قوستىلدىلىك دەگەنىمىز - «ادامنىڭ ەكى ءتىلدىڭ كومەگىمەن قارىم-قاتىناس جاساۋى» (ميحايلوۆ م. م. دۆۋيازىچيە. چەبوكسارى، 1968, 3-بەت), ياعني ادامداردىڭ قوعامدىق ومىردە انا تىلىمەن بىرگە باسقا دا شەت تىلىندە سويلەۋ قۇبىلىسى. ال كوپتىلدىلىك – ەكىدەن كوپ تىلدەردە ءتۇسىنىسۋ.

جالپى، قوستىلدىلىك، كوپتىلدىلىك – ءارتۇلى ەتنوسقا جاتاتىن ادامداردىڭ، ۇلت پەن ۇلتتىڭ، مەملەكەت پەن مەملەكەتتىڭ اراسىنداعى قارىم-قاتىناستاردى قامتاماسىز ەتۋ ماقساتىندا ەستە جوق ەسكى زامانداردان كەلە جاتقان الەۋمەتتىك قۇبىلىس. ەرتەدەگى گرەكتەر جات تىلدە سويلەگەندەردى جاقتىرماي، «بار-بار» («ۆارۆار»، ياعني نە سويلەگەنى تۇسىنىكسىز) اتاعان. بىراق تا حالىقتار اراسىنداعى ارالاس-قۇرالاستىڭ دامي تۇسۋىمەن بايلانىستى ادامداردىڭ ەكى، نە ودان دا كوپ تىلدەردى ۇيرەنۋگە ماجبۇرلىگى ارتا تۇسكەن. ءتىپتى باسقا تىلدەردى بىلمەيىنشە، ادامداردىڭ دۇرىس ءومىر ءسۇرۋى قيىنداي تۇسكەن. عالىمداردىڭ انىقتاۋىنشا، بولاشاقتا حالىقتار اراسىنداعى ءتۇرلى بايلانىستاردىڭ ۇلعايا تۇسۋىمەن بايلانىستى كوپ ءتىل بىلۋشىلىكتىڭ دە ماڭىزى ارتا بەرەدى. قازىردىڭ وزىندە-اق كوپ ءتىل بىلۋشىلەردىڭ سانى ءبىر تىلدىلەرگە قاراعاندا، الدەقايدا كوپ (احمەتجانوۆا ز. يازىك ۆ سوتسيالنوم، كۋلتۋرنوم ي كوممۋنيكاتيۆنوم كونتەكستە. الماتى، 2012, 472-بەت). قازىر جەر شارىن مەكەندەگەن حالىقتاردىڭ 70 پايىزدايى ەكى، نە ودان دا كوپ تىلدەردى ءارتۇرلى دەڭگەيدە مەڭگەرگەن. ويتكەنى، قازىر ءبىز ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان جاھاندانۋ ءداۋىرى شەگارالاردى بىلمەيتىن، كوپ تىلدە سويلەيتىن زامان.

قوستىلدىلىكتىڭ پايدالى جانە زياندى جاقتارى بار. تاعى ءبىر قاسيەتى بىرنەشە ءتىلدى قولدانۋ بارىسىندا ونىڭ وسى ەكى جاعىنىڭ ءبىرى عانا جۇزەگە اسادى (گ. د. الدابەرگەنوۆا. ياۆلەنيە بيلينگۆيزما ۆ پەرسپەكتيۆە يسسلەدوۆانيا. ۆ كنيگە «يازىك: سيستەما، فۋنكتسيونيروۆانيە». الماتى، 2007, 180-بەت). سوندىقتان دا قوستىلدىلىكتى اق، قاراسىن اجىراتىپ بارىپ، جۇزەگە اسىرۋدىڭ ماڭىزى زور. 

«ەكى ءتىلدى بىلەتىن ادام ءبىر ءتىل بىلەتىن ادامنان جوعارى تۇرادى... ءار ادام قارجىسى مەن جاعدايى كەلسە، ءۇش ءتىلدى ۇيرەنگەنى ءجون; انا ءتىلىن، ءوزى تۇراتىن مەملەكەتتىڭ ءتىلىن جانە بارلىق حالىق ۇيرەنۋگە تالپىناتىن   ءتىلدى» (يسمايل گاسپرينسكيدىڭ ناقىل سوزدەرى. «اڭىز ادام»، 2014, №20).

شەت ءتىلىن ۇيرەنۋ بارىسىندا ادام باسقا ءبىر ۇلتتىڭ ءسوزىن، سويلەم قۇراۋ تاسىلدەرىن مەڭگەرۋ ارقىلى ونىڭ ويلاۋ جۇيەسىنە ەنىپ، رۋحاني الەمىنە قادام باسادى; جاڭا ءبىر حالىقتىڭ ۇلتتىق بولمىسىن اشادى. شەت تىلىندە سويلەۋ ارقىلى سول ۇلتشا ويلايدى; مۇنىڭ ءوزى سول ۇلتپەن ىشتەي جاقىنداستىرا تۇسەتىن بولادى. ەڭ باستىسى باسقا تىلدەردى ءبىلۋ ادام مەن ادامدى، ۇلت پەن ۇلتتى، حالىق پەن حالىقتى جاقىنداستىرا تۇسەدى.

ءتىل ءبىلۋى بارىسىندا ادامنىڭ قارىم-قاتىناس جاساۋ، الەۋمەتتەنۋ، ءبىلىمىن ارتتىرۋ مۇمكىندىكتەرى ەكى-ءۇش ەسەگە دەيىن ارتادى. ويتكەنى ءار ءتىل - وزىنشە ءبىر تۇتاس الەم. ءتىل ۇيرەنۋ ارقىلى ادام جاڭا ءبىر الەمنىڭ، الەمدىك وركەنيەتتىڭ تاعى ءبىر عيماراتىنىڭ  ەسىگىن اشىپ، ىشىنە كىرىپ، تانىسا باستايدى. ءبىرىنشى كەزەكتە ادامنىڭ اقپاراتتىق، مادەني جانە ەكونوميكالىق كەڭىستىگى  كەڭەيىپ، تانىم-تۇيسىگى ارتا تۇسەدى.

سوڭعى كەزدەردەگى زەرتتەۋلەر بىرنەشە ءتىل بىلەتىندەردىڭ باسقالارعا قاراعاندا ۇقىپتىراق، ويىن تەز جيناقتاپ ايتۋعا قابىلەتتىرەك كەلەتىندىگىن  انىقتاپ جاتىر. ونىڭ باستى سەبەبى ادام ءبىر تىلدەن ەكىنشى تىلگە ويلاۋعا كوشكەندە، ونىڭ ميى اقپاراتتاردى شاپشاڭ رەتتەپ، ەڭ ماڭىزدىلارىن تەز ىرىكتەپ الۋعا ماشىقتانادى ەكەن (كيريلل ستاسەۆيچ. ينوستراننىي يازىك پوموگاەت دۋمات نا ليۋبوم ۆوزراستە. «ناۋكا ي جيزن»، 2014, №7). سوندىقتان دا كوپ تىلدىلىك ماسەلەسىنە عىلىمي تۇرعىدان كەلىپ، ونىڭ جاقسى جاقتارىن دا، تەرىس تۇستارىن دا ءاردايىم ەسكەرىپ وتىرعان ءجون.

