كەتە

«كيتيا (كيديا، نi-ti) ۋپومينايۋتسيا ۆ چيسلە تەح 18 پلەمەن، كنيازيا كوتورىح بىلي سوبرانى ۆ 1120 گودۋ ەليۋي-داشي ي زاسيم پود ەگو پرەدۆوديتەلستۆوم ۆو گلاۆە سۆويح وتريادوۆ ۆىستۋپيلي نا زاپاد دليا زاۆوەۆانيا گوسۋدارستۆا كاراحانيدوۆ. ۆ ناستوياششەە ۆرەميا كيتيا ۆحوديات ۆ سوستاۆ وتدەلا الچين پودوتدەلا اليمۋلى مالوي كيرگيز-كازاچەي وردى. ۆ پلەمەني الچين اريستوۆ ۆيديت مەتيسوۆ تيۋركوۆ ي بەلوكۋرىح دينلينوۆ، پومەششايا يح رودينۋ ۆ سترانە الاكچين، لەجاۆشەي نا ەنيسەە، پري ۋستە انگارى، گدە، سوگلاسنو ودنومۋ يز ۋزبەكسكيح پرەداني، ۆسە لوشادي بىلي پەگيمي، ا وچاگي زولوتىمي. ا ەسلي تاك، تو ي كيتيا موگۋت بىت پوتومكامي بەلوكۋرىح دينلينوۆ». [1]

مۇنداعى  دينليندەر تۋرالىتۇجىرىمدى (ول كاسىبي تاريحشىلاردىڭ ماسەلەسى دەپ ويلايمىن)جانە الا-شۇبار ات پەن التىن وشاق تۋرالى اڭىزدى قاپەرىمىزگە الماساق،بۇل ءۇزىندىنىڭ مايەگى- كەتەلەر الشىن ەلىنىڭ رۋى.  

كەتە تايپاسى تۋرالى م.س. مۇقانوۆ پەن ۆ.ۆ. ۆوستروۆ  گرۋمم-گرجيمايلونىڭ ءبىز ىلگەرىدە كەلتىرگەن پىكىرىن قايتالاي كەلە، مۋباراكشاح ايتقان حيتا تايپاسى وسى بولار دەپ وي تۇيەدى. ولار كەتەنىڭ قۇرامىنا التى رۋ كىرەتىنىن ايتادى.[2]

«الشىن شەجىرەسىنە» كەلەتىن بولساق، اۆتوردىڭ ايتۋىنشا كەردەرىنىڭ كەتەبيكە سۇلۋىنان تاراعان ۇرپاق «كەتە» اتانعان.[3]

شىن مانىندە كەتە رۋىنىڭ ەتيمولوگياسى كەتى وزەنىنە بايلانىستى.

ۇزىندىعى 1621 كم بولاتىن بۇل وزەن باتىس ءسىبىر جازىعىمەن اعىپ وتىرىپ، وب وزەنىنە قۇيادى. وسى وزەننىڭ بويىندا ەجەلدەن تۇراتىن تايپا كەتە دەپ اتالعان.

كەتەلەردىڭ وجىراي، سويىرقاس، ايتەك، بايىمبەت رۋلارى دۋلاتتىڭ شىمىرىنىڭ بەستەرەك بولىمشە رۋىنىڭ قۇرامىندا كەزدەسەدى، جامبىل وبلىسىندا تۇرادى. بۇلار قازاق حاندىعى قۇرىلعان 15 عاسىردا كەرەي مەن جانىبەككە ىلەسىپ، موعولستانعا كەلگەن كەتەلەردىڭ ۇرپاقتارى.

بايۇلى

الاش وزەنىنىڭ جوعارعى اعىسىاۋدانى600 شارشى شاقىرىمدى الىپ جاتقان باي-تايگانىجاعالايدى. اڭ-قۇسقا باي وسى تايگادا  اڭشىلىقتى كاسىپ ەتىپ جۇرگەن حالىق جوشىنىڭ اسكەرىنە بايلى دەگەن اتپەن قوسىلسا كەرەك. بەرتىن كەلە بايلى بايۇلىعا اينالعان.

