ءسويتىپ، 2017 جىلى  بۇكىل ءبىلىم سالاسى ءۇش تىلگە كوشەتىن بولدى. قاراتابان ءجاي قازاقتان باستاپ يگى جاقسى اتاۋلى «اۋ، بۇل – قازاقتى بۇراتولا جويۋدىڭ جولى عوي» دەپ قانشا قارسىلىق بىلدىرگەنىنە بيلىك پىسقىرىپ تا قارامادى. كەمەڭگەر (ۇلى دەمەي-اق قويالىق) جازۋشى مۇحتار اۋەزوۆ ءوزىنىڭ وكشەسىن باسىن كەلە جاتقان قالامگەرلەرگە «وسى سەندەر، وي، ايتتىق قوي، جازدىق قوي» دەيسىڭدەر، قايتالاپ ايتىپ وتىرۋ كەرەك، ءۇيدىڭ توبەسىنەن تامشىلاپ اققان سۋ-ەكەش سۋ دا ىرگەدە جاتقان قارا تاستى  تەسىپ وتەدى، قايتالاپ ايتىپ وتىرىڭدار» دەيدى ەكەن. سوندا بۇگىنگى قازاقستان بيلىگى قازاق ۇلتىنىڭ اماندىعى توڭىرەگىندە قازاقتاردىڭ سان قايتالاپ ايتقان پىكىرىنە قۇلاق سالۋعا كەلگەندە سول قارا تاستان دا قاتتى بولعانى ما؟ الدە، سوناۋ ۇلىبريتانيانىڭ ۋەلس اتتى ءۋالاياتىندا جاتىپ الىپ عالىم د. كريستال ءوزىنىڭ ء«تىل اجالى» دەگەن كىتابىندا ء«بىر ۇلتتى جوق قىپ جىبەرۋ ءۇشىن ولارعا قوستىلدىلىكتى ۇيرەتۋدىڭ ءوزى-اق جەتىپ جاتىر. سوندا ولاردىڭ ءتىلىن ەكىنشى ۇستەم ۇلتتىڭ ءتىلى شۇبارلاندىرىپ بۇلدىرەدى دە، اقىرى ءتىلى بۇلىنگەن ۇلت ءوز-وزىنەن جويىلىپ كەتەدى» دەگەنىن ءبىزدىڭ «رۋسسكويازىچنىي بيلىك» بىلمەيدى دەپ ويلايسىز با؟ بىلگەندە قانداي! ولار د. كريستال ايتقان قوستىلدىلىك دەپ اتالاتىن قاسىرەت از بولعانداي قازاقتىڭ ماڭدايىنا ەندى ء«ۇشتىلدى ۇلت» دەگەن قاپ-قارا ءموردى باسىپ قويدى. بىراق م.اۋەزوۆ ايتقانداي بۇل قاسىرەت تۋرالى قانشا قايتالاسا دا قازاقتىڭ ءسوزىن بيلىك ءپارۋايىنا المايتىنىنا ەلدىڭ كوزى جەتتى. ميتينگىگە شىعايىن دەسە ونىڭ دا جولىنا جۋا ءبىتىرىپ قويعان بيلىك بۇلار ەكسترەميستەر، نەتراديتسيوننىي يسلاميستەر، شەتەلدەگى بىرەۋلەردەن اقشا العاندار، ءتىپتى، تەررور ۇيىمداستىرماق بولعانى انىقتالدى دەپ بالە سالا ما دەپ قورقادى. سودان قورقىپ قالعان، ايتەۋىر بالا-شاعام امان بولسىن دەيتىن قازاق سول بالا-شاعاسى ءوزىنىڭ ۇلتى كىم ەكەنىمەن شارۋاسى جوق ماڭگۇرتكە اينالىپ، الگى ء«تىل اجالىندا» ايتىلعان «جويىلىپ بارا جاتقان ۇلت» وكىلىنە اينالۋدا ەكەنىن دە بايقامايتىن كۇيگە ءتۇستى. سەنبەسەڭىز الماتى مەن استانانىڭ عانا كوشەلەرىندە كەتىپ بارا جاتقان قازاقتىڭ 25 جاس شاماسىنداعى قىز-جىگىتتەرىنىڭ سويلەگەنىنە قۇلاق ءتۇرىڭىز! باج ەتكىشتەر باج