مۇحامبەت پايعامبار (وعان اللانىڭ سالاۋاتى مەن سالەمى بولسىن) ءبىر حاديسىندە: «مۇسىلماننىڭ نيەتى جاساعان ىسىنەن قايىرلى» – دەگەن ەكەن. بالاعا ات قويۋدان دا قازاقتىڭ تازا نيەتى انىق كورىنەدى. يسلام ءدىنىنىڭ قازاق دالاسىنا تاراۋىنا بايلانىستى اراب سوزدەرى ءبىزدىڭ ءتىل قولدانىسىمىعا كەڭىنەن ەنە باستادى. بۇرىنعى تاڭىربەرگەن مەن قۇدايبەرگەنگە الدابەرگەن (اللا بەرگەن), اللاجار دەگەن اتاۋلار قوسىلدى. اللانىڭ توقسان توعىز ەسىمىنىڭ ىشىندەگى  راحمان، راقىم سەكىلدى اتتار باعزى زامانداردان كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءجيى قويىلىپ كەلەدى. جاراتۋشىنىڭ ادەمى ەسىمدەرى اراسىنان ءازىز، ءماجيت، ءراشيت (راشيد) سياقتى ەسىمدەر دە سابيلەرگە ءجيى قويىلعان.

ەكى دۇنيەنىڭ ساردارى مۇحامبەت عالايسالامنىڭ شىن ەسىمى – مۇحامبەت، ىنجىلدە ايتقان ءبىر ەسىمى – احمەت، ەل ەسىندەگى ءبىر ەسىمى – مۇستافا، تاعى دا ءبىر ەسىمى – ماحمەت. وسى ەسىمدەر اتادان بالاعا ميراس بولىپ، ىقىلىم زاماننان بەرى  ات قويۋ داستۇرىنە بەرىك ەنگەن دەپ ايتۋعا بولادى. مۇستافا شوقايدىڭ، احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ ەسىمدەرىندە يسلام دىنىنەن تامىر العان وسى قازاقى ءداستۇر بار. قازاق ءتىپتى قوسارلانعان ەسىمدەردى دە ءجيى قويعان. مىسالى: مۇحامبەتراقىم، مۇحامبەت-قاناپيا، ت.ب.

مۇحامبەت پايعامباردىڭ حاديستەرىنىڭ بىرىندە: «قيامەت قايىمدا اركىم اتتارىمەن جانە اكەلەرىنىڭ ەسىمىمەن شاقىرىلادى، سوندىقتان جاقسى ات قويىڭدار» – دەلىنگەن.  راسۋل (ەلشى دەگەن ءسوز، كورنەكتى اقىن راسۋل عامزاتوۆتىڭ ەسىمى الەمگە ايگىلى) دەگەن تاماشا ەسىم پايعامبار قۇرمەتىنە قويىلعانى بەلگىلى.

يسلام ءدىنىنىڭ نەگىزگى ۇستىندارى يسلام، يمان، يلحام بولسا، ءدال وسىلاي اتالاتىن ەسىمدەر قازاق اراسىندا كۇنى بۇگىنگە دەيىن كوپ. قۇراندا اتتارى بار 25 پايعامباردىڭ ەسىمدەرى قازاق اراسىندا تۇگەل كەزدەسەدى. سولاردىڭ ىشىندە يبراھيم پايعامباردىڭ ەسىمى وتە كوپ قويىلعان. مىسالى، ۇلى اعارتۋشى ىبىرايدىڭ دا، ۇلى اقىن ابايدىڭ دا ازان ايتىپ قويعان ەسىمى يبراھيم. 

ءيبراھيمنىڭ قۇداي قوسقان قوساعى بولعان اجار مەن سارا دەگەن ەسىم دە قىزدارعا ءجيى بەرىلگەن. ءيبراھيمنىڭ ۇلدارى ىسمايىل مەن ىسقاق تا كوپ تاراعان ەسىمدەر. جاقىپ پايعامباردىڭ ۇلى ءجۇسىپ ارابشا پايعامبار دەپ ايتىلسا، ءجۇسىپ بالاساعۇن، ءماشھۇر ءجۇسىپ ەسىمدەرى دە وسى پايعامباردىڭ قۇرمەتىنە قويىلعان. ال سىدىق تۋرا جۇرەتىن كىسى دەگەندى مەڭزەيدى.