بايۇلى دەگەن اتاۋ تاريحي قۇجاتتاردا العاش رەت 1561 جىلى كەزدەسەدى. سول جىلدىڭ 23 ماۋسىمىندا نوعاي ورداسىنىڭ ءبيى سمايىلدىڭ  ورىس پاتشاسى يۆان گروزنىيعا جازعان حاتىندا بايۇلى ۇلىس رەتىندە اتالادى.[4]

الاشا 

سايان تاۋ سىلەمدەرىنەن باستاۋ الاتىن قاراكول جانە چۋلچا  وزەندەرى قوسىلىپ ۇزىندىعى 125 كيلومەترلىك الاش وزەنىنە اينالادى. باستاپقىدا اعىسى قاتتى تاۋ وزەنى كەمشىككە قوسىلار تۇسىندا الاش دالاسىنا شىعىپ قارقىنىن باسەڭدەتەدى. وسى جازىقتا قوي-ەشكى، جىلقى، قوداس باعىپ تىرشىلىك ەتىپ جۇرگەن حالىق 13 عاسىردا الاشى دەپ اتالعان، الشىننىڭ قۇرامىنداعى الاشا وسى بولار.

الاش وزەنى. سايان تاۋلارى. تىۆا رەسپۋبليكاسى.[5]

الاشا تايپاسىنىڭ قۇرامىندا الباننىڭ قوڭىربورىك، دۋلاتتىڭ قۇدايعۇل، جادىك، بەكتەمىس، بۇزاۋ، بوتپاي، شەكتىنىڭ تىلەۋ مەن قاباق رۋلارى كەزدەسەتىنىنە قاراعاندا، الاشا-رۋلار كونفەدەراتسياسى.  

اداي

اداي تايپاسىنىڭ نەگىزى- ورمان ەلىنىڭ حالقى. 

ادايلاردىڭ وتكەن عاسىردا ۇراڭقاي ولكەسىنىڭ كەمشىن قوسىنىندا كەزدەسەتىندىگى تۋرالى گرۋمم-گرجيمايلو ەڭبەگىنەن ىلگەرىدە ءۇزىندى كەلتىردىك. بۇل عالىم ادايلار قىرعىزدىڭ ادىگەنە بولىمىندە دە بار ەكەنىن ايتادى.[6]سونىمەن بىرگە حاكاستىڭقىزىل بولىمىندە اداي رۋىنان باسقا، اق اداي، كوك اداي رۋلارى بولعان. ونى انىقتاعان-  شۆەد زەرتتەۋشىسى  سترالەنبەرگ (شترالەنبەرگ) تاببەرت فيليپپ يوگانن. تاريحي دەرەكتەر بويىنشا ول 1709 جىلى كاپيتان شەنىندە ورىس-شۆەد سوعىسىنا قاتىسادى. الايدا پولتاۆا تۇبىندە ورىستارعا تۇتقىنعا ءتۇسىپ، سىبىرگە جەر اۋدارىلادى. ول جاقتا قاراپ جۇرمەي، 1721-1722 جىلدارى د.گ.مەسسەرشميدتىڭ ەكسپەديتسياسىنا قوسىلىپ، ەرتىس، وب، توم، ەنيسەي وزەندەرىنىڭ باسسەينىن زەرتتەيدى. سول ەكسپەديتسياسىندا ول ۇجۇر بولىسىنىڭ پارنا اۋىلىندا تۇراتىن 97 جاسار شولا يچيگەەۆ دەگەن قاريادان حاكاستىڭ قىزىل ءبولىمىنىڭ رۋلارىن جازىپ الادى. ول رۋلاردىڭ تىزىمىندە جوعارىدا اتالعان اداي, اق اداي، كوك اداي رۋلارىنان باسقا الشىننىڭ الاشا، التىن،تازرۋلارى بولعان.[7]

تىۆا ۋيكيپەدياسىندا 19 عاسىردا التاي ۇراڭقايلارىنىڭ اراسىندا   كوك مونشاق قوسىنىندا اداي رۋىنىڭ بولعانى ايتىلادى.[8]

ادايلاردىڭ ورمان ەلى بولعانىنىڭ تاعى ءبىر دالەلى مىنا تومەندەگى كارتا.

قازىرگى رەسەيدىڭ يركۋتسك وبلىسىندا تەڭىز دەڭگەيىنەن 1500 م بيىكتىكتەگى سامىرسىن تايگاسىنان باستاۋ الاتىن ۇزىندىعى 41 شاقىرىم اداي وزەنى بار، ول زيما وزەنىنە قۇياردان بۇرىن ۇلكەن اداي جانە كىشى اداي بولىپ، ەكىگە بولىنەدى. ەرتەدە اداي حالقى وسى وزەندەردىڭ بويىن مەكەندەپ، تايگادا اڭشىلىقپەن اينالىسسا كەرەك.  

