ىلەنىڭ جاعاسى ءنىلدىڭ جاعاسى سياقتى. بۇيرات قۇمداردىڭ اراسىندا توراڭعى وسەدى. اعاشتا دا مىنەز بولادى. مىنەز بولماسا، وقشاۋ تۇرا ما؟

ساپار وڭىنان تۋىپ، تۇر­سىن­جانعا جولسەرىك بولدىق. تۇيە­مويىن اعاشتاردىڭ تۇسىنا كەل­دىك. كەيدە باسى ورتتەي قى­زارادى. سىيديعان ءتۇرى تۇرسەكەڭە ۇق­سادى.

– اناۋ اعاش نە اعاش؟ – دەدىم ءبىر ەزۋ تارتىپ الدىم دا.

– توراڭعى، – دەدى تۇرسىنجان باۋىرىن كورگەندەي جۇمسارىپ.

– تاۋدىڭ بالاسى بىلمەيدى ەكەن دەسەم.

تۇرسىنجاننىڭ رازى بول­عان­دا جىلى جىميىپ كۇلەتىنى بار. قىرلاۋىت قاباعىنىڭ استىنا شۋاق جۇگىردى. توراڭ­عىنى تا­نىعانىنا راحاتتاندى. باسقا اۋىل­د­ىڭ بالاسى ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ با­لاسىن تانىعانداي مەن دە ءمازبىن.

– بۇل ءوزى قاسيەتتى اعاش. قابىعىن تىلسەڭ قان شىعادى. سون­دىقتان ەشكىم تيىسپەيدى. قۋ­راپ قالعاندارىن عانا الادى. ايت­پەسە شەبەرلەرگە تاپتىرمايتىن ماتەريال، – دەيمىن مەن.

تۇرسىنجان ەندى وسىنىڭ ءبا­رىن مەنىڭ بىلگەنىمە رازى كەيىپ تانىتتى. مەنى قوستاپ بىر­دەڭە ايتقىسى كەلىپ تاماعى بۇل­كىل­دەدى. بىراق ىشىندەگىسىن تۇگەل اي­تىپ السىن دەگەندەي، ءسوزىڭنىڭ ارتىن توساتىن ادەتى بار. ء«ا، ءيا»، – دەپ ەرنىن جىبىرلاتتى. ەندى توقتاسام، ۇزىن سونار اڭ­گىمەگە كەتپەك. جەر بەتىندە تو­راڭعىنىڭ قانداي تۇرلەرى كەزدەسەدى؟ قازاقستاندا قانشا ءتۇ­رى وسەدى؟ ايتپاقشى، لەپسىنىڭ جا­عاسىندا بولىپ پا ەدىڭ؟

– توراڭعى ءتۇن ىشىندە سىڭ­سىپ جىلايدى. قۇلاق قويىپ تىڭ­دا­ساڭ، سىڭسىپ ءان سالعان سە­كىل­دە­نە­دى. سازى ادامدى شاقىرىپ ارباپ تۇ­رادى. بىراق، تۇبىندە ۇيىقتاۋعا بول­مايدى. بۇل دا جاڭعاق اعاشى سياق­تى، – دەپ كەزەك تيگىزبەي باس­تىرمالاتىپ كەتتىم.

بايقايمىن، «توراڭعى تۇندە ءان سالادى» دەگەنىم ەلەڭ ەتكىزدى. ء«ومىر بويى تۇرسىنجاندى تىڭ­داپ كەلە جاتىرمىن، مەنى دە ءبىر تىڭ­داسىن» دەپ اسىرىپ ايتتىم. باسقا باسقا، تۇرسىنجاندى تاڭ­عالدىرۋ قيىن. بىراق ول اعاشتىڭ ءان سالاتىنىنا ءبىراز ەمەكسىدى.