وسى ماسەلەنى ارنايى زەرتتەگەن ءبىرسىپىرا عالىمدار قوستىلدىلىكتىڭ جاس بالانىڭ ويلاۋ قابىلەتىنىڭ دامۋىنا كەرى اسەرىن تيگىزەتىنىن انىقتاعان. ويلاۋ بارىسىندا ەكى ءتىلدىڭ ءبىر-بىرىنە كەدەرگى كەلتىرىپ، تەجەۋ تۋدىراتىندىعى، ءسويتىپ بالانىڭ ويلاۋ جۇيەسىنىڭ قالىپتاسۋىنداعى ايتارلىقتاي كەرى اسەر ەتەتىندىگىن العا تارتادى.  

ەكىنشى شەت ءتىلىن ۇيرەنۋ ءومىر قاجەتتىلىگىنەن تۋىنداپ، ەركىندىك، تەڭدىك، ىزگىلىك نيەتتەرىمەن جۇرسە عانا ول - پايدالى. ب. حاسانوۆتىڭ پايىمداۋىنشا، قوستىلدىلىك - ەكى جاقتى (قازاقشا-ورىسشا، ورىسشا-قازاقشا) بولعاندا عانا پايدالى. نەگىزىنەن، سولاي بولۋى ءتيىس. وكىنىشكە وراي، بىزدە ءبىر جاقتى  ءجۇرىپ جاتىر (حاسانوۆ ب. ح.  كازاحسكو-رۋسسكوە دۆۋيازىچيە. الماتى، 1987, 23-بەت). كسرو-نىڭ كەزىندە بەلگىلى ءبىر ماقساتتارمەن جۇزەگە اسىرىلعان قوستىلدىلىكتىڭ ءبىر باعىتتا عانا ءجۇرۋى تاۋەلسىز قازاقستاندا كۇنى بۇگىنگە دەيىن جالعاسىپ جاتىر.

قوستىلدىلىكتىڭ ءبىر جاقتى ءجۇرۋى ءتىل ۇيرەنۋدى ءتۇرلى جولدارمەن ماجبۇرلەپ ەنگىزۋ ارقىلى جۇزەگە اسىپ،  ورنى تولماس  زيان شەكتىرەدى. پروفەسسور ز. احمەتجانوۆا   باسقا ءتىلدىڭ باسىمدىعىنداعى قوستىلدىلىك  انا ءتىلىن قولدانۋ اياسىن تارىلتۋعا الىپ كەلىپ، مۇنىڭ اياعى ۇلتتىق سانا-سەزىمىنىڭ قالىپتاسۋىنا كەدەرگى جاسايتىندىعىن ايتادى (ز. احمەتجانوۆا يازىك ۆ سوتسيالنوم، كۋلتۋرنوم ي كوممۋنيكاتيۆنوم كونتەكستە. الماتى، 2012, 476-بەت).

استانا مەديتسينا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسور م. احمەتوۆ ء«ار ۇلتتىڭ انا ءتىلى - سول ۇلتتىڭ گەنەتيكالىق ءبىر كودى. كوپ جىلدار بويى وزگە جۇيەدە، وزگە تىلدە وقىتامىز دەپ، كودىمىزدى شاتاستىردىق. ءتىلىمىز شۇبارلاندى. كودى بۇزىلعان سانا-فۋنكتسياسى بىج-تىج بولعان كۇردەلى مەحانيزم ىسپەتتى. ورىستىڭ فيلولوگ مامان عالىمدارى بۇگىنگى ورىس ءتىلىنىڭ احۋالىنا «رۋسسكي يازىك بولەن» دەپ، دياگنوز قويىپ وتىر، ال ءبىزدىڭ قازاق ءتىلىمىز رەانيماتسيادا جاتىر. قازىر تۋرا سونداي جاعدايدامىز...

ءتىل بۇزىلۋ، دىنسىزدەنۋ، ءدۇبارالانۋ - ۇلتتىڭ نەگىزگى كودىن شاتاستىرادى» (مۇحامبەديا احمەتوۆ. ۇلتابار مەن كوتەنشەك: ايىرماسى قانداي؟ «دات»، 08.10.2015)-دەپ، جازىپتى.

شەت ءتىلىن بىلۋگە ۇمتىلۋشىلىقتىڭ ساياسي-الەۋمەتتىك، پسيحولوگيالىق، مادەني-انتروپولوگيالىق سەبەپتەرى بار. ءاربىر ادام بەلگىلى ءبىر قوعامدا ءومىر سۇرە وتىرىپ، سول قوعامنىڭ سۇرانىستارىنا، تالاپتارىنا ساي ءومىر سۇرەتىندىگى بەلگىلى. دەمەك، قوستىلدىلىك تە ادامنىڭ قوعامدىق قاجەتتىلىكتەرىن قامتاماسىز ەتۋ ماقساتىندا تۋىندايتىن تابيعي قۇبىلىس ەكەن. بۇل - قوستىلدىلىكتىڭ، كوپتىلدىلىكتىڭ پايدالى جاعى.

دەسەك تە، كوپ ءتىل ءبىلۋدىڭ وسىنداي پايدالى جاقتارىمەن قاتار، كەرى اسەرىن تيگىزەتىن تۇستارى دا بارشىلىق ەكەن. ءماجبۇرلى تۇردەگى قوستىلدىلىك ۇلتارالىق الاۋىزدىقتاردى قوزدىرىپ، ونىڭ قاينار كوزىنە اينالادى; قوعامداعى انتوگونيستىك قايشىلىقتاردى كۇشەيتىپ، ءبىر ۇلتتىڭ ەكىنشى ءبىر ۇلتقا باسىمدىعىن جۇزەگە اسىرىپ وتىرادى.  مۇنىڭ سوڭى سويلەۋشىلەردىڭ ءبىر بولىگىنىڭ، نەمەسە تولىقتاي  انا ءتىلىن تاستاپ،  ەكىنشى تىلگە اۋىسۋىنا، مۇنىڭ اياعى ءوز ءتىلىنىڭ جويىلۋىنا، ۇلتىنىڭ اسسيملياتسياعا ۇشىراۋىنا الىپ كەلەدى. دەمەك، قوستىلدىلىك انا تىلىنەن ەكىنشى ءبىر تىلگە، ياعني ءوز ۇلتىنان باسقا ءبىر ۇلتتىڭ رۋحاني الەمىنە وتكەرىپ جىبەرەتىن كوپىر ءرولىن اتقارادى. عالىم دەۆيد كريستال ء«تىل اجالى» اتتى كىتابىندا ءبىر ءتىلدى، نەمەسە ۇلتتى جوق قىلىپ جىبەرۋ ءۇشىن ولارعا قوستىلدىلىكتى ەنگىزسە، جەتىپ جاتىر دەپ، جازىپتى. سوندا سويلەۋشىلەرىنىڭ سانى كوپ باسىم، ياعني باسقىنشى ءتىل وزىنەن ءالسىز ءتىلدى اسسيميليتسيالاپ، جۇتىپ جىبەرەدى ەكەن.

