەر، بەلسەندىلەر اتانعا­نىمەن، اسكەري تاجىريبەسى بار كومانديرلەر باسقارعان، قارۋ-جاراقتارى اسكەرلەر­مەن بىردەي قامتاماسىز ەتىل­گەن جاۋىنگەرلەر بولاتىن. جازالاۋشىلار وترياد­تارىنىڭ جالپى سانى، 200-دەن اسا ەرىك­تىلەردى ساناماعاندا، 1000 كىسىدەن اس­تى، 12 ستانوكتى، 8 قول پۋلە­مەتى، ءبىر قىسقا مويىندى زەڭبىرەك، ءبىر كۇزەت­شى كەمە، 13 جۇك ماشيناسى، 2 جەڭىل اۆتوماشيناسى، كوپ­تەگەن جىلقى كولىگى بولدى.

ەندى جوعارىداعى كورسەتىلگەن جازالاۋشىلار كۇشىنىڭ جالپى قۇرامىن ءبولىپ-ءبولىپ قاراساق، ولاردىڭ توپتارى تومەندەگىدەي بولعان:

- مەملەكەتتىك بىرىككەن ساياسي باس­قار­مانىڭ سىرتقى كاۆكاز وكرۋگتىك-شەكا­رالىق باسقارمانىڭ باستىعى سۋمباتوۆ باسقارعان ەكى ديۆيزيون، باكۋ جارتىلاي ەسكادرونى جانە دا­عىس­تان وتريادى، بارلىعى 400 جاۋىنگەر.

- مەملەكەتتىك بىرىككەن ساياسي باس­قارما اسكەرىنىڭ 24-ءشى پولك كومەكشىسى وگلودى باسقارعان اسكەري كۇزەتىنىڭ 100 كىسىلىك اتقىشتار توبى، 70 ادامدىق مەملەكەتتىك بىرىككەن ساياسي باسقار­مانىڭ اسكەرى 2 ستانوكتى پۋلەمەتپەن جانە «اتاربەكوۆ» كۇزەتشى كەمەسىنىڭ اتىس قۇرالىمەن كۇشەيتىلگەن;

- 100 اسكەري جاۋىنگەرى بار، 2 ستانوكتى پۋلەمەتپەن، 6 قول پۋلەمەتىمەن قارۋلانعان ۆورونەجسكي باسقارعان ساراتوۆ وتريادى;

- بۇلاردان باسقا دا ءتۇرلى وتريادتار، جاۋىنگەرلىك بولىمشەلەر. ماۋسىم ايىندا جازالاۋشىلاردىڭ اسكەري كۇشى جوعارىدا كورسەتىلگەننەن الدەقايدا كوبەيدى.

***

مامىر ايىندا 8 جۇك، 2 جەڭىل اۆتوماشينامەن قاراۋىندا 110 اسكەرى بار ءبىر پولك، 2 قول، 3 ستانوكتى پۋلەمەتپەن قارۋلانعان جانە 39 اتتى اسكەرىمەن فورت-الەكساندروۆسكىدەن سىرما باس­قار­عان 68-ءشى ديۆيزيون شىقتى. بۇلار ماڭعىستاۋ بوكتەرىنىڭ جانە بوستانقۇم قۇمىنىڭ وڭ بەتى مەن بەس­وقتى، سەنەك قۇدىقتارى ارقىلى جوعارى كوتەرىلىپ، بوساعاعا، قايعىلى-بابادان شىعىس-تۇستىككە قاراي، قارقىن، تاعىل­باي، باتىستاعى كۇشەتاس قۇدىقتارىنا كەلدى.

ارحيۆ قۇجاتتارىنىڭ دەرەكتەرىنە سۇيەنىپ، ول قاقتىعىستاردىڭ قالاي باس­تالىپ، قالاي اياقتالعانىنا زەر سالساق، ولار تومەڭدەگىدەي سيپات الادى.

8-10 ماۋسىمدا سەنەك قۇدىعىنىڭ ماڭىنداعى قوڭعاباي ساربازدارىنىڭ ءبىر توبىنا جازالاۋشىلار وتريادى شابۋىل جاسايدى. وسى سوعىستا ولاردىڭ ءۇش كىسىسى ءولىپ، ەكى كوتەرىلىسشى 50 وعى بار ەكى بەساتار مىلتىعىمەن قولعا تۇسەدى.

