Cەرىك داۋلەتوۆتىڭ الشىن شەجىرەسى ( جاڭاشا كوزقاراس) كىتابىنىڭ وتكەن بولىمدەرىن تومەندەگى سىلتەمەلەردەن وقي الاسىزدار:

http://abai.kz/post/view?id=11229

http://abai.kz/post/view?id=11536

http://abai.kz/post/view?id=11495

http://abai.kz/post/view?id=12321

http://abai.kz/post/view?id=11255

http://abai.kz/post/view?id=12516

http://abai.kz/post/view?id=12542

شومەكەي

مۇحامەتجان تىنىشپاەۆ شومەكەيدى قىتاي جىلنامالارىندا ايتىلاتىن چۋ-مۋ-گۋنمەن بايلانىستىرادى، ۇرانى ء«دويت» دەيدى.

قازاق شەجىرەلەرى ء«الىم، شومەن ءبىر تۋعان، شومەننەن شومەكەي تۋعان» دەيدى، شومەكەيدى ءتورت تايپاعا بولەدى- توقا، كونەك، اسپان، بوزعۇل.

رەسەيدىڭ 1803 جىلى بۇحاراعا بارا جاتىپ قازاق جەرىندە ساتسىزدىككە ۇشىراعان ەكسپەديتسياسىنىڭ جەتەكشىسى پورۋچيك يا.پ. گاۆەردوۆسكيدىڭ شومەكەيدىڭ ءبىر ءبيىنىڭ اۋزىنان جازىپ العان شەجىرەسى بويىنشا شومەكەيلەر ءالىمۇلىنا قۇدا بولىپ كەلەدى، كولدەي، قاراتامىر، توقا- جيەندەر.

«كوگدا ورۋسوۆى ۆوينى ۆنەسلي سۆوي شاترى ۆ زدەشنيە ستەپي، اليمۋلى، سىن حانا مەنشەي وردى ي وسنوۆاتەل سيلنوگو كولەنا، جەنيل سىنا سۆوەگو نا دوچەري گلاۆنوگو ناچالنيكا چۋمەكەيسكوگو. رودستۆو سوەدينيلو نارودى سي، ي چۋمەكەيتسى ۆ اليمۋلينسكوم رودە سوستاۆيلي نىنە وتدەلەنيە، ۆ كوتوروم ۋدەلى، نازىۆاەمىە ەلديار, كاراتامىر ي تۋكان, پرويسحوديات وت دەتەي اليموۆىح; كۋيت-ايۋسىرىم ي كۋنياك – وت درەۆنيح چۋمەكەيتسەۆ، ا سارى-كاشكين – وت پروچيح ستەپنىح جيتەلەي تۋرسكوي پورودى. ۆسەح ايماكوۆ (ايماك زناچيت چاست ۋدەلا يلي نەبولشوە وتدەلەنيە) ۆ ناشەم وتدەلەني 18, ا كيبيتوك يلي سەمەي دو 21 000».[1]

وسىدان 2 عاسىردان استام ۋاقىت بۇرىن ايتىلعان بۇل شەجىرەنىڭ تاريح زەرتتەۋشىلەرى ءۇشىنماڭىزى زور.

شىنىمەن دە، شومەكەيدىڭ توقاسىنىڭ قۇرامىندا ءالىمنىڭ شەكتىسىنىڭ- بولەك، ءالىم-شەكتى- قاباقتىڭ- تولەس، ارالباي، حانگەلدى جانە پۇسىرمان، ءالىم-شەكتى-جاقايىمنىڭ- بەردىڭعۇل،قوسقۇلاق رۋلارى بار. بۇلاردىڭ ورمان ەلى ەكەنى ايتىلدى.