مۇحامبەت پايعامبار زامانىنان باستالعان حاق جولىنداعى كۇرەستە ابۋباكىر (632-634), ومار (634-644), وسپان (644-656), ءالي (656-661) يسلامدى تاراتۋدا كوپ ەڭبەك سىڭىرسە، ولاردىڭ ەسىمدەرى دە ۇرپاققا ميراس بولىپ قالدى.

اراب تىلىندەگى كىسى ەسىمدەرىنىڭ قازاق اراسىندا كوپ تاراۋىنا توقتالساق، پايعامبارلار ەسىمدەرىن بىلاي قويعاندا (مۇحامبەت، ءداۋىت، مۇسا، يسا، يبراھيم، جاقىپ، ءجۇسىپ، ىدىرىس، ت.ب)  مۇحتار – قۇرمەتتى، تاڭداۋلى، سىيلى دەگەندى بىلدىرسە، ءسالىم – امان-ساۋ دەگەنگە سايادى. قامار دەگەن قىز ەسىمى اي دەپ اۋدارىلادى. سۇلتانماحمۇتتىڭ قامار-سۇلۋى قازاقتىڭ ايسۇلۋ  ەسىمىنە ۇقساس. قازاقتار بالالارىنا ىسىرايىل، مالىك، مەكايىل سەكىلدى پەرىشتەلەر ەسىمىن دە قوياتىن بولعان.

ابدوللانىڭ جانە ءابدىراحماننىڭ تۇپكى ماعىناسى اللانىڭ قۇلى دەگەنگە سايسا، جۇما سوزىنەن باستالاتىن ەسىمدەر (جۇماباي، جۇمابيكە، جۇماحان، جۇمابەك، جۇماقۇل، ت.ب.) ارابشا جيىن دەگەن ۇعىمنان شىققانى بەلگىلى. ياعني، جۇماعا بارامىن دەگەن سويلەم اپتانىڭ بەسىنشى كۇنى مەشىتتەگى جيىنعا، جۇما نامازعا بارامىن دەگەنى.

ءامينا – مۇحامبەت پايعامباردىڭ اناسى. قاديشا (حاديشا) –پايعامباردىڭ العاشقى جارىنىڭ اتى. ايشا – پايعامباردىڭ ايەلى. ءباتيما (فاتيما) – اراب تىلىندە «ەمشەكتەن شىققان» دەگەن ماعىنانى بىلدىرسە، بۇل ەسىم ەڭ العاش مۇحامبەت پايعامباردىڭ قىزىنا قويىلعان ەكەن. زەينەپ تە پايعامباردىڭ قىزى. رابيعا ءتورتىنشى پەرزەنت دەگەن ماعىنانى بىلدىرسە، فازىل مەيىرىمدى دەگەن ءسوز. ءمادينا – يسلام وركەن جايعان، قاسيەتتى قالالاردىڭ ءبىرى. عازيز قىمبات، زاۋرەش نۇرلى، شۋاقتى دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. كەيىنگى ۋاقىتتا ەڭ كوپ تاراعان ەسىم كاۋسار (كاۋسار دەگەن سۇرە دە بار) جۇماقتان شىققان ءمولدىر، تازا سۋ بولسا، وسى ەسىمنىڭ ءوزى ادالدىققا، تازالىققا شاقىرادى. ءاسيا السىزدەرگە دەم بەرۋشى، ءازيزا قۇرمەتتى، قىمباتتى، بۋساينا ءتانى سۇلۋ، ءسابيرا شىدامدى، ساليقا جاقسى، ءرابيا باقشا، فاريدا سيرەك، قاليما (حاليما) نازىك، ءشاريپا قايىرىمدى دەگەن ۇعىمنان شىققان.