عالىم ن. رساليەۆا شەت تىلدەرىن ءبىلۋدىڭ مىناداي ءپوزيتيۆتى تۇستارىن اتايدى:

« -گەنولوگيالىق تۇرعىدان جاقىندىعى جوق، مۇلدەم باسقا مادەنيەت وكىلىمەن تىكەلەي، اۋدارماشىسىز، ەمىن-ەركىن قارىم-قاتىناس جاساي الامىز (بۇرىن ونداي مۇمكىندىك بولماعان);

 - عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزگەندە، بۇرىن تەك قانا قازاق جانە ورىس تىلدەرىندەگى ادەبيەت كوزدەرىنە جۇگىنەتىن بولساق، ەندى عىلىمى ىلگەرى دامىعان شەتەلدەردەگى مول ماعلۇماتتارعا قول جەتكىزە الامىز;

 - عالامتورداعى اعىلشىن تىلىندەگى ماعلۇماتتى يگەرە الامىز;

 - ءتىلىن مەڭگەرگەن جاستار جانە عالىمدار ەكونوميكاسى دامىعان مەملەكەتتەردە ءبىلىم الۋعا جانە سول وزىق تاجىريبەنى ەلگە الىپ كەلۋگە مۇمكىندىك الدى; -ءوز زەرتتەۋلەرىمىزدىڭ ناتيجەسىن دە شەتەلدەردەگى جوعارى حالىقارالىق دەڭگەيدەگى كونفەرەنتسيالارعا، كونگرەستەرگە، سيمپوزيۋمدارعا شىعارىپ، كورسەتە الاتىن بولدىق;

- وزگە مادەنيەتتەردىڭ كوركەم ادەبيەتىن بۇرىنعىداي (نەگىزىنەن) ورىس تىلىندەگى اۋدارماسىنان ەمەس، ءوز تۇپنۇسقاسىندا دا وقىپ، تانىسا الاتىن بولدىق;

- ءتول ادەبيەتىمىزدىڭ وزىق ۇلگىلەرىن دە جەتەكشى شەتەل تىلدەرىنە تۇپنۇسقاسىنان اۋدارۋ ۇدەرىسى (باياۋ قارقىنمەن بولسا دا) باستالدى;

- اعىلشىن ءتىلىن وقىتۋدىڭ مەتودولوگياسىن الەمدەگى ەڭ جەتىلدىرىلگەن ءتىل ۇيرەتۋ تاجىريبەسى رەتىندە (باسقا دا تىلدەردى وقىتۋعا) پايدالانۋعا بولادى; -ءوندىرىستىڭ قاي سالاسىندا بولسا دا، اعىلشىن ءتىلىن نەمەسە باسقا دا شەتەل ءتىلىن بىلەتىن ماماننىڭ جالاقىسىمەن سالىستىرالى تۇردە العاندا، جوعارىراق، ت. س.» (ن. رساليەۆا. قازاقستانداعى ءۇش تۇعىرلى ءتىل يدەولوگياسىنىڭ ءپوزيتيۆتى جانە نەگاتيۆتى تۇستارى. كىتاپتا: «تۇركىتانۋ مەن قازاق فيلولوگياسىنىڭ دامۋى: عىلىمي مۇرا جانە عالىم فەنومەنى. حالىقارالىق عىلىمي-تەوريالىق كونفەرەنتسيا ماتەريالدارى». الماتى، 2014, 320-بەت).

 سونىمەن بىرگە ەلىمىزدە جۇزەگە اسىرىلىپ جاتقان «قوستىلدىلىك» پەن ء«ۇش تۇعىرلى ءتىل» ساياساتىنىڭ جاعىمدى جاقتارىمەن قاتار مىناداي نەگاتيۆتى تۇستارى بار:

 «- تىلدەردى ۇيرەنۋ كىسىنىڭ باسقا پايدالى امالدارعا جۇمساۋعا بولاتىن ۇزاق ۋاقىتى مەن كوپ ەنەرگياسىن الادى;

- وندىرىستە كەيدە قۇجاتتاردى ءۇش تىلدە تولتىرۋعا تۋرا كەلەدى; جۇمىس بىرنەشە ەسەلەنەدى;

 - كومپيۋتەردە تىلدەردى اۋىستىرىپ وتىرۋدىڭ ءوزى دە ۋاقىت الادى; كەيدە قاي تىلدە تۇرعانىن بىلمەي، سويلەمدى جازىپ قويىپ، ءوشىرىپ، قايتا جازۋعا تۋرا كەلەدى; بۇل ۋاقىتتى عانا المايدى، جۇيكەگە دە ەلەۋلى دارەجەدە اسەر ەتەدى;

 - قازاق ءتىلىن ەكى ۇلكەن ءتىل (ورىس جانە اعىلشىن تىلدەرى) فونەتيكالىق تۇرعىدان دا، گرامماتيكالىق تۇرعىدان دا، لەكسيكالىق تۇرعىدان دا باعىندىرىپ الىپ ارا جاتقانداي ۇدەرىسكە كۋا بولىپ وتىرمىز;

 - ۇستەم تىلدەردە سويلەيتىن حالىقتاردىڭ تىلىمەن قوسا مەنتاليتەتىن دە قابىلداۋ كىسىنى ءوز مادەنيەتىنەن بىرتىندەپ قول ۇزۋگە، سونىڭ سالدارىنان ءوز رۋحاني قۇندىلىقتارىنا نەمقۇرايلى قاراۋىنا، كەيدە ءتىپتى اياق استى ەتۋىنە دەيىن الىپ بارادى; ت. س. س.» (سوندا، 325-326 بەتتەر).

سونىمەن، قوستىلدىلىك، باسقا ءتىلدى ۇيرەنۋ انا تىلىنە نەگىزدەلمەگەن جاعدايدا پايداسىنان گورى زيانى اسا قاۋىپتى ەكەن. شۆەيتساريالىق سۆياششەننيك ە. بلوحەر «قوستىلدىلىك: جاقسىلىعى مەن كەمشىلىگى» اتتى ەڭبەگىندە تۇلعانىڭ رۋحاني تۇتاستىعىن بۇزىپ، ينتەللەكتۋالدى دامۋىن تەجەيتىنىن جازادى. سول سياقتى ءاسسوتسياتيۆتى پسيحولوگيانىڭ كورنەكتى وكىلى ي. ەپشتەين بيلينگۆيزمنىڭ ويلاۋ قابىلەتىنىڭ دامۋىنا كەرى اسەر ەتەتىنىن ايتا كەلىپ، ەكى تىلدە سويلەيتىن ادامدى («بيلينگۆ») باعىتى بەلگىسىز تۇلعا («دەزوريەنتيروۆاننايا ليچنوست»), ال قوستىلدىلىكتى («بيلينگۆيزم») الەۋمەتتىك باقىتسىزدىق («سوتسيالنوە زلو») اتاپتى. بەلگىلى نەمىس عالىمى لەو ۆايسگەربەر  تەك انا ءتىلىنىڭ عانا ادامنىڭ جان-جاقتى جەتىلۋىن قامتاماسىز ەتە الاتىنىن، سول سەبەپتى دە باسقا ءتىلدى، مادەنيەتتى جاپپاي قولدانۋدىڭ الەۋمەتتىك تۇرعىدان قاۋىپتىلىگىڭ، ونىمەن تەك اسا دارىندىلاردىڭ عانا اينالىسقانى دۇرىستىعىن، جالپى قاراپايىم جاننىڭ و باستا ءبىر ءتىلدى بولىپ جاراتىلعانىن العا تارتادى. ء«تىل جانە حالىق» اتتى كىتابىندا ا. ا. پوتەبنيا ەكى ءتىلدى جاستايىنان يگەرۋدىڭ ءومىر تۋرالى  تۇتاستاي تۇسىنىكتىڭ، عىلىمي ابستراكتسيانىڭ  قالىپتاسۋىنا كەدەرگى كەلتىرەتىنىن ەسكەرتىپتى. وسىنداي پىكىردى فريدريح نيتسشە دە ءبىلدىرىپتى (قاراڭىز: د. شايباكوۆا. بيلينگۆيزم: زا ي پروتيۆ. كىتاپتا: تەورەتيچەسكيە ي مەتودولوگيچەسكيە پروبلەمى فيلولوگي. سبورنيك. الماتى، 2015, 593-598).