ەكىنشىدەن، راسىندا دا قويىت (ت. ۇسەنباەۆتىڭ شەجىرەسى بويىنشا اسپان ءبولىمىنىڭ قۇرامىندا) جانە كونەك رۋلارى – كونە رۋلار، ونىڭ مىناداي دالەلى بار. حويتفاميليالى قالماق تاريحشىسى (قويىتتار قالماقتا دا، موڭعولدا دا بار) بىلاي دەيدى:

«…تاكيم وبرازوم، سۋششەستۆۋيۋت تري نايبولەە پريەملەمىە ەتيمولوگيچەسكيە ۆەرسيەتنونيما حويت:

 وت سلوۆا حويد سو زناچەنيەم «سەۆەر»، چتو موجەت ۋكازىۆات نا لوكاليزاتسيۋ داننوي گرۋپپى ۆ وپرەدەلەننىي پەريود;

وت ەتنونيما سويوت (سوۆرەمەننىەنوسيتەلي كوتوروگو ياۆليايۋتسيا، پو ۆسەي ۆيديموستي، ساموديسكو-تيۋركو مونگولسكيمكونگلومەراتوم), ەتيمولوگيا كوتوروگو، ۆ سۆويۋ وچەرەد، تاكجە نۋجداەتسيا ۆ دەتالنوميسسلەدوۆاني;

 وت مونگولسكوگو سلوۆا حوي سو زناچەنيەم «لەس». 

پوسكولكۋ فاكتى كونتاكتوۆ مونگولويازىچنوگو ناسەلەنيا، كوتوروە موگلو بى وسۋششەستۆيت ۆ سۆوەم يازىكە پەرەحود «سويوت – حويوت – حويد»، س سويوتامي دو XIX ۆ. نە ۋستانوۆلەنى (حوتيا يح ۆەروياتنوست ۆەليكا),

ا تاكجە پوسكولكۋ زناچەنيە«لەسنىە» (حويد) يلي سوبيراتەلنو «لەسنىە نارودى» (حوين يرگەد) نە ۆىزىۆاەت سومنەني ۆ پلانە سمىسلوۆوي ناگرۋزكي، ۆ وتليچيە، سكاجەم، وت زناچەني «سۆەتلىي»، «جەلتىي»، «پرياموي» ي پر.،

يز ۆسەح ۆەرسي بولەە ۆەروياتنوي پرەدستاۆلياەتسيا ۆەرسيا وت سلوۆا حويسوزناچەنيەم «لەس».

زناچەنيە جە «سەۆەر» يلي «سەۆەرنىي» ۆ وتنوشەني ەتنونيما حويت (حويد) موجەت يمەت بولەە پوزدنەە پرويسحوجدەنيە (XVII–XVIII ۆۆ.) ي پوەتومۋ پري ۆىبورە پرەدپولاگاەموگو زناچەنيا، نا موي ۆزگلياد، ۋستۋپاەت زناچەنيۋ «لەسنوي»، كوتوروە، پو ۆسەي ۆيديموستي، ي ياۆلياەتسيا يسحودنىم دليا سوۆرەمەننوگو ەتنونيما حويت».[2]

كورىپ وتىرعانداي، قويىتتار دا –ورمان ەلى.

كونەككە كەلەر بولساق، ول ءسوزدىڭ ءتۇپ-توركىنى موڭعولتىلىنەن كەلگەن:

حونوگ  (ىدىس)  1. كونەك;  2. شەلەك;  3.وقشانتاي، ءدارى قالتا; [3]

دەمەك، كونەك شىنىمەن دە پورۋچيك يا.پ. گاۆەردوۆسكيدىڭ جازعانىنداي كونە شومەكەي رۋى.

سارىقاشقىنعا كەلەيىك. شەجىرە بويىنشا سارى- شومەكەيدىڭ بوزعۇل تايپاسىنان. ال بوزعۇلدىڭ ماعىناسى- قاشقىن، قاراڭىز:

بوسگول   بوسقىن، قاشقىن (ادام)[4]

بۇل تايپانىڭ قۇرامىندا دۋلاتتا بار قۇدايقۇل، جادىك، قاناي رۋلارى  بار.

18-19 عاسىرلاردا باشقۇرتتاردىڭ تابىن تايپاسىنىڭ تەلياۋ بولىمشەسىندە  سارى جانە كونەك رۋلارى، ال سۋنارسى تايپاسىنىڭ بايكي بولىمىندە شومەكەي رۋىنىڭ ءوزى بولعان.[5]

شومەكەيدى قۇراعان ءتورت تايپانىڭ ءبىرى اسپان دەدىك. مىنا كارتادا سايان تاۋلارىنان باستاۋ الىپ، ەنيسەيگە قۇياتىن اسپان دەگەن وزەن بار، كەلەسى بەتتە كارتاسى بەرىلگەن.