ارسەن – باتىل، ءادىل – ادىلەتتى، اكرام – جومارت، ءابجامىل – كوركەم سيپاتتى، باقتيار – باقىتتى، عابباس – قاتال، عاني – باي، عافۋرا – كەشىرىمدى، مۇباراك – قۇتتى، ماحمۇت – ماقتاۋلى، ءجامىل – كوركەم، سابىر – سابىرلى، قادىر – قادىرلى، كامىل – اقيقات، حاكىم – عالىم دەگەندى بىلدىرەدى. ءبىلال تۇڭعىش ازان شاقىرعان كىسىنىڭ ەسىمى. رامازان ورازا ايىنىڭ اتاۋى. وسى اتالعانى بار، ايتىلماعانى بار، ءتۇبىرى ارابتا جاتقان تولىپ جاتقان ەسىمدەردىڭ جانە اتاۋلاردىڭ قاي-قايسىسى دا قۇرمەتكە لايىقتى.

ارابتار بىزگە يسلام ءدىنىن عانا ەمەس، ءوزىنىڭ ءتىلىن دە اكەلگەنى انىق. الايدا، اراب سوزدەرىن اۋىزەكى تىلدە بۇلجىتپاي سول قالپىندا ايتامىن دەۋ اۋرەشىلىك سەكىلدى. قۇران سوزدەرىن عانا وزگەرتپەي ايتقان ءجون. ال باسقا كىرمە سوزدەر قازاق ءتىلىنىڭ ەستىلۋ جانە جازىلۋ زاڭدىلىعىنا سۇيەنۋى كەرەك دەپ ويلايمىن.

كەيىنگى جىلدارى قازاق اقىن-جازۋشىلارىنڭ شىققان كىتاپتارىنىڭ تارالىمى كۇرت تومەندەپ، نەبارى 1-2 مىڭعا دەيىن قۇلدىراپ كەتكەنىن بىلەمىز. ال يماندىلىق تاقىرىبىنا ارنالعان ءدىندارلارىمىزدىڭ، يمامدار مەن مولدالارىمىزدىڭ كىتاپتارى  كوپتەپ شىعىپ جاتىر. ارينە، بۇل قۇپتارلىق قادام. قمدب ساراپتاما كوميسسياسىنىڭ شەشىمىمەن شىعارىپ جاتقان كوپتەگەن كىتاپتارمەن جاقسى تانىسپىن. ولاردىڭ يسلام قۇندىلىقتارىن جاريالاۋداعى جانە ناسيحاتتاۋداعى ورنى ەرەكشە.

اسىرەسە يسلام مادەنيەتى مەن ءبىلىمىن قولداۋ قورى مەن قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسى تاراپىنان ساراپتامادان وتكەن كىتاپتار كوپشىلىكە ۇسىنىلۋدا. ولاردىڭ تارالىمى 10 مىڭنان 25 مىڭعا دەيىن جەتەدى. كوڭىلدە تۇرعان ءبىر تۇيتكىل، وسى كىتاپتاردىڭ مازمۇنى دۇرىس بولعانىمەن، ونداعى ءسوز قولدانىستارى ساۋاتتى رەداكتورلاردىڭ قولىنان وتپەگەنى ءجيى بايقالادى.

ماسەلەن، تەولوگيا عىلىمىنىڭ دوكتورى مۇساحان يساۇلىنىڭ  قۇران جانە پايعامباردىڭ حاديستەرى تۋرالى ماقالالارىن ءجيى وقيمىن. ونىڭ بىلىمىنە دە ىرزا بولامىن.  بىراق، بۇل كىتاپتا كەمشىلىك جوق دەگەن ءسوز ەمەس. اۆتوردىڭ استانادان 2011 جىلى  «پوليگراف» باسپاسىنان باسىلىپ شىققان  «ماڭگى مۇعجيجا» اتتى كىتابىندا «قۇراننىڭ وزگە دە ەسىمدەرى» دەگەن تاراۋ بار. ەسىم تەك كىسىلەرگە بەرىلەدى ەمەس پە؟ اۆتوردىڭ ايتقىسى كەلىپ وتىرعانى ات نەمەسە اتاۋ بولۋى كەرەك. جەر-سۋ ەسىمدەرى دەپ تە ايتپايمىز عوي. ادەبي قولدانىستا جەر-سۋ اتتارى، كىتاپ بولسا كىتاپ اتتارى نەمەسە كىتاپ اتاۋلارى دەپ جازىلماي ما؟!