 بالا پسيحولوگياسىن، ءتىلى مەن دۇنيەتانىمىنىڭ قالىپتاسۋىن ءبىرشاما زەرتتەگەن ەڭبەكتەرىمەن تانىمال بولىپ، بالا دامۋىنىڭ كوگنيتيۆتىك تەورياسىن جاساعان  شۆەيتساريالىق اتاقتى پسيحولوگ ءارى فيلوسوف ج. پياجە بالا 6-7 جاسىندا ءوزىنىڭ قاي ۇلتقا جاتاتىندىعى جايلى العاش رەت ەسىتىپ، حاباردار بولا باستايدى; 8-9 جاسىندا ءوزىنىڭ، اتا-اناسىنىڭ قاي ۇلتتان ەكەندىگىن، انا ءتىلىن، تۋعان جەرىن بىلەتىن بولادى; 10-11 جاسىندا ول ءوزىن سول ۇلتتىڭ وكىلى رەتىندە تولىق سەزىنىپ، تاريحىنىڭ، مادەنيەتىنىڭ وزگەشەلىكتەرىن  ايىرا الادى، ياعني، ونىڭ ۇلتتىق سانا-سەزىمى، بولمىسى تولىق قالىپتاسادى  دەپ، جازادى (ج. پياجە. يزبراننىە ترۋدى. پسيحولوگيا ينتەللەكتا. گەنەزيس چيسلا ۋ رەبەنكا. لوگيكا ي پسيحولوگيا. م.، 1964, 659-بەت). دەمەك، بالا 10-11 جاسىندا بەلگىلى ءبىر ۇلتتىڭ وكىلى بولىپ قالىپتاسادى ەكەن. ال بۇل كەزدە بالانى باسقا تىلدە تاربيەلەۋ - ونى كوزبە-كوز باسقا ۇلتقا قاراي يتەرۋ بولىپ شىعاتىندىعى ەشبىر دالەلدى قاجەت ەتپەسى انىق.

بيلينگۆيزمنىڭ پروبلەمالارىنا ارنالىپ 1928 جىلى ليۋكسەمبۋرگتە وتكەن حالىقارالىق كونفەرەنتسيا  قوستىلدى بالالاردىڭ ويلاۋ  قابىلەتى مەن ءتىل دامۋىندا ارتتا قالاتىندىعىن ءبىر اۋىزدان اتاپ وتكەن. سوندىقتان دا ءاربىر بالا ونىڭ بويىندا انا ءتىلى نەگىزىندە ۇلتتىق ويلاۋ جۇيەسى قالىپتاسقانشا، الدىمەن، وتباسىندا، سوسىن مەكتەپتىڭ باستاۋىش سىنىپتارىندا مىندەتتى تۇردە انا تىلىندە تاربيەلەنىپ، سودان كەيىن بارىپ شەت تىلدەرىن ۇيرەنۋ پايدالى بولماق.

كوبىنە يمپەريالاردىڭ كەزىندە كورىنىس تاباتىن قوستىلدىلىك از ساندى ۇلتتاردىڭ ءتىلىنىڭ جويىلىپ كەتۋىنە اپارىپ سوقتىرادى.  جاھاندانۋدىڭ بارىنشا قانات جايا تۇسۋىمەن بىرگە ءتىل يمپەرياليزمى دە كۇشەيىپ، قوستىلدىلىك پەن كوپتىلدىلىك باسقاشا سىپات الىپ كەلەدى.  سوندىقتان دا قوستىلدىلىككە، ء«ۇش تۇعىرلى تىلگە» بارىنشا نازار اۋدارا تۇسكەن ءجون.

قوستىلدىلىك تۋرالى دەۆيد كريستال ءوزىنىڭ ء«تىل اجالى» اتتى كىتابىندا بىلاي دەپ جازىپتى: ء«تىل جويىلاردا قوستىلدىلىك پايدا بولادى. ەكى ءتىلدى ەرتكەن ەكى مادەنيەت ءوزارا شايقاسقا تۇسەدى. اقىرىندا جەڭىمپاز مادەنيەتتىڭ تىلىندە سويلەۋشىلەر كوبەيەدى. ال جاڭاعى جەڭىلىس تاپقان شاعىن مادەنيەتتىڭ تىلىندە سويلەۋدەن باسقا ەمەس، ءوزىنىڭ جاس ۇرپاعى ۇيالا باستايدى. انا تىلىندە سويلەۋگە قىسىلاتىن سول ۇرپاق تا «جەڭىمپاز مادەنيەتتىڭ» اياعىنا جىعىلادى. اعا ۇرپاق - اتا-انا قانشا اۋرەلەنسە دە ءوز بالالارىنا انا ءتىلىن ۇيرەتۋگە شامالارى جەتپەيدى. ەڭ وكىنىشتىسى دە - وسىندا».

سوندا قوستىلدىلىك دەگەنىمىز دە ءوڭىن وزگەرتكەن، شاپانىن اينالدىرىپ كيگەن ۇلتسىزداندىرۋدىڭ تاۋەلسىز قازاقستان تۇسىندا جۇزەگە اسىپ جاتقان زامانعا لايىقتى «مودنىي» ءبىر ءتۇرى بولىپ شىعادى. قازاق ءتىلىنىڭ قازاق قوعامىندا وزىنە لايىقتى ورنىن الۋىنا وسى سەكىلدى سىرتى جىلتىراق، ءىشى بىلدىراق ساياساتتاردىڭ ايتارلىقتاي كەدەرگى كەلتىرىپ وتىرعانىن ايتپاسقا بولمايدى.

قوستىلدىلىك قازاق ۇلتىن ىشتەي ءىرىتىپ، از بولسا دا قولىندا قازاقتىڭ بيلىگىن ۇستاعان، وزدەرىن ۇلت «ەليتاسى» سانايتىن شالا قازاقتاردى ىرىكتەپ شىعاردى. قازىر ۇلتىنىڭ بولاشاعى ءۇشىن كۇرەستە وزدەرىن پروگرەسشىل ساناپ، ۇلكەن مىنبەرلەردە  قازاق اتىنان سويلەپ جۇرگەن شالا قازاقتاردىڭ ۇلتىنىڭ كەلەشەگىنە كەلتىرىپ جاتقان زياندىقتارى ولاردى ىشتە جۇرگەن ۇلت جاۋلارىنا قوسىپ وتىر.

قوستىلدىلىك اقىر سوڭىندا ءوز ءتىلىن بىلمەيتىن، ۇلتىن مەنسىنبەيتىن، وزدەرىن ۇلتتان جوعارى سانايتىن كوسموپوليتتەردى،  «ماڭگۇرتتەر» مەن كوزقامانداردى» شىعاردى. «ماڭگۇرت» دەگەن جاۋ قولىنا ءتۇسىپ، قورلىق پەن زورلىقتىڭ نەشە اتاسىن كورىپ، ءمۇساپىر عارىپكە اينالعان جان. ول - تراگەديالىق بەينە. «كوزقاماندار» ءبىلىمدى، اقىل-ەسى ءبۇتىن، دۇنيە ءجۇزى تاريحىنان ءسوز قوزعاعاندا جەلدەي ەسەدى. بىراق ولاردىڭ ءبىلىمى - ءوز ۇلتىنا جاناسىمى جوق كوسموپوليتتىك ءبىلىم. كوزقامانداردىڭ قازىرگى مۇراگەرلەرى ءوز انا ءتىلىن بىلمەيدى. حالقىنىڭ سالت-ءداستۇرىن مانسۇقتايدى. ەلىنىڭ تاريحىن قادىر تۇتپايدى. ەڭ قاسىرەتتىسى سول - ولار ەلىندەگى بولىپ جاتقان قۇبىلىستارعا ءوز ۇلتىنىڭ ماقسات مۇراتى تۇرعىسىنان ەمەس، باسقا ءبىر ەلدىڭ كوزقاراسى مەن  دۇنيەتانىمى بيىگىنەن قارايدى» (ر. بەردىباي).

