كەشە كورنەكتى جازۋشى، اۋدارماشى كەڭەس يۋسۋپوۆ دۇنيە سالدى. قازاقتىڭ ادەبي اۋدارما سالاسىنا زور ەڭبەك سىڭىرگەن، قالامگەرلىگىمەن قازاققا تانىلعان ايتۋلى تۇلعانىڭ قازاسىنا بايلانىستى وتباسى، تۋعان-تۋىس، دوس-جاران، زامانداستارىنا كوڭىل ايتامىز!

بەلگىلى اقىن ۇلىقبەك ەسداۋلەت ءوزىنىڭ facebook-تەگى پاراقشاسىنا كەڭەس يۋسۋپوۆ تۋرالى «كەمەشىمەن قوشتاسۋ» اتتى ەستەلىك جازىپتى. ەستەلىكتى قاز-قالپىندا وقىرمان نازارىنا ۇسىنىپ وتىرمىز.

Abai.kz

«كەڭەس يۋسۋپ اعامىز دۇنيە سالدى!» دەگەن سۋىق حاباردى ەستىگەندە الدىمەن ەسەڭگىرەپ قالىپ، وزىمە ءوزىم كەلگەندە ول كىسىمەن العاش تانىسىپ، ارالاسقان جىلدارىم كوز الدىمنان قايتا ءبىر «زىر» ەتىپ، زىمىراپ وتە شىققانداي بولدى.
وسكەمەن دەگەن وندىرشەكتەي تاس قالا... 17 جاسىمدا وبلىستىق گازەتكە قىزمەتكە الىنعانىم... سونداعى ءوزىمدى جاتسىنباي، جاتىرقاماي باۋىرىنا تارتقان قالامداس اعالارىم... ءبارى-ءبارى ءبىر ساتتە عايىپتان قۇيىلعانداي جادىما جەتىپ كەلدى...
ءبىز، اقىن ءزاۋتدين شامشيەۆ ەكەۋمىز بىرگە وتىرامىز، كوبىنە جۇپ جازباي بىرگە جۇرەمىز. التايدىڭ قاھارلى قىسىندا ەكەۋمىزدىڭ قارا بازاردان كيگەن قۇلاقشىندارىمىز ۇقساپ كەتىپتى. باسىمىزدا اق تۇلكىنىڭ ەلتىرىسىنەن تىگىلگەن ءسىبىردىڭ اپپاق-اپپاق ءبىر-ءبىر سەڭسەڭ مالاقايى. كۇندە وكىرتىپ ولەڭ جازىپ، كەۋدەمىزگە قاراداي نان ءپىسىپ، بۋىمىز بۇرقىراپ جۇرگەنبىز. سول كۇندەردە كەڭەس اعامىز ءزاۋتدين ەكەۋمىزدىڭ ءتۇر-تۇرپاتىمىزعا قاراپ تۇرىپ، «تۇرىكپەن تەكتەس باۋىرلار» دەگەن ات قويدى. تۇرىكپەنگە ءۇش قايناساق سورپامىز قوسىلماعانمەن، ول كىسىنىڭ اۋزىنان شىققاننان كەيىن بىزگە دە ۇناپ قالعانداي بولدى.
«تۇرىكپەن تەكتەس باۋىرلار!» دەسە، ەكەۋمىز دە جالت قارايمىز. ونىڭ ۇستىنە قالامداس اعالارىمنىڭ وزدەرى قالىپتاستىرعان عۇرىپتارى بويىنشا ەكەۋمىز دە «اعا» اتانىپ شىعا كەلدىك: ء«زاۋتدين – ءزاۋ-اعا، ۇلىقبەك – ۇلى-اعا!» ءزاۋتديندى بىلمەيمىن، مەن ءوزىم ءبىراز ۋاقىتقا دەيىن قارشاداي بولىپ اعا اتانعانىما ۇيرەنە الماي، قىسىلىپ- قىمتىرىلىپ جۇرگەنىم ەسىمدە. «قىسىلاتىن نەسى بار،-دەيدى اعالارىم،- مىنەكي، كەڭەس – كەڭ-اعا، توقتاربەك - توق-اعا، ءمۇسىلىم – ءمۇس-اعا، سەرىك – سەرى-اعا! ءبىز ءبىر-ءبىرىمىزدى "اعا" دەيمىز. سەندەر دە اعا بولاسىڭدار! مىسالعا، قۋانبايدى – قۋ-اعا، ءجۇنىستى - ءجۇن-اعا دەگەننەن سەنى ۇلى-اعا دەگەن الدەقايدا جاقسى عوي!»- دەسەتىن...
كەڭەس اعا سول كەزدىڭ وزىندە وتە بيپاز، بيازى، سىپا، اسا كىشىپەيىل، بايسالدى، باپپەن سويلەيتىن، بەكزات بولمىستى جان ەدى. مادەنيەتتىلىگى سونداي، تەلەفونمەن سويلەسكەندە ترۋبكانى ارعى جاقتاعى تىلدەسكەن كىسىسىنەن بۇرىن ورنىنا قويمايتىن. «جالىن» جۋرنالىندا ء«باداۋي» دەگەن اسەرلى اڭگىمەسى جارق ەتىپ، ادەبي قاۋىمدى جالت قاراتقان 29-30 جاستاعى كەزى. زايساندا تۇراتىن ءباداۋي دەگەن قۇدامىز بولاتىن ەدى، بۇل ونىمەن اتتاس باسقا كەيىپكەر ەكەن.