«قۇپيا شەجىرە» بويىنشاجوشىنىڭ وزىنە قاراتقان ورمان ەلىنىڭ باتىس شەكاراسى بايجىگىت وزەنى دەگەن ەدىك. سول وزەندى بويلاي قونىستانعان بايجىگىتتەردىڭ ءبىر بولىگى قازىر شومەكەيدىڭ قۇرامىندا.

سونىمەن، شومەكەي - ورمان ەلىنەن شىققان رۋلار وداعى، كەيبىر رۋلار شومەكەيگە كەيىنىرەك كەلىپ قوسىلعان.

ىلگەرىدە ۇراڭقايلىق جارشىتاي اقساقالدىڭ (سۇبەتەي باتىردىڭ اكەسى) تەمۇشىن دۇنيەگە كەلگەندە كورىگىن ارقالاپ، سىيلىققا بۇلعىن جورگەك الىپ كەلگەنى تۋرالى «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىنەن» ءۇزىندى كەلتىرىپ ەدىك.[6]ول ۇزىندىدە نازار اۋدارارلىق ەكى نارسە بار. ءبىرىنشىسى- بۇلعىن تەرىسىنەن كەز-كەلگەن اڭشى جورگەك ىستەي المايدى، ول ءۇشىن تەرىنى يلەپ، وڭدەي الاتىن شەبەر بولۋ كەرەك. ەكىنشى نازار اۋدارارلىق نارسە، سۇبەتەيدىڭ اكەسىنىڭ كورىك ارقالاپ جۇرگەنى. ونىسىنا قاراعاندا، جارشىتاي اقساقال مەتالل بالقىتۋ جونىنەن دە شەبەرلىگى بار.

موڭعولشا شەبەردى ء«دۇي» دەيدى[7], ال ء«دۇيت» دەگەنىمىز- شەبەرلەر دەگەن ءسوز. شومەكەيدىڭ ۇرانى «ءدۇيت=دويت» بولعانىنا قاراعاندا، ولار ورمان ەلىنىڭ شەبەرلەر كاستاسىنان بولسا كەرەك.

قاراكەسەك

قاراكەسەكتەر الشىندا دا، ارعىندا دا بار. ەكەۋىنىڭ ءتۇبى ءبىر – سايان تاۋلارى. سول تاۋلاردىڭ تىۆا مەن كراسنويار ولكەسى شەكتەسەتىن تۇسىنداعى تەڭىز دەڭگەيىنەن 2600 م بيىكتىكتەگى ورماندى جوتالارىنىڭ ءبىرى – كەسەك تايگا دەپ اتالادى.كەسەك ءسوزى موڭعولشادان اۋدارعاندا كۇشىگەن دەگەن قۇستى بىلدىرەدى دەپ ىلگەرىدە ايتقان ەدىك. شاماسى مۇندا كۇشىگەندەر كوپ بولسا كەرەك.

وسى تايگادا اڭشىلىقتى كاسىپەتىپ، كۇن كورىپ جۇرگەن سايان-ۇراڭقاي تايپاسىكەسەك دەپ اتالعان.كەسەكتەردىڭ ۇراڭقاي تايپاسى ەكەنىن گرۋمم-گرجيمايلودان كورەمىز.

«زاسيم، ي افريكانوۆ-«ۋريانحايسكايا زەمليا ي ەيا وبيتاتەلي» ۆ «يزۆ. ۆوست.-سيب. وتد. ي. رۋسسك. گەوگر. وبشش.»، 1890, XXI, № 5نازىۆاەت چەتىرە كوستي ۆ سوستاۆە وينارسكوگو سۋمىنا: تونگكاك, بايگارا، كيزەك-سوين ي يرگيز...»[8]

وسى كەسەكتەردەن ءبولىنىپ، 13 عاسىردا الشىننىڭ جانە ارعىننىڭ قۇرامىنا كىرگەن توپتار قاراكەسەك اتانعان. ال ورمان ەلى-الشىندارمەن ارالاس-قۇرالاس بولعان قىرعىزداردىڭ قۇرامىندا كەسەكتەردىڭ دە، قاراكەسەكتەردىڭ دە بولۋى ولاردىڭ قىرعىزدارعا ءار مەزگىلدە كەزەڭ- كەزەڭىمەن قوسىلعانىن بايقاتادى.