توراڭعى نەگىزى تازا اعاش. دە­نى ءتوزىمدى بولعانمەن، جانى قىل­­داي نازىك. باسقالاردىڭ اراسىنا تىعىلمايدى، جايلى ورىن­عا تالاسپايدى. جايداق سۋدان سۋ ىشپەيدى، ىشەم دەسە دە ىشە المايدى. تۇرعان جەرى ءشول، سورتاڭ. تامىرىن ون مەتردەي تەرەڭگە جىبەرەدى. ءدىڭى مىقتى اعاش.

بىلاي شىعا بەرە: «سيديعان ءتۇرى تۇرسەكەڭە ۇقسايدى»، – دەگەن ويىما تاعى كەلدىم. توراڭعىنىڭ سيرەك وسەتىن اعاش ەكەنىن، قازىر بۇرىنعىدان دا ازايىپ بارا جاتقانىن ويلادىم.

«قىزىل كىتاپقا» ەنگىزىلگەن اعاشتىڭ قالاي قۇرىپ بارا جاتقانى ەرىكسىز تاڭداندىرادى. ونسىز دا توراڭعىنى كيەلى اعاش دەپ ەشكىم سىندىرمايدى. قۋراپ، سەمىپ قالعاندارىنان عانا دومبىرا، قوبىز جاسايدى. بىراق قازىر ەل ىشىندە ونداي شەبەرلەر دە قالعان جوق. ەندەشە توراڭعىعا نە جاۋ ءتيدى؟

انا ءبىر جىلى تۇرسىنجان الما­تىداعى «سامال» شاعىن اۋ­­دانىنان «قازاقفيلم» جاق­قا كوش­تى. «اۋاسى تازا جاققا بار­عان ەكەنسىڭ»، – دەدىم. «سا­لىس­تىرمالى تۇردە تازا»، – دەپ كە­بىر­تىكتەنگەن داۋىسى قولقامدى جۇلىپ الا جازدادى. كۇننىڭ قاباعى كىرتيسە، تۇرسىنجاننىڭ دا قاباعى كىرتيەتىن كەز.

تۇرسىنجاندى ساياق ادامعا اي­نالدىرىپ بارا جاتقان دا سول كۇ­تىمنىڭ جايى بولۋ كەرەك. قازىر الماتىدان تاعى ءبىر-ەكى قادام الىس­تادى. شۋلى ورتاعا كەلە بەر­مەيدى، سۇحبات بەرە بەرمەيدى. سىرىن، مۇڭىن انىمەن ايتىپ جاتقانداي ەلەستەيدى. «اققۋدىڭ كوز جاسىنداي كولگە تامعان، جانىمدى تەربەتەسىڭ شەرگە تول­عان»…

ءبىر كۇنى تۇرسىنجان «اق جەلكەن» جۋرنالىنىڭ جاس وقىر­مان­دارىمەن سۇحباتتاسۋعا كەلدى. تىلشىلەردىڭ: «بالالار كەزدەسۋگە شاقىرادى»، – دەگەن ءسوزىن جەرگە تاستاي المادى. بالالاردىڭ قويعان سۇراقتارىنا ەكى ساعات ىنتى-شىنتىسىمەن جاۋاپ بەردى.

مەنىڭ ەسىمە وسىدان جيىر­ما-جيىرما بەس جىل بۇرىن قازاق­تىڭ ۇلكەن اقىنى ءابدىراشتىڭ جا­راسقانىمەن جاساعان سۇحباتى ءتۇس­تى. قازاق پوەزياسىن ءىش قىر­تى­سىن قوتارا تالداعان ونداي سۇح­بات ايقىن نۇرقاتوۆتىڭ، سو­دان سوڭ ساعات اشىمباەۆتىڭ جو­لىن جاڭاشا جالعاعانداي جالت قاراتتى. جاس تىلشىلەرمەن اڭ­گىمەسى سونداعى قىزۋقاندى پىكىرلەرىن ەرىكسىز ەسكە سالدى.