مەنىڭ جالداعان پاتەرىم كەڭەس اعامەن ەسىكتەس بولىپ شىقتى. ەكى كۇننىڭ بىرىندە باسىمىز توقايلاسادى. سول 1971 جىلدىڭ وزىندە كەڭاعانىڭ وقۋ-توقۋى مىقتى، بىلگەن –تۇيگەنى ەرەن، ءبىلىمى تەرەڭ بولاتىن. ءۇيىنىڭ ءبىر قابىرعاسىن تۇتاس الىپ، 200 تومدىق «الەم ادەبيەتىنىڭ كىتاپحاناسى» سىرەسىپ تۇر. قولىمىز جەتپەيتىن اتىشۋلى كىتاپحانانى تۇڭعىش رەت سول ۇيدەن كوردىم. كوزىمدى ساتىپ، ءتانتى بولدىم. ءوزىم دە بالا كەزدەن كىتاپقۇمار ەدىم، شىنىن ايتسام، مۇنشا بايلىقتى العاش كورگەندە كوزىم تۇنىپ، شالقامنان تۇسە جازدادىم. شىرعالاپ، شىعا المايمىن. ءوزى بولسا شەتىنەن كەمىرىپ وقىپ جاتادى. ماعان دا وقۋعا رۇقسات. اتتەڭ، سول كەزدە ورىسشام كەمشىن. ءار كلاسسيكتىڭ كىتابىن ءبىر شالامىن. ۇعىم-تۇسىنىگىم جەتىسىپ تۇرعانى شامالى.
كەڭ-اعام مەنىڭ تاڭداي قاعىپ، تامسانعانىمدى كورىپ: «وسى كىتاپتاردى نەشە جىلدان بەرى جازدىرىپ الامىن دەپ ءبۇيىرىم شىقپاي ءجۇر. رەداكتسياداعى كەيبىر قۇرداستارىم: ء«وزىڭ جارىماي ءجۇرىپ، سونشا قىمبات كىتاپ جيعان نە ءسانىڭ؟» دەپ كۇلەدى. كۇلسە-كۇلسىن، بىراق، باعاسىن بىلگەنگە ناعىز بايلىق وسى عوي» دەپ قويدى.
«وسى 200 تومنىڭ ەكى تومىن ءبىزدىڭ مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «اباي جولى» الىپ تۇر! قارا، كور، الەمنىڭ باسقا كلاسسيكتەرىنىڭ كوبى ءبىر-ءبىر-اق تومنان! بۇل ءبىزدىڭ قازاق ادەبيەتىنىڭ كەرەمەتتىگىن كورسەتپەي مە؟» دەگەنى بار.
كەڭ-اعا بىردە مەنىڭ قاعازعا شيمايلاي سالعان سۋرەتتەرىمدى كورىپ، ۇناتىپ، ماعان ءتىل-ادەبيەتكە دە، جۋرناليستيكاعا دا ەمەس، ارحيتەكتۋراعا وقۋعا تۇسۋگە اقىل بەردى. ورىس پوەزياسىنىڭ وزىعى اندرەي ۆوزنەسەنسكيدىڭ ارحيتەكتور ەكەنىن، ونىڭ ولەڭدەرىندە ساۋلەتكەرلىكتىڭ سالتانات قۇراتىنىن ايتىپ، ءبىراز قىزىقتىرىپ باقتى. بىراق مەن ماتەماتيكادان ماقۇرىمدىعىمدى العا تارتىپ، باسىمدى الىپ قاشقانىم بار.
كەڭ-اعانىڭ ارداق، ايبەك دەگەن قىز-ۇلى وندا ءالى كىشكەنتاي. ەكەۋمىز ءتۇن ورتاسىندا اسۇيدە كوفە سوراپتاپ، اڭگىمەلەسىپ وتىرعاندا كەيدە، «سەن مىنا كىتاپتى وقي تۇر» دەپ، بىلەگىن سىبانىپ جىبەرىپ، ۆانناعا بارىپ، ايبەكتىڭ جورگەگىن ءوزى جۋىپ تاستايتىن ەدى. ونى ەرسى كورگەنىمدى سەزگەندەي ماعان: «ەكەۋى دە مازاسىز. جەڭگەڭ ۇيقىسى قانباي شارشاپ ءجۇر، جانىم اشيدى، قول ۇشىن بەرمەسەم بولمايدى، وبال عوي» دەپ اقتالعانداي بولاتىن. رەتى كەلگەندە، ول جەڭگەمىزدىڭ سوتسياليستىك ەڭبەك ەرى، اتاقتى مەتاللۋرگ جاپەك الدابەرگەنوۆتىڭ تۋعان قارىنداسى ەكەنىن قۇلاققاعىس قىلعان...
كەيدە ماعان ولەڭ وقىتىپ قوياتىن. پىكىرلەرى اسا پايىمدى، سالماقتى كەلەتىن.