ءسويتىپ، انا ءتىلىن بىلمەۋشىلىك، نەمەسە بىلە تۇرا مەنسىنبەۋشىلىك، ونىڭ ورنىنا باسقا تىلدە سويلەۋشىلىك قازاق ۇلتىن ىشتەي قاق جاردى. قازاقستاندىق نەمىس جازۋشىسى گ. بەلگەر بۇل تۋرالى «قازاقتاردىڭ قازىر تىلگە بايلانىستى جىكتەلۋى - وتە-موتە وتكىر ماسەلە. بايشىكەشتەرگە انا ءتىلىنىڭ كوك تيىنعا قاجەتى جوق. ولاردىڭ ءتىلى - دوللار. ءتىلدى ساقتايمىن دەۋشىلەر - تۇگەلىمەن جالاڭاياق، جارلىلار. جانى كۇيگەن بازبىرەۋلەر بار كىنانى ورىس تىلىنە ءۇيىپ-توككىسى كەلەدى. بۇل - تۇبىرىمەن قاتە. قازاق ءتىلىنىڭ باستى جاۋى - ۇلتتىق نامىس پەن رۋحتان جۇرداي قازاقتاردىڭ ءوزى» (ت. ساۋكەتاەۆ. قازاقتىڭ گەراعاسى. «جاس الاش»، 28.10.2014)-دەگەن پىكىر ءبىلدىرىپتى.

سوندىقتان دا  ا.بايتۇرسىنوۆتىڭ وسىدان ءبىر عاسىر بۇرىن شىرىلداپ تۇرىپ ايتقان مىنا ءبىر ويلارى ءاردايىم ەستە بولۋى كەرەك: «...ءار حالىققا كەرەگى - ءوز ءدىنى، ءتىلى، جازۋى ساقتالۋ. سولاي بولعان سوڭ باستاۋىش مەكتەپ، اۋەلى ميسسيونەرلىك پىكىردەن، پوليتيكادان الىس بولارعا كەرەك، ياعني قازاقتىڭ ءدىنى، ءتىلى، جازۋى سۇمدىك پىكىر، سۋىق قولدان تىنىش بولارعا كەرەك... اۋەلگى ءۇش جىلدا بالالار كىلەڭ قازاقشا وقۋ كەرەك... باستاۋىش مەكتەپتە كىلەڭ قازاق تىلىندە ۇيرەتىلەتىن نارسەلەر: وقۋ، جازۋ، ءدىن، ۇلت ءتىلى، ۇلت تاريحى، ەسەپ، جاعراپيا، شارۋا-كاسىپ، جاراتىلىس جايى» (باستاۋىش مەكتەپ. «قازاق»، 1914, №61); «اۋەلى ءبىز ەلدى تۇزەۋدى بالا وكىتۋ ءىسىن تۇزەۋدەن باستاۋىمىز كەرەك. نەگە دەسەك، بولىستىقتا، بيلىكتە، حالىكتىق تا وقۋمەن تۇزەلەدى. قازاق ىسىندەگى نەشە ءتۇرلى كەمشىلىكتىڭ كوبى تۇزەلگەندە، وقۋمەن تۇزەلەدى» (قازاقشا وكۋ جايىنان. «قازاق»، 1913, №14»); «جاستاردىڭ وقۋ-تاربيە جۇمىسى تۇزەلمەي، جۇرت ءىسى تۇزەلمەيدى» (وقىتۋ جايىنان «قازاق»، 1913, №63).  ۇلت قامىن، حالىق كەلەشەگىن ويلاعان ءاربىر ازاماتتىڭ ەسىندە جۇرەر، كۇنى بۇگىنگە دەيىن ماڭىزىن جويماعان، ومىرشەڭ ويلار «مەنى ۇمىتپا، ۇمىتساڭ، كۇنىڭ قاراڭ بولار» دەگەندەي، شىرىلداپ تۇر.

ەلىمىزدە قوس تىلدىلىكتىڭ ساقتالىپ قالا بەرۋىنە اسىرەسە شالا قازاقتار مۇددەلىلىك تانىتۋدا. ولاردىڭ ويىنشا، جۋىق اراداعى قازاقستاننىڭ بولاشاعى قوس تىلدىلىككە تىكەلەي بايلانىستى. اسىرەسە، قازاقستان بيلىگىنىڭ جانە قازاق ەليتاسىنىڭ قوس ءتىلدى بولۋى  - ءومىر تالابى. «قوستىلدىلىك - بىزگە اللا سىيلاعان ۇلكەن سىي. سوندىقتان دا ءبىز مۇنى بارىنشا ءتيىمدى پايدالانا ءبىلۋىمىز كەرەك. قازاق ءتىلىن دامىتۋ ورىس ءتىلىنىڭ ەسەبىنەن جۇرمەۋى كەرەك، كەرىسىنشە قوستىلدىلىكتى ساقتاۋ باعىتىندا ءجۇرۋى كەرەك دەپ بىلەدى» (ج. جاكۋپوۆ. شالا قازاق. الماتى، 2009, 59-60 بەتتەر).

سونىمەن، قوستىلدىلىك، ء«ۇش تۇعىرلى ءتىل»  دەگەنىمىز - ۇلتتى ىشتەي ءىرىتىپ، ۇلتىشىلىك جىكتەۋلەر تۋعىزاتىن، ءسويتىپ، مۇنىڭ اياعى ۇلتتىق  الاۋىزدىقتارعا اپارىپ،  ۇلتتى قۇردىمعا كەتىرەتىن، ۇلت السىرەگەن كەزدەگى ۇلتتىق ءتىلدىڭ جويىلا باستاۋىن بايقاتاتىن جول، ادامداردىڭ سۋعا كەتىپ بارا جاتقان ۇلت تىلىنەن ونى وسىنداي جاعدايعا دۋشار ەتكەن ەكىنشى ءبىر تىلگە  اۋىسارداعى، ۇلتسىزدانارداعى   ارالىق ساتىسى. قوستىلدىلىكتىڭ ادامداردىڭ كۇندەلىكتى تىرشىلىگىندە پايدالى جاعى كوپ بولعانىمەن دە ءتۇپتىڭ تۇبىندە ۇلتتىڭ تامىرىنا بالتا شابار اسا قاۋىپتى قۇبىلىس ەكەندىگىن ءومىردىڭ ءوزى دالەلدەپ وتىر. قوستىلدىلىك ەكى ءتىلدىڭ تەڭدىگى جايىندا جۇرسە، ونى قاجەتتى جەرىندە ورىندى پايدالانا بىلسە  عانا ەكى ءتىلدىڭ دە قاتار دامىپ، باي تۇسۋىنە يگى اسەرىن تيگىزە الادى.

ورىس ءتىلىنىڭ وكتەمدىگىنەن قۇتىلا الماي جاتقاندا، ارەناعا الەمدىك اۋقىمدا ءجۇرىپ جاتقان جاھاندانۋدىڭ نەگىزگى قوزعاۋشى كۇشى اعىلشىن ءتىلى شىقتى. ءبىلىم-عىلىمنىڭ، حالىقارالىق قاتىناستاردىڭ  نەگىزگى تىلىنە اينالىپ، الەم حالىقتارىنىڭ جارتىسىنا جۋىعى قولدانا باستاعان اعىلشىن ءتىلىنىڭ قارقىنى ءتىپتى قاتتى. «بەرسە قولىنان، بەرمەسە جولىنان» دەگەندەي، اعىلشىن ءتىلى توردەن ورىن الۋعا تىرىسۋدا. قازاقستاندا دا ء«ۇش تۇعىرلى ءتىل» ساياساتى جۇرگىزىلۋدە.