ادەبيەتتە بىرەۋلەر سىنشىل، بى­رەۋلەر ءمىنشىل، ەندى بىرەۋلەر مەنشىل بولادى. تۇرسىنجاننىڭ سىنشىلدىعى باسىم، بىراق مىنشىلدىگى مەن مەنشىلدىگى جوق. سىنىن انىق جانە قانىق ايتادى. سويلەمدەرى فوتوگرافيالىق دالدىككە قۇرىلادى. نە اسىرىپ، نە كەمىتكەن جەرى بولمايدى. اسىرىپ تا جىبەرمەيدى، اقىڭدى دا جەمەيدى. بۇل جاعىنان كىدى، كىرپياز، تازا.

ءبىر قىرعىز ءبىر قىرعىزدى: «اۋرا­سى تازا، ءوڭۇنون نۋر چىگىپ تۋرگان، كيريپ كەلسە جانىندا 5-6 ادام كوشتاپ جۇرگوندوي كوپ ادامدىن ءسۇرۇن الا جۇرگون كيشي ەلە»، – دەپ ماقتاپتى. مەندە دە بەتكە ماقتاۋ دەگەن جوق، سون­دىق­تان قىرعىزشالاپ كەتتىم. اۋى­لى­مىز قىرعىز جەرىنەن الىس بول­سا دا، ءبىزدىڭ جاقتا «ش»-نى «چ» دەپ سويلەيدى. قىرعىز جاققا قاي­تا تۇرسىنجاننىڭ اۋىلى جاقىن.

مىنە، سول تۇرسىنجان كەلىپ كەتكەننەن كەيىن ءبىر قىز بالا: «اۋراسى جاقسى ادام ەكەن»، – دەدى. تاعى ءبىر قىز بالا: «مەن تۇرسىنجان اعانى ارىق ادام با دەپ جۇرسەم، بويى ۇزىن ەكەن»، – دەدى. تاعى بىرەۋى: «مەن بۇل كىسىنى اسقار جۇمادىلداەۆپەن نەگە شاتاستىرام دەسەم، بۇل كىسى دە ماتەماتيك ەكەن عوي»، – دەدى. كەزدەسۋدەن العان اسەرلەرىن جاسىرا الماي، بالالار ءبىراز ۋاقىت دابىرلاستى.

جوعارىدا ءبىز اڭگىمە ەتكەن تو­راڭعىنىڭ دا ءدىڭى مىقتى. الىس­تان سيديىپ كورىنگەنمەن، قا­سىنا بارساڭ سوم جارالعانىن باي­قايسىڭ. ونىڭ ءبارى قاتىپ قال­عان قاڭقا ەمەس، بويىنا ءسولدى كوپ جينايتىن اعاش. ءشولدى جەردە ءوسىپ تۇرسا دا، بويىندا ىلعال مول. توراڭعىنىڭ ءتۇسى، بوياۋى قانىق كورىنەتىنى سودان. ءشولدىڭ اعاشى بولسا دا، «توراڭعىداي تولىقسىپ» دەگەن دە ءسوز بار ەكەن.

كوپ بولدى، تۇرسىنجاننىڭ الىس­قانى قوعامنىڭ دەرتى. تىلگەن جەر­دەن قانى شىعاتىن دەرت. تو­راڭ­عىنىڭ دىڭىنەن شىققانداي تام­شىلاپ تۇرادى. ءبىز قازىر وتار­شىل­دىق پەن بوداندىقتان كەيىن وزى­نە-ءوزى ەندى-ەندى كەلىپ جاتقان ۇلت­پىز.

بويىمىزدا سىلىپ الىپ تاس­تايتىن كەسەلدەر از ەمەس. مى­سا­لى، نامىس ءۇشىن ءشيدىڭ باسىن سىن­دىرمايتىندار بار، بىراق «نا­مىسىڭ جوق» دەسە قىرىلىپ قا­لا جازدايدى.