19 ماۋسىمدا قارقىن قۇدىعىنىڭ باسىندا ەكى قول پۋلەمەتى بار سىرما جازالاۋشى وتريادىنىڭ ءبىر ۆزۆودى قوڭعا­باي جاساعىنىڭ 60 كىسىلىك جاسا­عىنا قار­سى سوعىس اشىپ، قانعا بوك­تىرەدى. بۇل سو­عىستا كوتەرىلىس­شىلەردىڭ 7 كىسىسى ءولىپ، 7 كىسىسى قولعا تۇسەدى، 60 وعىمەن ءبىر بەساتار مىلتىق الىنادى. بۇل جولى كوتەرى­لىس­شىلەردىڭ قاراۋىن­داعى بىرگە كوشىپ جۇرگەن بەيبىت اۋىلدار اۋىر جازاعا ۇشىرايدى. وزدەرى الا جازداي تىنىم تاپپاي، قۋعىنشى­لاردان ىعىسىپ، شارۋا جاعدايى قاتتى تومەڭدەگەن اۋىلدار 1200 قويىنان، 150 تۇيەسىنەن، 23 جىلقىسىنان، 42 كيىز ۇيىنەن ايىرىلادى. وسى قايعىلى سوعىستان كەيىن، ولگەندەرىن، جارالىلارىن وزدەرىمەن بىرگە الىپ، كوتە­رىلىسشىلەر قارقىننىڭ شىعىسىنداعى قىڭىر توڭىرەگىنە قاراي شەگىنەدى. جازالاۋشىلاردىڭ بۇل سوعىستاعى شىعىنى - ءبىر ات قانا.

***

كوتەرىلىسشىلەردىڭ ول كەزدەگى باستى ماقساتى قالايدا جازالاۋشىلاردان قۇتىلىپ كەتۋدىڭ قامى بولاتىن. بىراق ولار قۇرعان قاقپاننان امان قالۋ بۇلارعا قيىنعا سوققانىن تاعى ءبىر مىسالمەن كورسەتە كەتەيىك. 12 شىلدەدە سام قۇمىنىڭ تەرىستىك-شىعىسىندا بارلاۋدا جۇرگەن موستوۆوي وتريادىمەن كەزدەسىپ قالدى. موستوۆويدىڭ وتريادىندا بارلىعى 18 كىسى بولعانىمەن، قارۋ­لا­رىنا سەنگەن بولۋى كەرەك، وڭاي ولجاعا تاپ بولدىق دەگەن ويمەن ۇرىسقا كىرىستى. ايقاس 9 ساعاتقا سوزىلدى. وترياد قاتتى جەڭىلىسكە ۇشىراپ، 18 جاۋىنگەرىنىڭ 13-ءىن جوعالتىپ، 5 كىسىسىمەن موستوۆوي ارەڭ دەگەندە قاشىپ قۇتىلدى. بۇل جىلعا سوزىلعان قاقتىعىستاردا جازالاۋشى­لاردىڭ ءبىرىنشى رەت جەڭىلىس تابۋى ەدى.