ايتارىمىز، اعىلشىن تىلىنە ەشكىمنىڭ قارسىلىعى جوق. بار بالە وسى ء«ۇش تۇعىرلى»  ءتىل ساياساتىن جۇزەگە اسىرۋدىڭ جولدارىندا بولىپ وتىر.  ءتىپتى ء«ۇش تۇعىرلى» تىلگە ەلباسىنىڭ بەرگەن «قازاق ءتىلى ءۇش ءتىلدىڭ بىرەۋى بولىپ قالمايدى. ءۇش ءتىلدىڭ - ءبىرىنشىسى. نەگىزگىسى، باستىسى، ماڭىزدىسى بولا بەرەدى. قازاق ءتىلى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىلى» - دەپ، قاداپ ايتقان تۇسىنىكتەمەسى دە ەسكەرىلمەيتىن بولدى.

ازامات رەتىندە وي-ساناسى، دۇنيەتانىمى ءالى قالىپتاسا قويماعان جاستارعا جارق-جۇرق ەتكەن ءتۇرلى تاسىلدەرمەن اسەر ەتۋ وڭاي. سوندىقتان دا قازىرگى باتىس تۇپكى ماقساتتارىنا جەتۋ ءۇشىن بارلىق كۇشتى جاستاردى وزدەرىنە قاراتۋعا سالىپ جاتىر. اعىلشىن تىلىندە ءجۇرىپ جاتقان جاھاندانۋدىڭ نەگىزگى اقپاراتتىق باعىتى جاستاردىڭ سانا-سەزىمىنە اسەر ەتىپ، ولاردىڭ ۇلتتىق تىلىنەن، ۇلتتىق قۇندىلىقتارىنان اجىراتىپ، دۇنيەتانىمىن وزگەرتۋ ارقىلى ۇلتسىزداندىرۋعا بار كۇشىن سالۋدا.  سول سەبەپتى دە بۇگىنگى تاڭدا ەلىمىزدىڭ ەرتەڭى سانالاتىن جاستار تاربيەسى شەشۋشى ماسەلەنىڭ ءبىرى بولىپ وتىر. ءبىز بۇگىنگى جاس ۇرپاعىمىزدى زامانعا لايىقتى ۇلتتىق رۋح باعىتىندا تاربيەلەي الساق، ەرتەڭىمىز  جارقىن; تاربيەلەي الماساق، كۇنىمىز - قاراڭ. بۇگىنگى كۇننىڭ اششى شىندىعى - وسىلاي.

جاھاندانۋدىڭ باستى مىندەتتەرىنىڭ ءبىرى - انا تىلىنەن، سول سەبەپتى دە ۇلتتىق تامىرىنان اجىراپ قالعان ماڭگۇرتتەردى، ۇلتىنان جەرىگەن، وزدەرىن ۇلتتان جوعارى سانايتىن كوسموپوليتتەردى، ەشقانداي ۇلتقا جاتپايتىن، جاتسا دا ونى بىلمەيتىن، بويىندا كوپتەگەن ۇلتتاردىڭ قانى، بولمىسى بار «جاڭا ادامدى» تاربيەلەپ شىعارۋ. قازىر باتىستىڭ بۇكىل اقپارات قۇرالدارى، ءبىلىم، تاربيە  بەرۋ جۇيەلەرى وسى ماقساتقا جۇمىلدىرىلعان.

وكىنىشكە وراي، جاھاندانۋدىڭ وسى سياقتى تەرەڭىرەك ويلانۋدى قاجەت ەتەتىن تۇستارىنىڭ  بايىبىنا بارا بەرمەي، جىلتىراپ تۇرعان سىرتقى جاعىنا، العاشقى اسەرىنە مالدانىپ، جۇرگىزىلىپ جاتقان ۇگىت-ناسيحات جۇمىستارىنىڭ قارماعىنا ءتۇسىپ قالىپ جاتقان جاعدايلار دا ءجيى كەزدەسەدى. سونىڭ ءبىرى ءبىزدىڭ ءبىلىم بەرۋ سالاسىندا جاھاندانۋ جوسپارلارىن جۇزەگە اسىرۋى ءتيىس بولون جۇيەسىنە ەنىپ، ەندى وسى باتىستىق قالىپقا بۇكىل قازاقستاندىق وقۋ جۇيەسىن سايكەستەندىرۋ جۇمىستارىنىڭ قارقىندى جۇرگىزىلە باستاۋى ويلانتپاي قويمايدى. بۇل سالاداعى جاعداي ءجيى اۋىسىپ تۇراتىن ءاربىر جاڭا ءمينيستردىڭ جاڭا رەفورمالار جاساۋى بارىسىندا ۇلتتىق تاربيە، ءبىلىم بەرۋ سىپاتىنان ايرىلا تۇسۋدە. وسىنداي شارالاردىڭ ءبىرى جاڭا وقۋ ءمينيسترى قولعا الىپ، جۇزەگە اسىرۋعا كىرىسىپ تە كەتكەن ء«ۇش تۇعىرلى ءتىل» ساياساتىن مەكتەپ جۇيەسىنە ەنگىزۋ بولىپ وتىر.  

بىزدىڭشە، بالاعا شەت ءتىلىن بالا باقشا تۇگىلى باستاۋىش سىنىپتاردا دا وقىتۋعا بولمايدى. ويتكەنى، ا. بايتۇرسىنوۆ ەسكەرتكەندەي، «ورىسشا وقىعاندار ورىس ءسوزىنىڭ جۇيەسىنە داعدىلانىپ ۇيرەنگەن، نوعايشا وقىعاندار نوعاي ءسوزىنىڭ جۇيەسىنە داعدىلانىپ ۇيرەنگەن. قازاق سوزدەرىن الىپ، ورىس يا نوعاي جۇيەسىمەن تىزسە، ارينە ول ناعىز قازاقشا بولىپ شىقپايدى. سونداي كەمشىلىك بولماس ءۇشىن ءار جۇرت بالاسىن اۋەلىندە ءوز تىلىندە وقىتىپ، ءوز تىلىندە جازۋ-سىزۋ ۇيرەتىپ، ءوز ءتىلىنىڭ جۇيەسىن ءبىلدىرىپ، جولىن تانىتىپ، بالالار ابدەن داعدىلانعاننان كەيىن باسقاشا وقىتا باستايدى. ءبىز دە ءتىلىمىز بۇزىلماي ساقتالۋىن تىلەسەك، وزگەلەرشە اۋەلى انا تىلىمىزبەن وقىتىپ، سونان سوڭ باسقاشا وقىتۋعا ءتيىسپىز».