بىردە تۇرسىنجانعا: «نامىس­شى­ل­دىق تۋرالى وسىنداي ءبىر شى­عار­ماڭ بار ەدى، ەسىمە ءبىر ءتۇسىپ، ءبىر تۇسپەي تۇرعانى»، – دەدىم. سون­دا تۇرسىنجان: «قايسىسىن اي­تا­سىڭ، مەنىڭ جازعاندارىمنىڭ ءبا­رى سول جىرتىس ءبىر جىرتىس قوي»، – دەدى. «بىراق، «باياعى جارتاس – ءبىر جارتاس، قاڭق ەتەر، تۇكتى باي­قاماس» بوپ تۇر ەمەس پە؟» – دەگ­ەندى الدە ول ايتتى، الدە مەن ايتتىم، ايتەۋىر ايتتىق.

تۇرسىنجاندى اباي تاقىرى­بى­نا جاقىنداتقان وسى مىنەز.

ادەبي سىندى ەسسە تۇرعى­سى­نان جازۋ تۇرسىنجاندى ءبىراز بيىك­كە كوتەردى. ايقىن نۇرقاتوۆ تا ابايعا وسى باعىتتا كەلگەن. بىراق جەلدىرتىپ كەتەتىن تۇستارى كوپ. ءدام-تۇزىنىڭ ەرتە تاۋسىلا­تىنىن سەزىپ، اسىعىڭقىراعان ءتا­رىزدى. ساعات اشىمباەۆ بولسا، في­لوسوفياعا قاراي اۋىڭقىراپ كە­تەدى. ءبىرى تازا عىلىمنىڭ ادامى، ەكىنشىسى قايراتكەرلىگى باسىم قو­عامشىل كىسى. ال، تۇرسىنجان نەنى ىزدەسە دە ادەبيەتتىڭ ءوزىنىڭ ىشى­نەن ىزدەيدى. سوندىقتان ەسسە جانرىنا جانى جاقىن.

«تاريح بىزگە جاس ابايدىڭ كەل­بەتىن ساقتاعان جوق»، – دەپ سەزىمگە تيەتىن ەسسە تىلىندە جازادى. راسىندا دا ءبىز كورىپ جۇرگەن ابايدىڭ سۇگىرەتى ءبىزدى ابايدان الىستاتىپ تۇرعان سەكىلدەنەدى. تۇر­سىنجاننىڭ ماقساتى اباي­­دى ۇلتقا جاقىنداتۋ. ءوز جۇر­تىمەن ءوزىن قاۋىشتىرۋ. اباي پورترەتىنە ۇزاعىراق توق­­تا­لۋىنىڭ ءوزى تارتىمدى. اباي پورت­­رەتى ارقىلى اباي جۇم­با­عى­نىڭ ىشىنە كىرە تۇسەدى.

ءابىلحان قاستەەۆ «جاس اباي­دى» سالدى. ءۇڭىلىپ قاراساڭىز، اباي­دىڭ ءتۇرى سوپايىڭقىراپ تۇر. قاستەەۆ قاستەەۆ بولعاننان كەيىن ءسال ەركىنسىگەن ءتارىزدى. ال ەندى تۇر­س­ىن­جاننىڭ قالامىنداعى ەر­كىن­دىك وزگەشە ەركىندىك. «جاس اباي­دى بەينەلەگەن ءبىردى-ەكىلى كار­تينا ەشكىمنىڭ ساناسىنا سىڭبەي-اق قويدى»، – دەپ جازادى تۇرسىنجان.

مىنا ءبىر ءسوزدى تۇرسىنجان ەمەس، باسقا بىرەۋ جازسا، ءبى­راز ادام ەر-تۇرمانىن باۋىرىنا الىپ تۋلايتىن ەدى. «قاي-قاي­سى­مىز­دىڭ دا ابايتانۋداعى العاش­قى قادامىمىز قازاقستان­دا­عى بارلىق مەكتەپتىڭ قابىر­عا­لا­رىن­دا ءىلۋلى تۇراتىن سەزىمسىز، توق­مەيىل، جايداق قارتتىڭ بەي­نە­سىنەن باستالعان جوق پا؟»، – دەي­دى تۇرسىنجان. جۇرت «وسى تۇر­سىن­جان بىردەڭە بىلەتىن شىعار» دەپ ويلايدى. ايتپەسە ءبىز ءۇشىن ابايدىڭ سۋرەتى كەشەگى قىتىمىر قوعامدا پارتيا بەكىتكەن نۇسقا سياق­تى بەرىك ورنىعىپ قالعان.