***

1931 جىلدىڭ جازىندا بۇل جەرلەر­دەگى كوتەرىلىسشىلەردىڭ كوبى تالقاندال­عاننان كەيىن، قالعاندارى ءۇستىرتتىڭ شىعىسىنا، سامنان ءارى قاراي ويىسىپ، ول جەرلەردەن دە تىنىشتىق تابا الماي جانتالاسقان. بىراق جازالاۋشى وتريادتار بۇلاردىڭ سوڭىنان قالماي، كەزدەس­كەن اۋىلداردىڭ بار­لىعىن شاۋىپ، جازالاعان. ماڭعىس­تاۋدىڭ شى­عىس-تەرىس­تىك بەتىنىڭ ەڭ شەت جاعىڭدا كوشىپ جۇرگەن اۋىلداردىڭ قورعاۋ­شى كوتەرىلىس­شىلەرى قاراقالپاق­ستانعا ءوتىپ كەتەدى دەپ قاۋىپ­تەنىپ، جازالاۋشىلار قاراتۇلەي، قى­زىل­استاۋ دەگەن جەردە ساپىقۇلى ماماي، سارباسۇلى سمايىل تاعى وزگەلەر باسقارعان اۋىلداردى قانعا بوكتىرگەن. كوپ ازاماتتار، بەيبىت اۋىل ادامدارى، ونىڭ ىشىندە سمايىل، ماماي ەرلىكپەن قازا تاپقان. كوپتەگەن ەر ازاماتتار جانە ولاردىڭ بالا-شاعالارى تۇگەلدەي قول­عا ءتۇسىپ، سول جەردەن شىلدەنىڭ ىستى­عىن­دا 1000 شا­قىرىم جەردەگى گۋرەۆكە جاياۋ ايدال­عان. بۇل جاياۋ جورىقتا كوبى جول­دا ولگەن. بۇل اۋىر ازاپتان كىمنىڭ ءتىرى قالعانى بەلگىسىز، ەلگە ورالعاندارىن ەشكىم بىلمەيدى. مۇنداي دەرەكتەردى ارحيۆ قۇجاتتارىنان دا كەزدەستىرە الما­دىق. كونەكوز قارتتاردىڭ ايتۋى بويىنشا، 1931 جىلدىڭ جازىندا جازالاۋشىلار بۇكىل ءۇستىرت ۇستىندە، جەم بويىندا، ماڭعىستاۋ ويىندا ويران سالعان. جاز ايلارىنىڭ اياعىندا بۇلارعا قارسى تۇرۋشىلار تىپتەن بول­ماعان. وسى كەزدە جەرگىلىكتى اكىمدەردىڭ دە قۇدايى بەرگەن، بۇلار ەل ىشىندە ايتقاندارىن جاساتىپ، ويلاعان­دارىن ورىنداعان. جۋاسىعان حالىق نە ىستەرىن بىلمەي، مۇشكىل حالگە دۋشار بولعان.

ءبىز جوعارىدا ايتقان كەتەرىلىس­شىلەر­دىڭ شوعىرلانعان جەرلەرىندە قازان ايى­نىڭ باسىندا نەمەسە قىر­كۇيەك ايى­نىڭ ىشىندە اقىرعى شەشۋشى ايقاس ءبىتىپ كەتكەن بولۋى كەرەك. قوز­عالىستى باس­قاننان كەيىن كوتەرىلىس­شىلەردىڭ قولعا تۇسكەندەرى شۇعىل تۇردە فورت-الەك­سان­دروۆسكىگە، ال تەرىستىك ۇستىرتتە قولعا تۇسكەندەر گۋرەۆ، اقتوبەگە قاراي اي­دالعان.

مىنە، وسى جىلدان باستاپ ماڭعىستاۋ جەرىندە كوشپەندىلەر كوشۋدى قويعان. قارتتاردىڭ ايتۋى بو­يىنشا، «تۇساپ جىبەرگەن اتىڭدى مال­دىڭ كوپتىگىنەن ەرتەڭىنە تابا المايتىن» مىڭعىرعان مالى بار ماڭعىستاۋ جەرى ەلسىز، مالسىز، قاڭىراپ ادىرا قالدى.

ءبىز ىزدەستىرگەن قۇجاتتاردا سوڭعى، اقىرعى شەشۋشى قاندى ايقاس قالاي ءبىتتى، قاي جەرلەردە كەزدەسىپ سوعىس بولدى، ۇستالعان كوتەرىلىسشىلەر مەن اۋىلداردى قالاي، قاي جەرلەرگە اپاردى دەگەن دەرەكتەر بولماي شىقتى. ءۇش ايداي ءازىر­لەنىپ، كوپتەگەن اسكەر، قارۋ-جاراق­پەن قامتاماسىز ەتىلگەن جوسپاردىڭ قا­لاي اياقتالعانى جونىندە مالىمەت ارحيۆ قۇجاتتارىنان تاپتىرمادى. بۇل سوڭعى سوعىستىڭ بۇرىنعى بولعان قاقتى­عىستار­دان الدەقايدا اۋقىمدى بولعانى انىق.