  تاريحشى عالىمدار م. س. مۇقانوۆ پەن ۆ. ۆ. ۆوستروۆ «رودوپلەمەننوي سوستاۆ ي راسسەلەنيە كازاحوۆ» دەگەن ەڭبەگىندە اداي تاڭبالارىن زەرتتەۋ ارقىلى بۇل تايپانىڭ اۋەلدەن بەلدى تايپا ەكەنىن، ونىڭ قولاستىنا ارجاقتان ءارتۇرلى رۋلار كىرگەنىن جازادى. 

«پروتسەسس روستا اداەۆسكوگو رودا پرويسحوديل، ۆەروياتنو، نا پروتياجەني ۆسەي ەگو دولگوي يستوري ي وبياسنيالسيا تەم، چتو اداەۆسكي رود داجە ۆ سۆوەم پەرۆوناچالنوم ۆيدە پرەدستاۆليال سوبوي منوگوچيسلەننىي ي سيلنىي رود، پود ەگيدۋ كوتوروگو وحوتنو پودپادالي سلابىە سوسەدنيە رودى يلي  يح چاستي. چاست ەتيح پريشەلتسەۆ پرينيمالا، ۆوزموجنو اداەۆسكۋيۋ تامگۋ، ا چاست- سوحرانيالا سۆويۋ»[9].  

شىنىمەن دە، اداي تايپاسىنىڭ قۇرامىنداعى رۋلاردى زەرتتەيتىن بولساق، ادايدىڭ ىشىندە تابىن تايپاسىنىڭ لاباق رۋى، ءتىپتى الشىننىڭ تورتقارا، بايباقتى، قاراكەسەك، تاز تايپالارى رۋ رەتىندە كەزدەسەدى. تاعى ءبىر قىزىعى اداي بايۇلىنىڭ قۇرامىندا بولسا، ادايدىڭ قۇرامىندا بايۇلى بار.

بۇل عالىمدار 15 عاسىردا ادايلاردىڭ كەرەي مەن جانىبەك سۇلتاندارعا قوسىلىپ، جەتىسۋدىڭ باتىسىنا - موعولستانعا كوشىپ كەلىپ، قازاق حاندىعىن قۇرۋعا اتسالىسقان حالىقتاردىڭ قاتارىندا بولعانىن، ادايلاردىڭ قازىر دە وسى وڭىردە تۇراتىنىن ايتادى.[10]

موعولستاننىڭ نەگىزگى حالقى دۋلاتتار ەدى. مۇقانوۆ پەن ۆوستروۆتىڭ سوزىمەن ايتساق، «پو سۆيدەتەلستۆۋ مۋحامەد حايدارا، دۋلاتى ۆحوديلي ۆ سوستاۆ موگۋليستانا ي «بىلي ودنيم يز موگۋششەستۆەننىح پلەمەن»... نا رۋبەجە حV-XVI ۆۆ. پلەميا دۋلات وبيتالو نا توي جە تەرريتوري ي ياۆيلوس ودنيم يز ۆاجنىم ەتنيچەسكيح كومپونەنتوۆ، ۆوشەدشيح ۆ سلوجيۆشۋيۋسيا كازاحسكۋيۋ نارودنوست».[11]

«ۇلى ءجۇز رۋلارى اراسىندا كىشى ءجۇز قازاقتارىنىڭ جەكەلەگەن بولىكتەرىنىڭ وسى كەزگە دەيىن دە بار ەكەنى كەزدەيسوق ەمەس. جانىبەك پەن كەرەي كىشى جۇزگە 50 جىلدان كەيىن قايتقانىمەن، رۋلاردىڭ ءبىر بولىگى، سونىڭ ىشىندە ادايلار ول جەردە ۇزاق ۋاقىت قالعان بولۋى ىقتيمال. تەك XVIII عاسىردىڭ باسىندا، ياعني ءۇش عاسىردان كەيىن عانا ءبىر كەزدەردە قازاقستاننىڭ باتىسىندا مەكەندەگەن اتابابالارىن مۇلدەم ۇمىتقان ادايلار بۇل جەردى قايتادان اشتى دەۋگە بولادى.