كەڭەستىك كەزەڭدەگى جانە ودان كەيىنگى داۋىردەگى ءتىل ساياساتىن زەرتتەگەن ۆ. م. الپاتوۆتىڭ انىقتاۋىنشا، جاس بالانىڭ سويلەۋ ءتىلى، سول ارقىلى ويلاۋ جۇيەسى اتا-بابالاردان كەلە جاتقان تۇقىم قۋالاۋشىلىق ارقىلى انا ءسۇتىنىڭ ۋىزىمەن قالىپتاسادى  (ۆ. م. الپاتوۆ. 150 يازىكوۆ ي پوليتيكا: 1917-2000. موسكۆا، 2000, 11-12 بەتتەر). جالپى ادامنىڭ ويلاۋ قابىلەتى سول ۇلتتىڭ ءتىلى ارقىلى عانا العاشقى مۇشەلدە، ياعني 13 جاسقا دەيىن قالىپتاسادى. جاس بالانىڭ بويىنداعى گەن ارقىلى تۇقىم قۋالاپ كەلە جاتقان ويلاۋ جۇيەسىن سول نەگىزدە انا ءتىلى ارقىلى ارى قاراي جالعاستىرسا، ول بالانىڭ ويلاۋ قابىلەتى تەز جەتىلەدى. ال ەندى ويلاۋ جۇيەسى ءالى قالىپتاسا قويماعان جاس بالاعا ءوزىنىڭ بويىندا بار گەن ارقىلى كەلە جاتقان ويلاۋ جۇيەسىنە سايكەس كەلمەيتىن ءتىلدى وقىتسا، ول بالانىڭ بۇرىننان تۇقىمىندا كەلە جاتقان ويلاۋ جۇيەسى بۇزىلىپ، جاڭا تىلگە نەگىزدەلگەن جاڭا ويلاۋ جۇيەسى پايدا بولا باستايدى. سوندىقتان دا ا. بايتۇرسىنوۆتىڭ «بالا ەڭ الدىمەن، ءوز انا تىلىندە ويلاۋى، سويلەۋى، ءبىلىم الۋى شارت»، ء«ار بالا ءوزىنىڭ انا تىلىندە 4 سىنىپقا دەيىن وقۋى كەرەك سودان كەيىن بارىپ، باسقا تىلدەردى وقۋىنا بولادى»  ەكەندىگىن قاداپ تۇرىپ ايتىپ كەتكەنىن بارلىق ۋاقىتتا دا ەستەن شىعارماعان ابزال.

كاناداداعى اعىلشىن، فرانتسۋز قوستىلدىلىگىن  ارنايى زەرتتەگەن عالىمدار م. سيگۋان مەن ۋ. ف. ماككي مىناداي تۇجىرىمدارعا  كەلگەن. بىرىنشىدەن، بالا الدىمەن، انا تىلىندە تاربيەلەنىپ، وقىپ، ونى تولىق مەڭگەرگەننەن كەيىن عانا ەكىنشى ءتىلدى ۇيرەتۋگە بولادى. ەكىنشىدەن، بالا نەگىزگى ءبىلىمدى انا تىلىندە الۋى كەرەك. سوندا عانا بارىپ، بالا ەكىنشى ءتىلدى ءوز تىلىمەن سالىسىتىرا وتىرىپ، تەز مەڭگەرىپ كەتەدى. قازىر قوستىلدى كانادادا نەگىزىنەن، وسى ۇستانىمدار قولدانىلىپ، ءوزىنىڭ ومىرشەڭدىگىن تانىتۋدا (قاراڭىز: ا. ايتالى. ءتىل مەن ءدىل. «ەگەمەن قازاقستان»، 25.02.2015). بىزگە دە قوستىلدىلىك تاجىريبەلەرىنىڭ الەمدىك وزىق تاجىريبەلەرىنە نازار اۋدارىپ، وڭتايلى جاقتارىن پايدالانۋ جەتىسپەيتىندەي.

ءسوزدىڭ ادام ورگانيزمىنىڭ، ونىڭ رۋحاني بولمىسىنىڭ  قالىپتاسۋىنا  اسەرى مۇنىمەن شەكتەلمەيدى. ادامنىڭ قاي تىلدە سويلەۋى، نەمەسە قانداي مۋزىكا تىڭداۋى ونىڭ بۇكىل فيزيولوگيالىق، رۋحاني جاعىنان دامۋىنا تىكەلەي اسەر ەتىپ، ونىڭ ومىردەگى ورنىن انىقتايدى. كۇندەلىكتى تىرشىلىكتە ايتىلعان ءاربىر ءسوز، تىڭداعان ءاربىر  اۋەن، سول سياقتى نە كوردىك، نە دەدىك، نە ويلادىق - بارلىعى جينالىپ كەلىپ،  ادام ورگانيزمىنىڭ گەنەتيكالىق اپپاراتىنا تىكەلەي اسەر ەتىپ، مۇنىڭ ءوزى ءاربىر كلەتكانىڭ ۇزاق ۋاقىتتار بويى قالىپتاسقان ۇلتتىق تابيعاتىنىڭ وزگەرۋىنە، تۇقىم قۋالاۋشىلىق قاسيەتىنىڭ باسقا جاققا بۇرىلىپ كەتۋىنە اپارىپ سوقتىرادى  ەكەن. دەمەك، ءسوز، دىبىس  اتاۋلىنىڭ بارلىعى دا ەلەكتروماگنيتتىك تولقىن تۇرىندە ادامعا جاعىمدى (ۇلتتىق، تۇقىم قۋالاۋشىلىق), نە جاعىمسىز (گەندە جوق، باسقا) ءتيىپ، جاعىمدى بولسا، تۇقىم قۋالاۋشىلىق جالعاسىن تابادى دا، ولاي بولماعان جاعدايدا جات اسەرلەردىڭ تەرىس ارەكەتتەرىنىڭ سالدارىنان تۇقىم قۋالاۋشىلىق قابىلەتى وزگەرىپ، نە بولماسا جويىلا باستاپ، مۇنىڭ ءوزى دنك-نىڭ باسقاشا سىپاتقا اۋىسۋىنا اكەلىپ سوقتىرادى. دەمەك، ءسوز سول تىلدە قالىپتاسقان ويلاۋ جۇيەسىن، دۇنيەتانىمىن  قالىپتاستىرۋ  ارقىلى ادامنىڭ گەنەتيكالىق اپپاراتىنا اسەر ەتە وتىرىپ، ونى ودان ارى قاراي دامىتادى، نە نە بولماسا  وزگەرتىپ، باسقا مازمۇنداعى ادامدى  جاساپ شىعۋعا بولادى ەكەن.

ءسوز بەن ويدىڭ، سويلەۋ مەن ويلاۋدىڭ، سول سياقتى ويلاۋدىڭ ءوز كەزەگىندە ادامنىڭ تانىمەن، جانىمەن تىعىز بايلانىستىلىعى ادامنىڭ ءتىل مادەنيەتىن جەتىلدىرىپ، ءتان سۇلۋلىعى، جان سۇلۋلىعى جاراسقان، جان-جاقتى جەتىلگەن جاراسىمدىلىقتى قامتاماسىز ەتەدى. عالىمدار كەي ادامداردىڭ دۇرىس سويلەي الماۋى، نە بولماسا، كەكەشتەنۋى سياقتى كەمشىلىكتەردى  ونىڭ  ويلاۋ جۇيەسىندەگى، نە بولماسا، پسيحيكاسىنداعى اقاۋلارمەن، ياعني دەنساۋلىعىمەن تىكەلەي بايلانىستىرادى. ادامنىڭ قاي تىلدە سويلەۋى، قاي تىلدە ويلاۋى  سياقتى ادەتتە بايقالا بەرمەيتىن نارسەلەردىڭ ءوزى عاسىرلار بويى بەلگىلى ءبىر ۇلتقا جاتىپ، بەلگىلى ءبىر تىلدە سويلەگەن ادامداردىڭ سىرتقى بەت الپەتىنەن باستاپ، بۇكىل فيزيولوگيالىق قۇرىلىمىن قالىپتاستىرىپ، دەنساۋلىعىنا، مىنەز قۇلقىنا، جالپى ادامي بولمىسىنا اسەر ەتەتىندىگىن كوپشىلىك قاۋىم بىلە بەرمەۋى مۇمكىن. ءوز ءتىلىن جەتىك بىلمەيتىن، ونىڭ ۇستىنە باسقا دا بىرنەشە تىلدەردە قاتار سويلەيتىن ادامداردىڭ ويلاۋ جۇيەسىنىڭ ءبىر باعىتتا جۇرمەي، ءۇزىلىپ قالا بەرەتىندىگى، سونىڭ سالدارىنان ءوز ويىن دۇرىستاپ جەتكىزە الماي، ءبىردى ايتىپ، بىرگە كەتىپ سويلەيتىندىگى بۇگىنگى قازاق قوعامىندا ۇيرەنشىكتى جاعدايعا اينالىپ وتىر.