حالىقتىڭ ايتۋى بويىنشا، ادام شىعىنى مەن جارالانعاندار سانى وتە كوپ بولعان كورىنەدى. وكىنىشكە قاراي، قازاقستان ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كو­مي­­تەتىنىڭ ارحيۆىندە مۇنى انىقتايتىن مالىمەتتەر بولمادى. ءار جەرلەردەگى جاناما سىلتەمەلەرگە قاراعاندا، وسىلاردى انىقتايتىن ءبىر بۋما توم 1959 جىلى بولعان، بىراق ونى ىزدەپ تابا الما­دىق.

***

بۇرىن كورسەتىلگەندەي، 1715 كوتەرى­لىسكە قاتىناسۋشى تۇتقىندالعان. وسىلاردان 5 تەرگەۋ ءىسى بويىنشا (№№ 17, 38, 100, 3329, 5671) 802 ادام رسفسر-دىڭ قىلمىستىق كودەكسىنىڭ 58-2 (كونتررەۆوليۋتسيالىق كوتەرىلىس) جانە 59 (بانديتيزم) باپتارىمەن جاۋاپقا تارتىلعان. تەرگەۋ جۇرگىزۋ بارىسىندا وسىلاردىڭ ىشىنەن 79 ادام گۋرەۆ، اقتوبە اباقتىلارىندا قايتىس بولعان. 215-ءى «قىلمىستىق ارەكەت جاساماعان» دەپ تانىلىپ، بوساتىلعان كورىنەدى. 508 ايىپ­كەردىڭ ءىسىن گۋرەۆ مەملەكەتتىك بىرىككەن ساياسي باسقارماسىنىڭ وپەرسەكتورى قىلمىستارىن بەلگىلەۋ ءۇشىن قازاق­ستانداعى وكىلەتتى وكىلدىگىنە جىبەرگەن. بۇلاردىڭ ۇشتىگى ءوزىنىڭ 1931 جىلعى 22 جەلتوقسانداعى قاۋلىسىمەن دوسسور، جىلوي، ويىل جانە ماڭعىستاۋ اۋداندارىنان 135 كوتەرىلىسشىگە جانە 1932 جىلعى 5-ءشى ساۋىردەگى قاۋلىسىمەن 373 ماڭعىستاۋلىققا ءارتۇرلى ۇكىم كەس­كەن.

حالىق قوزعالىسىنىڭ 15 باسشىسى مەن بەلسەندى قاتىناسۋشىسى بوقى­ماش شولانۇلى، قارامىرزا ەمبەردى­ۇلى، راحمان سوقىماشۇلى، دەمەگەن ايتجان­ۇلى، قوعاباي ءالداسۇ­گىرۇلى، وتەباي جاناسۇلى، قويشىعۇل ءجانتى­لەۋۇلى، دەمەپبەرگەن ەمبەر­دىۇلى، كوبەگەن قۇرمانۇلى، قويسارى قايدا­عۇلۇلى، ءامىر نىسانۇلى، قازاق شيەن­ۇلى، كوبەيسىن قۋانتىرۇلى، جۇماباي ۇسەنۇلى، لۇقپان سارقۇلۇلى اتۋ جازاسىنا كەسىلدى (187-بەت).

***

قىزىل يمپەريا باسشىلارىنىڭ، ونىڭ ۇگىتشىلەرىنىڭ باستى ماقساتى - پاتشا ۇكىمەتىنىڭ وتارشىلدىق ساياساتىن، ونىڭ حالىققا جاساعان وزبىر­لىعىن ادام ايتقىسىز ەتىپ جامانداۋعا كەلگەندە الدىنا جان سالماعانى بەلگىلى. ال ءىس جۇزىندە بۇلاردىڭ ەلگە سالعان بۇلىگىن ايتىپ جەتكىزۋ قيىن. وسىعان ءبىر عانا مىسال كەلتىرە كەتسەك تە جەتكىلىكتى. 4-5 جىلعا سوزىلعان 1870-1874 جىلدارعى دوسان باتىر باستاعان اداي كوتەرىلىسىنىڭ قالاي باسىلعانى بەلگىلى. ولار جەر­گىلىكتى حالىققا ۇلكەن وزبىرلىق جاسادى، كوپ­تەگەن كوتەرىلىس باسشىلارى، جاي بەيبىت اۋىلدار دا جازالاندى. ونىڭ سانى دا از بولعان جوق.