وسى كىتاپتاعى مۇعجيجا دەگەن ءسوزدى دە (قازاقشا ماعىناسى قۇدىرەت بولۋى كەرەك) قاراپايىم قازاقتىڭ كوبىسى تۇسىنبەيدى. كىتاپتا جاراتۋشىنىڭ اتى اللاھ دەپ جازىلعان. ءدىني باسقارما اللا ەسىمىنىڭ دۇرىس جازىلۋى تۋرالى شىعارعان پاتۋاعا دەيىن جارىق كورىپ كەتكەن كىتاپ بولعان سوڭ، وعان كەشىرىممەن قارادىق. كەلەشەكتە تۇزەسە بولدى.

قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسىنىڭ ساراپتاۋ كوميسسياسى ماقۇلداعان تاعى ءبىر كىتاپ  «يسلام جانۇياسى» (الماتى، 2014 ج) دەپ اتالادى. (ارينە، بۇل ارادا پالەندەي قاتە بولماسا دا، تەرمينكوم قابىلداعان قاعيداعا سۇيەنىپ، «يسلام وتباسى» دەگەن ورىندى بولاتىن ەدى). وسى كىتاپتا «پايعامبارىمىز (س.ا.س.) ءوز ساحابالارىنا مۇسىلمان ادامعا پارىز اين بولماعان، ءناپىل نەمەسە پارىز كيفايا قۇلشىلىقتارىنان اتا-اناعا قارايلاسۋدىڭ، ولاردىڭ جانىندا قالىپ، قاجەتتەرىن وتەۋدىڭ ابزالدىعىن ايتقان» دەگەن سويلەمدەر (13 بەت) بار. ال 15-بەتتە «فۋرقان» دەگەن ءسوز ءجۇر. جاقشا ىشىندە سول ءسوز قۇران  كارىم دەپ كورسەتىلگەن. 153-بەتتە «فيقھ عىلىمى» دەگەن تىركەس كەزدەسەدى.

اين اراب الىپپەسىنىڭ ءبىر ءارپى. كيفايانىڭ نە ماعىنا بەرەتىنىن اراب ءتىلىن مەڭگەرگەن وقىمىستىلار بولماسا قايمانا قازاق قايدان ءبىلسىن؟! فۋركان – قۇراننىڭ ءوزى مە، الدە سۇرەسى مە، ءدىني ساۋاتى شامالى كىسىگە ءتۇسىنۋ قيىنعا سوعادى. ال فيكھ (اراب.: فقه‎) - تەرەڭ ءتۇسىنۋ مەن جان-جاقتى ۇعىنۋ دەگەن ماعىنانى بەرەدى ەكەن.

«ەل بولام دەسەڭ، بەسىگىڭدى تۇزە» اتتى كىتاپتا (قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسى، 2014 ج) العىسوزدەن باستاپ ءاربىر تاراۋلاردا ۇكىم دەگەن ءسوز ءجيى قولدانىلىپتى. مىسالى. ۇرپاق ءسۇيۋ ۇكىمى، دىنىمىزدەگى ۇيلەنۋدىڭ ۇكىمى. ۇكىم كوبىنەسە ايىپتالعان ادامدارعا شىعارىلاتىن سوت شەشىمى نەمەسە بيلەر كەسىمى عوي. ونىڭ ماعىناسىن بۇرمالاۋدىڭ قانداي قاجەتى بار؟!

قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسىنىڭ يمامدار فورۋمىندا قابىلدانعان (استانا، 19 اقپان، 2015 ج.) «مۇسىلماننىڭ تۇلعالىق بەينەسى» اتتى كىتاپشادا: «بىرەۋدى كەمسىتۋ وعان زيان بەرۋ دەگەنى. ال شاريعاتىمىز بىرەۋگە زيان بەرۋدەن تىيعان» (10 بەت) دەپ جازىلىپتى. زيان بەرىلە مە ەكەن؟ زيان كەلتىرەدى دەسە ءبىرسارى.