ەتسىن، بىراق تاۋەلسىزدىك العان جىلدان كەيىن تۋعان، جاسى 25-ءتىڭ و جاق، بۇ جاعىنداعى جاستاردىڭ كەمىندە 70 پايىزى ورىسشا سويلەسەتىنى ەندى بەلگىلى بولىپ وتىر. قاي ۇلت تا قاسىرەتكە ۇشىرار الدىندا ونىڭ ايەل جىنىستىلارى، ياعني، قىز-كەلىنشەكتەرى بەتىمەن كەتىپ، شامادان تىس ەركىنسىپ كەتەتىنى ءار ۇلتتىڭ تاريحىندا ايتىلىپ كەلە جاتقان شىندىق. ونىڭ شىندىق ەكەنىنە كوشەدە،  كولىكتە شۋىلداپ، بىلاپىت سوزدەردى سۋداي ساپىرىپ ورىسشا سويلەسىپ بارا جاتقانداردىڭ كوبى قازاقتىڭ قىز-كەلىنشەكتەرى ەكەنىن كورگەندە كوزىڭىز جەتەدى. جاقىندا ءوز باسىم الماتىداعى ءۇش قازاق مەكتەبىن ادەيى ارالاپ شىققاندا ءۇزىلىس كەزىندە ءبىر-بىرىمەن ورىسشا سويلەسىپ تۇرعانداردىڭ كوبى قىز بالالار ەكەنىن بايقادىم.

ءيا، سول د. كريستالدىڭ سول كىتابىنداعى جەر بەتىنەن جويىلىپ كەتەتىن ۇلت ەكى تىلدە سويلەپ، ءتىلى شۇبار تىلگە اينالادى دەگەنى بۇگىنگى قازاقستاندا تايعا تاڭبا باسقانداي اپ-ايقىن كورىنىپ تۇر. تاعى ءبىر مىسال كەلتىرەيىك: كوشەدەگى الگى كورىنىستى كورىپ كەلگەننەن كەيىن ورىسشا سامپىلداپ جاتقان قىرۋار تەلەارنالار ىشىندە ارا-تۇرا قازاقشا بەرىلىپ جاتقان حابارلارداعى ء اپ-ايدىك اقساقال-قاراساقالداردىڭ سويلەپ تۇرعان سوزىنە قۇلاق ءتۇرىپ كورىڭىز. ء«سوز قادىرىن بىلمەگەن ءوز قادىرىن بىلمەيدى» دەگەننىڭ اقيقات ەكەنىنە سوندا كوزىڭىز جەتەدى. سول ءۇپ-ۇلكەن قازاقتار ەكى ءسوزدىڭ باسىن قۇراي الماي، ويىن جەتكىزە الماي ىڭقىلداپ، ءمۇدىرىپ، تۇتىعىپ، قاتتى قينالىپ تۇرعانىن كورەسىز. ول از بولسا، اراسىندا «جانا»، «جاناعى»، «جانەگى» دەگەن بەيماعىنالىق سوزدەردى كەمىندە 5-6 مارتە قايتالاپ وتىرادى. سونى دا ءسان كورە مە قايدام سوڭعى كەزدە قازاقتىڭ «ڭ» دىبىسىنا ءتىلى كەلىپ تۇرسا دا «ن» دەپ ايتاتىندار كوبەيىپ كەلەدى. ال سول تەلەارناداعى 5-6 جاسار ورىس بالاسىنىڭ ءوز تىلىندە سويلەگەنىن سالىستىرىپ كورىڭىزشى. ورىس بالاسى سويلەگەندە اۋزى-اۋزىنا جۇقپاي تاقىلداپ، ال ء«بىر اياعى كوردە، ءبىر اياعى جەردەگى» ورىس كەمپىر-شالدارىنىڭ ءوزى ەش كىدىرىس-ءمۇدىرىسسىز سايراپ وتىرادى. نەگە ولاي؟ ويتكەنى، بىرىنشىدەن الگى «جانەگى»، «جاناگى» دەپ قىلعىنىپ ازەر سويلەپ تۇرعان قازاق ورىسشا بىلمەسە كۇن كورىسى قيىن بولاتىندىقتان قوس تىلدە سويلەپ، تۋعان ءتىلىن شۇبارلاندىرىپ العان. جانە ول قازاق كۇنى كەشە تاۋەلسىزدىگىنىڭ 25 جىلدىعىن تويلاعان تۋعان قازاقستانىندا ۇيىنەن سىرتقا شىققاننان باستاپ كوشەدە دە، جۇمىس ورنىندا دا، ءىس قاعازدارىندا دا ورىسشادان اياق الىپ جۇرگىسىز كۇيگە تۇسكەن. ول از بولعانداي  ەندى ونى قازاق ەلىندە بيلىك باسىنداعى ءوز قازاقتارى ءۇش تىلدە سويلەۋگە ماجبۇرلەپ وتىر. ال دۇنيەگە كەلىپ، وسى ەلدىڭ ءدام-تۇزىن تاتىپ وسكەن الگى ورىس كەمپىر-شال دا، تاقىلداپ سويلەپ تۇرعان كىشكەنتاي ورىس بالاسى دا ءۇش-اق ارىپتەن تۇراتىن «نان»، «تۇز»، ەكى-اق ارىپتەن تۇراتىن «سۋ» دەگەن قازاق ءسوزىن بىلە تۇرا ايتپايدى. ويتكەنى، ولار بىرىنشىدەن تاۋەلسىزدىك ءوز تىلىڭدە سويلەۋدەن باستالاتىنىن، ەكىنشىدەن قازاقستاندا تەك ورىسشا سويلەپ-اق «ۆوت تاك جيت موجنو» ەكەنىن جاقسى بىلەدى. ال ءبىز وسىنى ايتىپ وتىرعاندا «ۇلت ارازدىعىن قوزدىرۋشى» بولىپ جاۋاپقا تارتىلىپ كەتپەيمىز بە دەپ تە قورقامىز. سويتە تۇرا، ءتىلىمىز وسىنداي كۇيگە تۇسكەنى از بولعانداي ەندى قايران اتا-بابامىزدىڭ اتى-ءجونىن ورىسشاعا بەيىمدەپ شۇبارلاماي ءوز قالپىندا ايتۋدان دا ايرىلدىق-اۋ دەپ تاعى كۇيىنەسىڭ. بۇل جۇمىستى دا بيلىكتە وتىرعان قازەكەمدەر اتا-بابا ارۋاعىن  سيلاپ، وزدەرى باستاپ اكيشەۆ دەمەي اقىشەۆ، ساگينتاەۆ دەمەي ساعىنتاەۆ، كاراگۋسوۆا دەمەي قاراعۇسوۆا دەپ ءوز ەسىمىمەن ايتسا ورىستار وكپەلەپ رەسەيگە كوشىپ كەتپەس ەدى عوي. بىلە بىلسەك، وسىنىڭ ءوزى دە بىرتە-بىرتە قازاقتىڭ «ڭ»، «ع»، «ۇ»، ء«و» دىبىستارىن جويۋعا ءتىلدى شۇبارلاندىرۋعا اكەپ سوعادى. ال سوڭعى شىققان «ورفوگرافيالىق سوزدىكتە» ىقىلىم زاماننان كەلە جاتقان ء«جايت» ءسوزى «جايت» بوپ جازىلعاندىقتان قازىر بۇكىل گازەت-جۋرنال ء«جايتتى» «جايت» دەپ جازاتىن بولدى. بۇنىڭ ارجاعىندا قانداي ساياسات جاتقانى دا كۇماندىلەۋ.

ءيا، بۇنىڭ ءبارى ارجاعى 27, بەرجاعى 25 جىلدان بەرى قازاق اتاۋلى قاقىلداپ-قاقساپ ايتىپ كەلە جاتقان ءجايت. ءبىز دانىشپان م. اۋەزوۆتىڭ الگى وسيەتىن وسىلايشا ورىنداۋداي-اق ورىنداپ كەلە جاتىرمىز. بۇدان بىلاي ايتا بەرمەيىك دەيىن دەسەڭ مىنا جاقتان الگى ء«تىل اجالى» كىتابىندا ايتقان ۇلت رەتىندە جويىلۋ قاۋپى  ەڭ اۋەلى قازاققا ءتونىپ تۇر. سوندا نە ىستەمەك كەرەك؟ الدە بۇكىل قازاق بولىپ قۇر سوزدەن ىسكە كوشەتىن كەز كەلدى مە؟

مىرزان كەنجەباي

Abai.kz