ال ءبىر جىلعا جەتەر-جەت­پەس ۋاقىتتا اداي كوتەرىلىسىنە قاتى­ناسقانداردىڭ قانداي شىعىنعا ۇشى­راپ، قانسى­راعانىن، قانشاسى سوتتالىپ، اتىلىپ كەتكەنىن پاتشا ۇكىمە­تىنىڭ ىستەگەنىمەن سالىستىرساق، جەر مەن كوك­تەي ايىر­ماشىلىق بار. دوسان كوتە­رىلىسىنە قاتى­ناسۋ­شى­لاردىڭ سوعىستا، اباقتىدا ولگەن­دەرىن ساناماعاندا (دوسان دا اباقتىدا ءول­گەن), كوتەرىلىس باسشىلا­رىنىڭ ءبىر ازعان­تايى عانا سىبىرگە جەر اۋدارىلعان. ولاردىڭ بىرەۋىنە دە ءولىم جازاسى زاڭ جۇزىندە قولدانىلماعان. وسىعان قارا­عاندا، بولشەۆيكتەر پارتياسىنىڭ، ونىڭ ۇكىمەتىنىڭ ساياسا­تىنىڭ قانقۇيلى قول­شوقپارى مەم­لەكەتتىك بىرىككەن ساياسي باسقارمانىڭ جاساعان جاۋىزدى­عىن ەشبىر مەملەكەتتىڭ ساياساتىمەن سالىستىرۋعا بولمايدى.

قىزىل يمپەريانىڭ قازاقتارعا، ونىڭ ىشىندە ماڭعىستاۋ قازاقتارى ءۇشىن جۇرگىزگەن ساياساتىنا كوز سالساق، 1950 جىلداردىڭ باسىنا دەيىن جازالاۋ ارەكەتى بۇل جەردە استە ءبىر توقتاماعان. مۇنى كونەكوز قاريالار سىبىرلاپ قانا ەسكە الاتىن. ىشىنەن تىناتىن. ولار ءومىر بويى ۇرەيدە، قورقىنىشتا بولىپ ءومىر كەشكەن بەيباقتار ەدى.

***

1928 جىلعى 27 وبلىس ادايلاردان، ونىڭ 170 مىڭنان اسا حالقىنان وتىزىنشى جىلداردىڭ اياعىندا جىلىوي اۋدانىندا 15 مىڭداي، ماڭعىستاۋ اۋدانىندا ودان دا از حالىق قالدى.

قالاي دەگەنمەن دە، قازاقستاننىڭ قايتادان قاتتالىپ جاتقان تاريحىندا اقتاڭداقتار وتە كوپ. ماسەلەن، سوڭعى جىلدارى مەكتەپ وقۋشىلارى مەن جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ ستۋدەنتتەرىنە ارنالعان وقۋلىقتاردا تاريحي تۇلعالار مەن وقيعالار، ەجەلگى ەلدىڭ ومىرىندەگى قۇبىلىستار قىسقا قايىرىلىپ، ەكى-ءۇش اۋىز سوزبەن ايتىلادى. مىسال ءۇشىن، ۇلتتىق مەملەكەت يدەياسىن كوتەرگەن الاش اقيقاتى مەن اداي كوتەرىلىسىنىڭ ءمان-ماعىناسى تۇتاس ءبىر تاراۋعا تاتيتىن تاقىرىپ بولسا، وقۋلىقتاردا ول جاعى ولقى سوعىپ جاتقانى جان اۋىرتادى.

الايدا اۋىزدى قۋ شوپپەن دە سۇرتۋگە دە بولماس. ماڭعىستاۋ مەملەكەتتىك مۇراعاتىنىڭ قىزمەتكەرلەرى 1990 جىلدان باستاپ كەشەندى تۇردە جۇمىس ىستەي وتى­رىپ، مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ (كگب) اتىراۋ، ماڭعىستاۋ وبلىسىنداعى قر ورتالىق مەملەكەتتىك مۇراعاتتارىنداعى قۇپيا قۇجاتتارعا ءۇڭىلىپ، 1920-1940 جىلدار ارالىعىنداعى ادام ايتقىسىز قىرعىننىڭ سىرىن اشتى.