ءبىز جەڭىل-جەلپى شولىپ شىققاندا بايقاعان بىرنەشە قاتە تۋرالى عانا ءسوز قىلدىق. شىنىندا قازىرگى شىعىپ جاتقان ءدىني كىتاپتاردىڭ كوپشىلىگى وقۋعا وتە اۋىر، اسىرەسە، كوپشىلىككە تۇسىنىكسىز تەرميندەرگە، ارابيزمدەرگە تولى. كوپتەگەن سويلەمدەر قاتىپ قالعان، اۋدارما ءماتىنى سەكىلدى.

مۇسىلمان دىنىنە بايلانىستى تەلەديدار ارقىلى بەرىلگەن حابارلاردا يمامدار مەن مولدالارىمىز، قاجىلارىمىز  ءدىني اتاۋلاردى الا-قۇلا ايتادى، ءتىپتى اللا دەگەن اۋىزعا كەلىپ تۇرعان ءسوزدىڭ ءوزى كەيىنگى ۋاقىتتا تەلەديداردا دا، مەرزىمدى باسىلىمداردا دا ەكى ءتۇرلى ايتىلىپ، ەكى ءتۇرلى جازىلىپ ءجۇر. «اللانىڭ ءوزى دە راس، ءسوزى دە راس» دەگەن ۇلى اباي سوزىنەن باستاپ قازاقتىڭ بارلىق زيالىسى اللا ءسوزىن ءتورت ارىپپەن ايتقانىن جانە سولاي حاتقا تۇسىرگەنىن بىلەمىز. ال اراب تىلىندەگى اللاھ قۇران وقىلعاندا سولاي ايتىلا بەرسىن، قازاقشا ءسوز قولدانىستارىندا اللا ءسوزى اۋىزعا جەڭىل ەمەس پە دەگەن وي كەلەدى. ونىڭ ۇستىنە ۇلتىمىزدىڭ قازاق دەگەن اتى سەكىلدى اللا ءسوزىن وڭنان سولعا قاراي وقىساڭ دا، سولدان وڭعا قاراي وقىساڭ دا، ءبىر ءسوز بولىپ شىعادى. وسىعان وراي:

«بوتقا جەگەن ادامداي باتىستىرىپ،

كورسەتەدى كەيبىرەۋ وقىس قىلىق.

اللا دەگەن اۋىزعا كەلگەن ءسوزدى

يمامدار ءجۇر اللاھ دەپ شاتىستىرىپ.

اللانى ايتساق كوڭىلگە قايعى الاردا،

قۇلشىلىعىڭ تىرلىكتە جاي قالار ما؟

قۇلاققا دا جاعىمدى قۇداي اتىن

تاماق قىرناپ ايتقاننان پايدا بار ما؟! 

وزگە ءتىلدى بىلمەسەك قىسىلعانبىز،

ءسوزدى نەگە باستايمىز ۇشىنان ءبىز؟!

اللا دەپ اباي دا ايتقان، تالاي دا ايتقان،

اراب ەمەس، قازاقپىز، مۇسىلمانبىز» –  دەگەن جولداردى جازعان ەدىم.

اۋزىمىز ۇيرەنگەن ء«بىسىمىللانى» دا يمامدارىمىز بيسميللاھ دەپ اۋزىن كەرىپ ايتادى. سالىستىرۋ ءۇشىن ايتا  كەتەيىن،  كاپىر دەگەن ءسوز اراب تىلىندە «كا»، «فا»، «را» دەگەن ءۇش ارىپتەن قۇرالعان. ارابتار سولاي ايتتى ەكەن دەپ، كاپىردى كافارا دەمەيمىز عوي. تۇپنۇسقاسىن وزگەرتپەۋ كەرەك دەگەن جەلەۋمەن  ساماۋىردى - ساموۆار، شاينەكتى - چاينيك، كەرۋەتتى - كروۆات دەپ سويلەگەن  قازاقتى ەستىدىڭىز بە؟!

«اباي» پورتالىندا مەنىڭ وسى پىكىرىمە قارسىلار اراب ءسوزىن بۇرمالاۋعا بولمايدى دەگەندى ايتىپتى. ولارعا بەرەر جاۋابىم:

«اللا دەسەم، قاتەسى جوق، اقىن-اۋ،

اللاھ دەگەن «اللا، اھ!» دەپ احىلاۋ.