مىنە، تۇرسىنجان شاپاي عى­لىمي ءتىلدى قيناماي، ەسسە تىلى­مەن-اق وسى قاساڭ تۇسىنىككە ساۋ­­لە جۇگىرتتى. ونىڭ ۇستىنە تۇر­­سىنجان ابايدىڭ سىرتقى بەي­­نەسىن عانا ەمەس، ىشكى بولمى­سىن قالاي تانۋىمىز كەرەك ەكەنىنە دە ەموتسيونالدى تۇر­دە ەشكىمنىڭ جانىن اۋىرتپاي عانا ادەمى جول نۇسقادى. بۇل ونىڭ شىعارماشىلىق ينتۋ­ي­تسيا­سىنىڭ قانشالىقتى مىقتى ەكە­نىن كورسەتەدى.

قارا سوزدەن ولەڭگە كەلگەندەر جوق، ولەڭنەن قارا سوزگە كەل­گەندەر كوپ. سونىڭ باسى – اباي. قارا ءسوز جانر ما، جانر ەمەس پە؟ قارا ءسوزدىڭ ءانتونيمى – ولەڭ ءسوز. ولەڭ ءسوزدىڭ جانرى – پوەزيا. دەمەك، قارا ءسوزدىڭ جانرى – پروزا. اباي وسيەت دەپ ال­عان جوق. قارا ءسوزدىڭ ىشىنە كىرىپ جازدى. قارا ءسوزدى قاسيەت تۇتىپ، وسيەت ءسوز دارەجەسىندە قول­داندى. بالكىم، ودان دا بيىك تۇر­عان بولار.

قازاق ادەبيەتىندە جانردىڭ داۋى جەسىر داۋىنان ءبىر كەم ەمەس. «تۇرسىن­جاننىڭ جازىپ جۇرگەندەرى نە؟»، – دەپ باس قاتىرۋشىلار بار. ونىڭ كىتاپ­تا­رىندا «ادەبي سىن، ەسسەلەر، پۋب­لي­تسيستيكالىق تولعاۋلار، اڭ­گىمەلەر» دەگەن انىقتامالار بىرىنەن ءبىرى تۋىنداپ جاتادى. كىتاپتارىنىڭ اتتارىنا قاراساڭ، سونىڭ ءبارى شىن مانىندە كوركەم دۇنيەلەر ەكەنىن اڭداتادى.

مىسالى، ەكىنشى كىتابىنىڭ اتى «شىن جۇرەك – ءبىر جۇ­رەك»، ولەڭ كىتاپقا دا تاپتىرماي­تىن ات. ءۇشىنشى كىتابى «قازاق­تىڭ جانى» دەپ اتالادى، پۋب­لي­­تسيستيكالىق تولعاۋلار ءۇشىن كۇت­­­پەگەن اتاۋ. توراڭعىنىڭ با­سى سياقتى دوڭگەلەنىپ تۇر. ءتور­تىنشى كىتابىنىڭ اتى «كۇلكى جا­­نە كوز جاسى»، بۇل ەندى ناعىز درا­­ما، ءتىپتى تراگيكومەديا. ال ەندى نەگىزگى جانرىن وسى انىق­تا­­ما­­لاردىڭ قوسىندىسىنان شى­عا­رىپ الىڭىز.