ت. ۇسەنباەۆتىڭ «الشىن شەجىرەسى» بويىنشا قاراكەسەكتەن ەسىل مەن توبىل تۋادى، توبىلدان ۇڭگىت تۋادى. بۇل رۋلارعا بايلانىستى رەسەيدىڭ ديۆنوگورسك قالاسىنىڭ ماڭىندا ەنيسەيگە قۇياتىن ارالارى 20 كم توبىل جانە ۇڭگىت وزەندەرى بار ەكەنىن اتاعانىمىز ءجون بولار.

ۇڭگىتتەر جاپپاس رۋىنىڭ قۇرامىندا دا بار.

قاراكەسەكتىڭقۇرامىندا شەكتىدە كەزدەسەتىن قالۋ،شوڭ،تىلەۋ-قاباق،تولەس، نازار رۋلارى بار. ول شەكتى مەن قاراكەسەك رۋلارىنىڭ ءبىر-بىرىنە جاقىندىعىن بايقاتادى.

قاراساقال

موڭعول التايىنىڭ قىتاي جاعىندا تەڭىز دەڭگەيىنەن 2765 م بيىك ساقال تاۋى بار.

وسى تاۋدى مەكەندەگەن ەل ساقال اتالعان. ولاردان ءبولىنىپ شىققان قاراساقال رۋى قازاق الشىندارىنىڭ قۇرامىندا ەكەنى بەلگىلى. ال ەندى وسى تايپالار تاعى قايدا بار؟

ورىس عالىمى، اكادەميك ۆ.ۆ.رادلوۆتىڭ جازۋى بويىنشا التايلىقتار «التاي-كيجي» جانە «چۋي-كيجي»بولىپەكىگە بولىنەدى. «چۋي-كيجيدىڭ» ءبىر رۋى ساقال دەپ اتالادى.[9]

              گرۋمم-گرجيمايلونىڭ ايتۋى بويىنشا ۇراڭقاي ولكەسىندە جادانا وزەنىنىڭ بويىندا سايىن-نويان قوسىنىندا قاراسال دەگەن رۋ بولعان. [10]

              تىۆا ۋيكيپەدياسىندا 19 عاسىردا التاي ۇراڭقايلارىنىڭ اراسىندا  قاراسايان قوسىنىندا قاراساقال رۋىنىڭ، كوك مونشاق قوسىنىندا اداي مەن شۇڭگىر رۋلارىنىڭ بولعاندىعى ايتىلادى.[11]

بۇل مالىمەتتەر قاراساقال تايپاسىنىڭ ورمان ەلى ەكەنىنىڭ ايعاعى.

               شەكتى تايپاسىندا كەزدەسەتىن ءبىراز رۋلار قاراساقالدىڭ قۇرامىندا دا بار. ولار- باۋبەك، تولەس، شۇڭگىر، پۇسىرمان، اسان-ۇسەن. بۇل وسى ەكى رۋدىڭ ارالاس-قورالاستىعىن كورسەتەدى.

تورتقارا

تورتقارا تۋرالى التاي-سايان ولكەسىنەن ەشقانداي توپونيم كەزدەسپەدى.

ت.ۇسەنباەۆ بويىنشا تورتقارا (قاراماشاق)- ورازگەلدى، وراز، جانشۇكىر،قاراش اتتى ءتورت اعايىندى جىگىتتەردىڭ ۇرپاقتارى.

قازاق سوۆەت ەنتسيكلوپەدياسى بويىنشا الشىن تورتقارالارى- نايماننىڭ ماتاي تارماعىنىڭ قۇرامىنداعى تورتقارالاردىڭ ءبىر بولىگى.

 «ماتاي — ورتا ءجۇز نايمان تايپاسىنىڭ قۇرامىنا كىرەتىن رۋلار بىرلەستىگى. شەجىرە دەرەكتەرى بويىنشا ماتايدان اتالىق، كەنجە، قاپتاعاي رۋلارى تاراعان. مايتايلار شىعىس قازاقستان وبلىسى شار، قىزىلسۋ، كوكپەكتى، بىلقىلداق وزەندەرىنىڭ القابى مەن شىڭعىستاۋ، جۋانتوبە، سالقىنتوبە تاۋلارىنىڭ اتىرابىن مەكەندەگەن. قاپتاعاي ۇرپاقتارى (قىدىرالى، قۇلشان، تورتقارا، تولىباي، ءتورتسارى، اقتىلەس، كولدەي، جۇمباي، قارجاۋ، بورتە) لەپسى، قاپال وزەندەرىنىڭ جانە اقسۋ، سارقانت، بۇيەن وزەندەرىنىڭ القابىن قونىستانعان. ۇرانى — قاپتاعاي، ءبورىباي. رۋلىق تاڭباسى — ء(بورى).»[12]