قازاق ايتقان، عاجاپ ايتقان لەبىزگە

ارابتاردان كەرەك پە ءوزى باقىلاۋ؟».

ءبىر قۋانىشتىسى، ءدىني باسقارما اللا ءسوزى تۋرالى ارنايى ءپاتۋا شىعارىپ، كەمشىلىك تۇزەتىلدى. الاي       دا، شەت ەلدەن ءبىلىم الىپ كەلگەن يمامداردىڭ ءبىرازى بۇل پاتۋاعا قۇلاق اسىپ جاتقان جوق.

اللا قالاسا دەگەن ءسوزدى «ماشاللاح» دەپ، قۇتتى بولسىندى «مۇباراك» دەپ ايتىپ جۇرگەنىمىز ازداي، ينشاللانى «ينشاللاح»، سۇبىحاناللانى «سۇبىحاناللاح» دەگەنگە دە قۇلاعىمىز ۇيرەندى. قازاقتىڭ اتام زاماننان قالىپتاسقان اۋىزاشارىن كەيبىر مولدالار «يفتار» دەپ اراب تىلىندە تۇسىندىرەدى. سونداي-اق باۋىرىم، تۋىسىم دەگەننىڭ ورنىنا «اقي» دەگەن اراب ءسوزىن ءجيى قولدانادى. قازاقتا اقيلانىپ دەگەن ءسوز بار. ماعىناسى جاقسى ەمەس. انا تىلىمىزدەگى دايىن ءسوزدى وزگەرتىپ ايتقاننان نە ۇتامىز؟ ارابشاعا ءىش تارتۋ ءبىر كەزدەگى قازاق جاستارىنىڭ ورىس تىلىنە قۇمارلىعىن ەسكە سالادى. سول كەزدە قازاق ءسوزىنىڭ ورنىنا ورىس ءسوزىن ايتقاندار ءبىلىمدى سانالاتىن.

سول سياقتى اۋىزشا سويلەگەندە دە، جازباشا تۇردە دە سەنۋ، نانۋدى يستيقاد، ىجداعات، ىنتانى يجديھاد، شاپاعاتتى شافاعات، ەسەپ-قيساپتى حيسساب، اقيقاتتى حاقيقات، تەرەڭ ءبىلىمدى، بىلىمىرلىكتى ماعريفات دەپ جۇرگەندەر از ەمەس.

يسلام ءدىنى تۋرالى عىلىمي-تانىمدىق كىتاپتارمەن قاتار قالىڭ وقىرمان ساناسىنا تەز جەتەتىن ولەڭ-سوزبەن جازىلعان كىتاپتار دا اۋاداي قاجەت دەگەن پىكىردەمىن. ءدىندار ءداۋىر ادەبيەتىنىڭ كوپتەگەن وكىلدەرى وسى تاقىرىپقا قالام تەربەدى. وسى ۋاقىتقا دەيىن قالىڭ وقىرمانعا بەلگىلى بولعانى بار جانە بەلگىسىز بولىپ كەلگەن اقىنداردىڭ عازالدارى مەن نازىمدارى، ءدىني داستاندارى، ايتىستارىنىڭ تانىمدىق-تاعىلىمدىق جاعىمەن قاتار يماندىلىق تۋرالى بەرەتىن عيبراتى مول دەپ ەسەپتەيمىن. ونداي جىرلار قازىرگى قازاق قالامگەرلەرىندە دە از ەمەس.

ورتاعا سالار ويىمنىڭ تۇيىنىنە كەلسەك، قازاق ەشۋاقىتتا اراب بولا المايدى. مۇسىلمان بولساق، قازاقتىڭ اتا داستۇرىنە ساي، انا تىلىمىزگە قۇرمەتپەن قارايتىن ادام بولۋىمىز كەرەك. اتا-بابامىزدىڭ كەرەگەسى اعاش، ۇرانى الاش بولدى. ءدىنىمىز يسلام بولسا دا، ۇلتىمىز قازاق ەكەنىن ەشۋاقىت جادىمىزدان شىعارماعانىمىز ابزال.

اقىلبەك شاياحمەت، جازۋشى، احمەت بايتۇرسىنوۆ اتىنداعى قوستاناي مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسورى

Abai.kz