      حالىقتىڭ جادىندا ادايلاردىڭ ماڭعىستاۋعا ورالۋى تۋرالى مىناداي مالىمەتتەر ساقتالعان. وسىدان ەكى ءجۇز جىلداي بۇرىن بايۇلى،جەتىرۋ جانە ءالىمۇلى بىرلەستىكتەرىنىڭ كەيبىر رۋلارىنىڭ، سونىڭ ىشىندە اداي رۋىنىڭ قازاقتارىسىرداريا بويىندا (ساۋران ماڭىندا)مەكەندەگەن. بوس جەردەن تاپشىلىق كورگەن ولار بىرتە-بىرتە باتىسقا، ارال تەڭىزىنىڭ جاعالاۋىنا قاراي جىلجي باستايدى. بىرنەشە رۋباسىلارى، ونىڭ ىشىندە اداي رۋىنان قوسايدىڭ نەمەرەسى ەسەنتۇگەلدىڭ ەسەنى جەمدى بەتكە الىپ، ارى قاراي كەتتى. وندا جەتكەن سوڭ ولار بۇل جەردى قالماقتاردىڭ الىپ قويعانىن كوردى. ولار ماڭعىستاۋدى قىستاپ، جايلاۋعا سولتۇستىككە، جەمگە، قالماقتار جەرىنە كەلەتىن تۇرىكمەندەرمەن دە وسىندا كەزدەستى. جەم، ويىل ءوڭىرىن كوشىپ جۇرۋگە قولايلى دەپ تاۋىپ جانە قالماقتاردىڭ السىزدىگىن پايدالانىپ، ولاردى بۇل جەردەن ىعىستىرىپ شىعاردى. XVIII عاسىردىڭ اياعىندا كىشى جۇزدە جەر داعدارىسىنىڭ شيەلەنىسۋى سالدارىنان اداي رۋى وڭتۇستىككە، ءۇستىرت جانە ماڭعىستاۋ جوندارىنا، تۇرىكمەن رۋلارىنىڭ ايماعىنا ىعىسۋعا ءماجبۇر بولدى. راس، ادايلاردىڭ كەيبىر توپتارى بۇعان دەيىن دە قىس مەيىلىنشە قاتتى بولعاندا ۇستىرتكە كوتەرىلىپ جۇرەتىن، ال XVIII عاسىردا بۇكىل تۇبەك پەن ءۇستىرتتى ادايلار ءبىرجولاتا قاراتىپ الدى. تۇرىكمەن رۋلارىنىڭ نەگىزگى كوپشىلىگى ادايلاردىڭ قىسىمەن وڭتۇستىككە، قارابۇعاز گول شىعاناعىنا قاراي كەتتى دە، ءۇش مىڭداي ادام عانا ادايلار اراسىندا ودان ءارى كوشىپ ءجۇردى.»[12]

ال موعولستاندا قالىپ قويعان ادايلار دۋلاتتارمەن ارالاسىپ، ءسىڭىسىپ كەتتى. سول ادايلاردىڭ ۇرپاقتارى قازىر  جامبىل وبلىسىندا تۇراتىن  دۋلاتتاردىڭ قۇرامىندا.

بۇنى ت. ۇسەنباەۆتىڭ «الشىن شەجىرەسىنىڭ» 76-81 بەتتەرىندەگى اداي شەجىرەسى مەن جامبىل وبلىسى مەركى اۋدانىندا تۇراتىن نۇرعالي وماراليەۆ اقساقال جيناعان دۋلات-بوتپاي شەجىرەسىن سالىستىرعاندا اڭعارۋعا بولادى.

مىسالى، ادايدىڭ قۇرامىندا دا، دۋلات-بوتپايدىڭ قۇرامىندا دا التاي، قارپىق رۋلارى بار. ايتا كەتۋ كەرەك، التاي، قارپىق رۋلارى ارعىننىڭ قۇرامىندا دا بار، «قارپىق» دەپ ۇراڭقايلار قارشىعا قۇستى ايتادى.

ادايدىڭ قۇرامىندا دا، دۋلات-بوتپايدىڭ قۇرامىندا دا بۇزاۋ جانە جاراس رۋلارى بار، بۇلار ويراتتار مەن قالماقتاردا دا كەزدەسەدى.

ودان باسقا، ادايعا دا، بوتپايعا دا ورتاق مۇڭال،شال، قوڭىرباي، باقتىباي، قۇداس، قاناي، قوجا، قۇدايعۇل،بايىمبەت، مامەتەك، بەگەي، انداقوجا، سازانباي، سارى، بايبىشە، تورتقارا رۋلارى بار.