كەيبىر شەجىرە دەرەكتەرى بويىنشا تورتقارا- ماتايدىڭ ۇرپاعى جارىلقامىس باتىردىڭ جەمەت، قاراكوز، جالاڭ، بولەك دەگەن 4 ۇلىنىڭ لاقاپ اتى. وسى 4 جىگىت جوڭعار شاپقىنشىلىعى كەزىندە ناعاشىلارى الشىندارعا كومەككە كەلىپ، ەرلىك كورسەتەدى.

م.س.مۇقانوۆ پەن ۆ.ۆ. ۆوستروۆ سىندى عالىمدار داتورتقارا رۋىن نايمان تايپاسىنىڭ ماتاي رۋىنان  ءبولىنىپ شىققان دەپ ەسەپتەيدى.

«ۆوزۆراششاياس ك ۆوپروسۋ و پرويسحوجدەني ەتوگو رودا، نەوبحوديمو ۋكازات، چتو كاك ي پرەدىدۋششي، رود تورتكارا وپرەدەلەننو نەداۆنەگو (نە رانشە XVI-XVII ۆۆ). پرويسحوجدەنيا، ي كاك نام كاجەتسيا، وسنوۆنايا ەگو ماسسا پو كاكيم-تو نەيزۆەستنىم پريچينام وتدەليالاس وت پلەمەني نايمان (رودا ماتاي), ۆ سوستاۆە كوتوروگو يمەەتسيا پودرازدەلەنيە تورتكارا ».[13] 

ارينە، بۇل تۇجىرىم- ەرتەرەكتە، كەڭەس داۋىرىندە قالىپتاسقانبولجامنىڭ ناتيجەسى. شىنىندا دا، ماتايدىڭ جالاڭ، بولەكاتالىقتارى الشىن تورتقارانىڭ قۇرامىندا دا بار. الايدا، زاماناۋي تاسىلدەردىڭ ناتيجەلەرىنەجۇگىنەتىن بولساق، جاقسىلىق ءسابيتوۆتىڭ ىلگەرىدە اتالعان  ەڭبەگىنىڭ[14]تىركەمەسىندەگى كەستەدە Y-حروموسوماعا تەست تاپسىرعان تورتقارا رۋىنىڭ ەكى ازاماتىنىڭ ەكەۋىنىڭ دە گاپلوتوبى الشىندارعا ءتان س3س1 بولىپ شىققانى كورىنەدى. ال نايماننىڭ ماتاي رۋىنان تەست تاپسىرعان 5 ازاماتتىڭ تورتەۋىنىڭ گاپلوتوبى و3, بىرەۋىنىكى- R1b1a2. وسى ماتاي رۋىنىڭ تورتقارا بولىمشەسىنەن جالعىز ازامات گاپلوتوبىن انىقتاعان ەكەن، ونىكى دە R1b1a2 بولىپ شىعىپتى.

         گەنەتيكالىق گەنەالوگيانىڭ بۇل ناتيجەلەرى تورتقارالاردىڭ  نايمان تايپاسىنان گورى الشىن تايپاسىنا جاقىنىراق ەكەنىن بايقاتادى.

كەيبىر تاريحشىلار تورتقارانى «قارا» سوزىنەن باستالاتىن الشىننىڭ 4 رۋىنان- قاراكەسەك، قاراساقال، قاراكەتە، قاراماشاق-قۇرالعان تايپا دەپ ەسەپتەيدى.

نەگىزىندە، تورتقارانىڭ قۇرامىندا الشىننىڭ باۋبەك، ايت، تىلەۋ-قاباق، انداعۇل، سەيىتقۇل، ايداربەك، سەكسەن، ايۋسياقتى رۋلارىنىڭ كەزدەسۋى، تورتقارانىڭ ورمان ەلى- الشىن ەكەنىنىڭ قوسىمشا ايعاعى.

(جالعاسى بار)

Abai.kz