ءوز باسىمىز پروزاشى بول­عان سوڭ، تۇرسىنجاندى ءوز قاتارى­مىز­عا تارتقىمىز كەلەدى. دۋلات يسا­بەكوۆ اۋىز­شا ءبىر سوزىندە: «پروزادا بايانداپ جازۋ، سۋرەتتەپ جازۋ دەگەن ادىستەر بار»، – دەپ قالىپ ەدى. ەكەۋىندە دە سيۋ­جەت العا شىعىپ تۇر. ال تۇر­سىن­جاندا سيۋجەت ەكىنشى پلاندا قالعان. مىنەزدەۋ، كەي­ىپ­تەۋ، وبراز جاساۋ الدا تۇر. ونىڭ شى­­­عار­­مالارىنىڭ جانرىن تانىماي شا­تا­سۋىمىزدىڭ ءبىر سىرى وسىن­دا جاتقان سە­كىلدى. ايتپەسە ايى­زىڭ قانىپ وقيتىن كوركەم-اق شىعارما.

تۇرسىنجان بۇگىنگى ادام­دار­دىڭ بولمىسىن اشۋدا تەرەڭ پسي­حولوگيزمگە بارادى. ولاردىڭ باسىنداعى جاعدايدى ىشكى دراماتيزمگە قۇرادى. اقىرىندا ونى اششى ساركازممەن بەرەدى. تۇرسىنجاندى دانىشپان دەپ وتىر­عامىز جوق، بىراق وزىنە ءوزى كۇل­گەن ادام دانىشپان. ياعني، ونىڭ كەيىپكەرلەرى رەتىندە تۇ­بىن­دە ءسىز بەن ءبىز دانىشپان بولىپ شىعا كەلۋىمىز عاجاپ ەمەس. كۇل­سەك باسقاعا ەمەس، وزىمىزگە كۇ­لەيىك.

الگى ساپاردان ەسەنعالي، ۇلىقبەك، تۇرسىنجان ءبارىمىز بىرگە قايتتىق. بۇل مەنىڭ تالانتتى ادامداردىڭ قاسىندا ءبىر كۇن دە بولسا بىرگە ءجۇرىپ، ءبىر جاساپ قال­عان كەزىم بولدى. ىلەدەن ارى-بەرى وتكەن جو­لاۋشىنىڭ قۇم توبەلەردىڭ اراسىنان سورايىپ شىعا كەلەتىن تۇيەمويىن تو­­راڭ­­عىعا كوز سالماۋى مۇمكىن ەمەس. جاي قارامايدى، ونىڭ تا­كاپپارلىعىنا تاڭدانادى، قاي­سارلىعىنا تامسانادى، جۇمباعىن شەشكىسى كەلىپ ويلانادى. ءبىز جاقتا بۇل اعاشتى «قۇم پاديشاسى» دەپ تە اسپەتتەپ قويادى. قۇم پاديشاسىمەن كوزبەن قوشتاسىپ، باسقا جولاۋشىلار سياقتى ءبىز دە ىلە جارىقتىقتىڭ سورتاڭدى جاعالاۋىنان الىستاپ ۇزاي بەردىك. كولىك جۇرگىزىپ كەلە جاتقان جيەنىم اداي از-كەم ورناي قالعان ۇنسىزدىكتى بۇزىپ، مۋزىكا قوستى. ءبىرازدان بەرى كوپ تىڭدالىپ جۇرگەن ءبىر ءان قۇلاقتان كىرىپ، بويدى الىپ شارىقتاي جونەلدى. «اققۋ-قاز اۋەلەيدى قالىقتاعان، قايتەيىن قاناتىم جوق قالىپ بارام»…

ءبىزدىڭ جاققا جيدە گۇلدە­گەن­دە بارساڭ عوي، شىركىن. جيدە­نىڭ سول كەزدەگى ءيىسى ءاتىردىڭ يى­سىن­­دەي بۇرقىرايدى. جيدە گۇل­دەگەندە ءبىر بارىپ قايتارمىز، بال­كىم. تۇرسىنجاندى سوندا ءبىر تاڭ­داندىرارمىن دەگەن ويىم بار.

جۇسىپبەك قورعاسبەك

الماتى

"ەگەمەن قازاقستان"