سوڭعى بەسەۋى دۋلات-بوتپايدىڭ ىشىندەگى بەستورسىق بولىمشەسىنە كىرەدى. ءبىر قىزىعى، بەستورسىقتىڭ قۇرامىندا تەك انداقوجا بولسا، ادايدىڭ قۇرامىندا انداقوجادان باسقا، ونىڭ اعاسى ايتقوجا بار. بەستورسىقتىڭ قۇرامىندا تەك سازانباي بولسا، ادايدىڭ قۇرامىنداعى سازانبايدىڭ شورتانباي دەگەن اعاسى بار،  بەستورسىقتىڭ قۇرامىندا تەك بايبىشە بولسا، ادايدا بايبىشەمەن بىرگە تۋعان توقال دا بار.  ادايدا اقشا كەدەي جانە قارا كەدەي دەگەن رۋلار بار. دۋلاتتىڭ ىشىندە سولاردىڭ اقشا كەدەيى اقشا دەگەن اتپەن بەلگىلى. بۇل مىسالدار ادايلاردىڭ بارلىعى بىردەي ەمەس، تەك ء بىر بولىگى عانا دۋلاتقا كىرگەنىنكورسەتەدى. سونىمەن بىرگە ادايدىڭ بەكتەمىسى جامبىل وبلىسى تۇرار رىسقۇلوۆ (بۇرىنعى لۋگوۆوي) اۋدانىندا تۇراتىندۋلاتتىڭ شىمىر بولىمشەسىندە كەزدەسەدى.

بەرىش

م.س.مۇقانوۆ پەن ۆ.ۆ. ۆوستروۆتىڭ جازۋىنا قاراعاندا بەرىش كىشى ءجۇزدىڭ ءىرى تايپالارىنىڭ ءبىرى. ولار بەرىشتىڭ جايىق، ەسەنعۇل، قاراتوقاي،

قۇلكەش، بەگىس، ەسەن، جاڭبىرشى، سەبەك، بەسقاسقا سياقتى توعىز رۋدان تۇراتىنىن، ولاردىڭ ءبىر بولىگىنىڭ اتى بايباقتى ەكەنىن جازادى. بۇل تاريحشىلاردىڭ ويىنشا ءبىر كەزدەرى وسى بايباقتىنىڭ ءبىر بولىگى بەرىشتەن ءبولىنىپ شىعىپ، ءوز الدىنا دەربەس رۋعا اينالعان.  ولار بايباقتىنى دا، بەرىشتى دە  قىپشاق رۋى دەپ ەسەپتەيدى، ونىڭ دالەلى رەتىندە  ەگيپەتكە سۇلتان بولعان بەيبارىس پەن قالاۋىننىڭ قىپشاقتىڭ بۋرجوگلى رۋىنان ەكەنىن العا تارتادى.[13]

         بۇل تۇجىرىمدى تەكسەرۋ ءۇشىن گەنەتيكالىق  گەنەالوگيانىڭ ناتيجەلەرىن قاراپ كورەيىك. جاقسىلىق ءسابيتوۆتىڭ اتالمىش ەڭبەگىنىڭ تىركەمەسىندەگى كەستەدەن  دنك-تەست تاپسىرعان بەرىش پەن بايباقتىلاردى ىزدەيمىز.[14]ولار تورتەۋ ەكەن- ءۇش بەرىش، ءبىر بايباقتى. ولاردىڭ گاپلوتوبىن قاراساق، ەكى بەرىش پەن ءبىر بايباقتى س3س1 بولىپ شىقتى. ول دەگەن ءسوز ولار الشىن كلاستەرىنە جاتادى- ورمان ەلى،  تەك ءبىر بەرىش ەسەنعۇل R1b1a1 ەكەن. دەمەك، بۇل تۇجىرىمدار ءالى دە زەرتتەۋدى قاجەت ەتەدى.

       سۇلتان بەيبارىسقا كەلەر بولساق، ول مامليۋك[15]  ەدى. موڭعولشا قۇلدى بۋرج دەيدى.[16]  بۋرجوگلى دەپ جۇرگەنىمىزدىڭ ماعىناسى «قۇلدان شىققان» بولۋى مۇمكىن.

بىزدىڭشە،بەرىش اتاۋىنىڭ  ەتيمولوگياسى گيدرونيمگە بايلانىستى. شىعىس سايان تاۋلارىنىڭ سولتۇستىك بەتكەيلەرىنەن باستاۋ الاتىن ۇزىندىعى 629 شاقىرىم  ەنيسەيدىڭ وڭ ارناسى قان وزەنى بار. سول قان

وزەنىنە قۇياتىن ۇلكەن جانە كىشى بەرىش وزەندەرىنىڭ جاعاسىندا ءومىر ءسۇرىپ، اڭشىلىقتى كاسىپ ەتكەن تايپالار  بەرىش دەپ اتالعان.

(جالعاسى بار)

Abai.kz