وسىنداي ۇجىمدىق ەڭبەكتىڭ ارقاسىندا ماڭعىستاۋ وبلىستىق مەملەكەتتىك مۇراعاتىنىڭ قىزمەتكەرلەرى سوڭعى جىلدارى «توقاباي قۇرماش»، «توبانياز»، «قاراشاڭىراق»، «ماڭعىستاۋدىڭ ازالى جىلدارى» اتتى تاريحي وچەركتەر سەريا­سىن جارىققا شىعاردى.

اسىرەسە ماڭعىستاۋ مەملەكەتتىك مۇراعاتىنىڭ باس ساراپشىسى ا.ف. گاركۋشا حانىمنىڭ كەلتىرگەن مالىمەتتەرى وتە قۇندى. مىسالى، باس ساراپشى ىرىكتەگەن دەرەكتەردە 1930 جىلدارى ماڭعىستاۋدان كرانوۆودسكىگە - 757 ءتۇتىن، بايرامالى­عا - 300 ءتۇتىن، تاعى ءبىرتالاي وتباسى يران، اۋعانستان اسقانى، ولاردىڭ كوپشىلىگى جولشىباي اشتىق پەن سۋىقتان، شەكاراداعى قىزىل اسكەر وقتارىنان وپات بولعانى كورسەتىلگەن. سونىمەن قاتار ا.ف.گاركۋشا ءوز ماقالاسىندا توبانيازدىڭ ەل الدىنداعى اسا زور بەدەلىن، ءوز حالقىن وركەنيەتكە سۇيرەگەن مەملەكەتتىك دەڭگەيدەگى قايراتكەر ەكەنىن ەگجەي-تەگجەيلى باياندايدى.

ەڭ باستىسى، مۇراعات قىزمەتكەرى توبانيازدىڭ كوپشىلىك بىلە بەرمەيتىن قىرلارىنا توقتالا وتىرىپ، ونىڭ ەلگە سالىنعان جويقىن سالىق كولەمىنە اشىق قارسى شىعۋىن، مۇعالىمدەر دايارلايتىن كۋرس اشقانىن، وسى ارەكەتىنىڭ ناتيجەسىندە وتىزعا تارتا مۇسىلمان، بەس ورىس مەكتەبىنىڭ، فورت-الەكساندروۆسكي قالاسىندا جەتىم بالالارعا ارنالعان ينتەرنات اشىلعاندىعىن قۇجاتتارمەن دالەلدەيدى.

اسانباي اسقاروۆ ءوز ەستەلىگىندە بىلاي دەپ جازادى: «ۇمىتپاسام، 1939 جىلدىڭ قىركۇيەك ايى ەدى. قازاق كسر مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ توراعاسى نۇرتاس وڭداسىنوۆتىڭ شاقىرۋىمەن كىرسەم، نۇرەكەڭ قىپ-قىزىل بوپ، جالعىز وتىر ەكەن. سالدەن كەيىن ماعان قاراپ: «قۇرىپ كەتىپپىز عوي، قۇرىپ كەتىپپىز، وسى كەزگە دەيىن مۇنداي عالامات بولماپ ەدى. بارلىعى 2 ميلليون 700 مىڭ قازاق قالىپتى...» - دەدى. دەدى دە، باسىنداعى قالپاعىن سول قولىمەن جۇلىپ الىپ، ديۆانعا اتىپ ۇردى. وسى قىرعىننان كەيىن كەڭەس وكىمەتىن جاقسى كورەسىڭ بە، جەك كورەسىڭ بە، قۇشاقتايسىڭ با الدە پىشاقتايسىڭ با، ءوزىڭ ءبىل... ە، ءوتتى عوي تالاي زۇلمات...» («حالىق پەرزەنتى»، 2002 جىل).

جاريالانىمدى دايىنداعان -

جۇماباي قۇليەۆ

«وبششەستۆەننايا پوزيتسيا» گازەتى