سۋرەتتە: جازۋشى كەڭەس يۋسۋپوۆ جانە اقىن ۇلىقبەك ەسداۋلەت

سونداي تۇندەردىڭ بىرىندە اعامىز «جەلقايىق» اتتى جاڭا اڭگىمەسىن وقۋعا بەردى. سويلەمدەرىنىڭ ارەدىك-ارەدىكتە قىستىرما سوزبەن كوز كۇرمەيتىن قۇرمالاستىعىنا قاراماستان ءبىر دەممەن جۇتىپ سالدىم. ماعان قاتتى ۇنادى. باقسام، كەڭەس يۋسۋپ اعامىز وزەن پاروحودستۆوسى ۋچيليششەسىندە وقىپ، كەمە جۇرگىزۋشى ماماندىعىن العان كاسىبي كەمەشى بولىپ شىقتى. «وزەنشى» دەگەن ماماندىق جوق، سوندىقتان ءبىزدى «تەڭىزشى» دەپ اتايدى» دەپ، جۇمساق جىميعانى ەسىمدە. (كوپ جىل وتكەن سوڭ كەڭ-اعانىڭ 70-كە تولعان تويىندا مەن وعان «مۇحيتشى» دەگەن ولەڭ ارناۋىمنىڭ سەبەبى وسىنداي). ارتىنشا سول «جەلقايىق» حيكاياسى «جالىن» جۋرنالىندا جاريالانىپ، ۇلكەن رەزونانس تۋعىزدى. ادەبي قاۋىم، كەيبىر سىنشىلار شىڭعىس ايتماتوۆتىڭ ودان كوپ كەيىن جارىق كورگەن «تەڭىز جاعالاي جۇگىرگەن تارعىل توبەت» اتتى پوۆەسىن وقىعان كەزدە كەڭەس يۋسۋپتىڭ «جەلقايىعىن» بىردەن ەسكە الىپ، تىلگە تيەك ەتىپ، شىقاڭنىڭ وسى تاقىرىپتى جازۋىنا تۇرتكى بولعان شىعارما دەسىپ ءجۇردى. كەڭ-اعانىڭ «قاراشاداعى كوكتەم» پوۆەسى دە ءبىز بايىپتاي بەرمەيتىن، بىراق ءوزى ۇڭعىل-شۇڭعىلىن جەتىك بىلەتىن وزەن كەمەشىلەرىنىڭ ءومىرىن وزەك ەتۋىمەن ەرەكشە.
كەڭەس يۋسۋپ اۋدارعان گابريەل گارسيا ماركەستىڭ ء«جۇز جىلدىق جالعىزدىعىن» باس الماي وقىعان شاعىم دا ءبىر ءلاززاتتى كۇندەر ەكەن. اۆتورى ءبىر جارىم جىلدا جازىپ شىققان وسى ۇزدىك روماندى لايىقتى قازاقشالاۋ ءۇشىن اعامىز ەرىنبەي-جالىقپاي ەكى جىلىن جۇمساعانىن ايتا كەتكەن ءجون شىعار. قاس زەرگەرلەرگە ءتان كەمەل قاسيەتتى بويىنا سىڭىرگەن كەڭ-اعا جازۋشى اتانعان ەكەنمىن دەپ، وڭدى-سولدى بۇرقىراتىپ كوپ جازعان جوق. ساراڭ قالام سىلتەپ، سارالاپ، سۇرىپتاپ، ساۋساقپەن سانارلىق ساپالى، شۇرايلى، شىرايلى شىعارمالار بەردى.
«نەگە از جازاسىز؟» دەگەن سۇراققا بىردە ءوزى: ء«بىر بابامنىڭ: «بولسام دا ءوزىم مەرگەن از اتامىن، شۇرەگەي ۇيرەك ەمەس، قاز اتامىن» دەگەن ءسوزى بار ەكەن» دەپ سىرباز جاۋاپ بەرگەن.
وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن ەكەۋمىز تۇركياعا، انكاراعا ساپار شەكتىك. مەن تۇراقتى كەڭەسىنىڭ مۇشەسى بولىپ تابىلاتىن ەۆرازيا ادەبي جۋرنالدارى كونگرەسىنە قاتىسىپ، باياندامالار جاساپ، جارىسسوزدەرگە ارالاستىق. «فوليانت» باسپاسى جانىنان شىعاتىن «الەم ادەبيەتى» جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورى رەتىندە ءسوز العان كەڭەس يۋسۋپ سول باس قوسۋدا ءوزىنىڭ تەرەڭ ءماندى، ساليقالى وي-پىكىرلەرىمەن 30 شاقتى ەلدەن كەلگەن قالامگەرلەر قاۋىمىن بىردەن باۋراپ الىپ، ۇلكەن قۇرمەت-بەدەلگە يە بولعانىنا كۋامىن.
ودان كەيىنگى ءار جىلدا سول كونگرەسكە بارعان سايىن ماعان «كەڭەس يۋسۋپكە سالەم ايت!» دەۋشىلەر از بولعان جوق. ءبىر كەزدەسكەندە «دەنساۋلىق بولماي ءجۇر. ورنىمدى جاستارعا بەردىم. دۋمان رامازان دەگەن جاس پەرى جالعاپ جاتىر» دەپ ەدى. ول باستاپ شىعارعان «الەم ادەبيەتى» جۋرنالى وتاندىق باسپاسوزدەن ءوز ورنىن ويىپ الدى. بۇل كۇندە اسا قاجەتتى وسى ءبىر تاماشا جۋرنالدى قارجىلاندىرۋدى مەملەكەت توقتاتقان سوڭ، جابىلىپ قالدى. ورنى ويسىراپ تۇر. اياۋلى اعامىزدىڭ دا پەشەنەدەگى بۇيرىقتى ۋاقىتى جەتىپتى. ونىڭ دا ورنى ويسىراپ قالعانىن سەزىنگەن سايىن ءىشىم ۋداي اشىپ وتىر. جۋرنالى قايتا شىعار، كىتاپتارى دا قايتا باسىلار، بىراق وسى ءبىر ويلى جان ەندى قايتىپ كەلىپ، ءبىزدىڭ سالەمىمىزدى المايدى-اۋ، دەگەن ويدىڭ ءوزى جەگىدەي جەپ بارادى...

«اي نۇرىن ۇستاپ ءمىنىپ» قۋساق تا جەتە الارمىز با سوڭىنان؟ ومىرگە ءوز نۇرىن بەرىپ، كوزى جۇمىلعان جۇلدىز عوي ول... ءبىز ونى جوعالتقانىمىزدى جانە قانداي قايتالانباس تۇلعادان ايرىلعانىمىزدى ءالى تولىق سەزىنە الماي جاتىرمىز-اۋ!..
«كەمەشى كەلسە - قايىقشى سۋدان شىعادى» دەۋشى ەدى. ال، مىنە، سول كەمەشى قايتپاس ساپارعا كەتتى...
باقۇل بولىڭىز، بەكزات اعا! قوش، ادەبيەت دارياسىنىڭ ارداقتى كەمەشىسى! پەيىشتە نۇرىڭىز شالقىسىن!..
 

15.01.2017. الماتى