انا ءتىلىن كۇندەلىكتى قولدانۋ – ادام دەنساۋلىعىنا وتە-موتە پايدالى ەكەنىن جانە انا تىلىمىزدە سويلەگەن ادامنىڭ بەت-ءجۇزىن ءاجىم تورلامايتىنى، ءسويتىپ، ەرتە قارتايمايتىنىن عالىمدار ايتىپ ءجۇر. قازاق ءتىلىنىڭ وزگە تىلدەردەن ەرەكشەلىگى داۋىستى دىبىسپەن باستال­عان ءسوز – داۋىستى دىبىسپەن عانا، دا­ۋىس­سىز دىبىسپەن باستالعان ءسوز – داۋىسسىز دىبىسپەن عانا اياقتالادى. عالىمداردىڭ دالەلدەۋى بويىنشا، ءسوزدىڭ بۇلاي ايتىلۋى دەنساۋلىققا اسا پايدالى. اسىرەسە، قازاقشا سويلەۋ كەزىندە اسقازان مەن بۇيرەككە مۇلدە سال­ماق تۇسپەيدى. سونداي-اق، قازاقشا سويلەگەندە اۋىزدىڭ تەك استىڭعى جاعى عانا قيمىلداپ، قوزعالاتىندىقتان ادام­نىڭ بەت-ءجۇزىن ءاجىم ەرتە تورلامايدى (پروفەسسور نەسىبەلى جا­كەنقىزى).

ادام بەلگىلى ءبىر تىلدە قالىپتاسقان مادەني ورتادا ءومىر سۇرەدى. بەلگىلى ءبىر مادەني ورتادا سول ۇلتتىڭ رۋحاني قۇندىلىقتارىن مەڭگەرگەن ادامدار عانا جاقسى جەتىستىكتەرگە جەتە الادى. ال سول قۇندىلىقتاردى  يگەرۋدىڭ بىردەن-ءبىر توتە جولى سول مادەنيەتتە جاسالىنعان ءتىل ارقىلى جۇرەتىندىگى بەلگىلى بولسا كەرەك. ءسويتىپ ءتىل ادامنىڭ دەنساۋلىعىمەن بىرگە ونىڭ قوعامداعى ورنىن دا، جەتىستىكتەرىن دە، ماتەريالدىق جاعىن دا  قامتاماسىز ەتەتى باردەن-ءبىر تەتىككە ەكەن. 

ء«اربىر ازامات مۇنشاما ءتىل ءبىلۋى كەرەك» دەگەن تىلگە قاتىستى ەشقانداي حالىقارالىق ستاندارت جوق. سوندىقتان دا قالايدا شەت ءتىلىن، كوپ ءتىل  ءبىلۋدى مىندەت قىلماي، قاجەتتىلىگىنە قاراي ۇيرەنگەن ءجون. ويتكەنى ءبىزدىڭ باستى ماقساتىمىز  الەمنىڭ كەز كەلگەن ەلىندە قىزمەت ىستەي الاتىن الەمدىك اۋقىمداعى  ازاماتتاردى   دايىنداۋ ەمەس، كەرىسىنشە، ەلىمىزدىڭ ەرتەڭىنە ادال ەڭبەك ەتەتىن جان-جاقتى ءبىلىمدى، پاراساتتى ۇلتتىق ماماندار دايىنداۋ ەكەندىگىن ەستەن شىعارمايىق.

ال ەندى ەكى ءتىل قاتار وقىتىلعاندا، ەكى تىلدە قاتار سويلەگەندە، ەكى تىلدەگى ويلاۋ جۇيەسى دە قاتار جۇمىس ىستەپ، ءبىر-بىرىنە كەدەرگى جاسايدى. قازاقشا سويلەپ تۇرعان ادامنىڭ كەي كەزدەردە ورىس ءتىلىن ارالاستىرىپ جىبەرەتىندىگى - وسى ەكى تىلدىك ويلاۋ جۇيەسىنىڭ قاتار كەلىپ، ءبىر-بىرىنە كەدەرگى كەلتىرەتىندىگىنىڭ ناقتى كورىنىسى. ەكى تىلدىك ويلاۋ جۇيەسى جۇمىس بارىسىندا ءبىر بىرىنە كەدەرگى كەلتىرىپ، ناتيجەسىندە ادامنىڭ ويلاۋ قابىلەتىنىڭ دامۋىنا ايتارلىقتاي نۇقسان كەلتىرەتىندىگىن عالىمدار ايتىپ ءجۇر. 

سونىمەن، بۇگىنگى كۇندەرى قازاقستاننىڭ ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىندە جۇزەگە اسىرىلىپ جاتقان «قوستىلدىلىك»، ء«ۇش تۇعىرلى ءتىل» دەگەندەرىمىز - بايقاماسا، ياعني عىلىمي نەگىزدە جۇرگىزبەسە، تىكەلەي ۇلتتىق ءتىلدىڭ جويىلۋىنا، ونىڭ ارتىندا تۇرعان ۇلتسىزدىققا، ۇلتتىڭ جويىلۋىنا الىپ باراتىن قاۋپى بار ەكەندىگى ءاردايىم ەستە بولعانى ءجون.

 «كوپ ءتىل بىلگەننىڭ زيانى جوق. دوسىڭ دا، ارىپتەسىڭ دە، جولداسىڭ دا كوپ بولادى. الايدا، قانداي جاعدايدا دا تۋعان ءتىلىمىز – قازاق ءتىلى ءوز مارتەبەسىن جوعارى ۇستاۋى ءتيىس. تۋعان ءتىلدىڭ تۋى قاشاندا بيىك بولۋى قاجەت» ( ن. نازارباەۆ. ۇلى دالا ۇلاعاتتارى. «ەگەمەن قازاقستان»، 03.11.2016).

سوندىقتان دا ەلباسىمىزدىڭ  «وقۋ جۇيەسىندەگى جاڭا رەفورمانى حالىقتىڭ ويىمەن ساناسپاي، پىكىرىن تىڭداماي قابىلداي سالدى. مۇنداي وزگەرىستەر وقۋشىلاردىڭ ءبىلىم دەڭگەيىن كوتەرۋ ءۇشىن قاجەت. بارلىق تاراپتىڭ پىكىرى قارالۋى ءتيىس. ويلانباي جاسالعان تاجىريبەلەر قاجەت ەمەس، ءبىزدى ەشكىم قۋىپ بارا جاتقان جوق» («ەلانا.كز»، 03.01. 2017) – دەپ، ەسكەرتۋىنە تۋرا كەلدى.

دانداي ىسقاقۇلى، س.دەميرەل اتىنداعى ۋنيۆەرسيتەت رەكتورىنىڭ كەڭەسشىسى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور

Abai.kz