جۋىردا فەيسبۋك الەۋمەتتىك جەلىسىندە جانە «Abai.kz» سايتىندا 1986 جىلعى جەلتوقسان كوتەرىلىسى كەزىندە الاڭعا شىققانداردىڭ ءبىرى ەرلان دەكەلباەۆتىڭ «تاريحي كىتاپتارعا مەنى «ساتقىن» دەپ جاريالاتقان – مۇحتار شاحانوۆ» دەگەن مالىمدەمەسى شىقتى. وندا مىناداي جولدار بار:

«مۇحتار اعا، مۇنىڭ بارلىعى ءوزىڭىز باسقارعان «جەلتوقسان كوميسسياسىنىڭ قورىتىندىسىنان» الىنعان. ءسىز بۇل قورىتىندىعا قولىڭىزدى قويىپ، مەنى كوميسسيانىڭ قورىتىندىسىمەن ساتقىن دەپ تاريحتى بۇرمالادىڭىز. مەنى ۇرپاق الدىندا ماسقارالاپ وتىرسىزدار. بۇكىل كىتاپتاردىڭ ىشىندە بادىرايتىپ تۇرىپ، «يسابەكوۆ ءسابيتتى» ساتقان دەپ ويىپ تۇرىپ، جالعىز ماعان عانا قورىتىندى ششىعارعانىڭىزعا اڭ-تاڭ قالىپ وتىرمىن. نەگە سونشا ماعان عانا قادالىپ قالعانسىز؟ مۇحتار اعا، ءسىز ارىز جازىپ كەلگەن 21 ادامدارىڭىزبەن بىرگە قوسا 22 ادام بولىپ مەنىڭ ارقاما پىشاق سۇقتىڭىز. ەڭ بولماعاندا ەركەك قۇساپ سول پىشاقتىڭ بىرەۋىن نەگە مەنىڭ كەۋدەمە قادامادىڭىزدار، مۇحتار اعا؟»

ەندى وسى سويلەمدەرگە وي جۇگىرتىپ، سارالاپ كورەلىك.

راس، مەن 1986 جىلعى جەلتوقسان شىندىعىن اشۋمەن جانە وعان تۇپكىلىكتى باعا بەرۋ جۇمىسىمەن شۇعىلدانىپ جۇرگەنىمدە امانجول نالىباەۆ باستاعان جەلتوقسانشىلاردىڭ جانە ونى قولداۋشىلاردىڭ ۇلكەن توبى كوميسسياعا 21 ادام قول قويعان ارنايى حاتتى اكەلىپ تاپسىرعان. سول حاتتىڭ ىشىندە ەرلان دەكەلباەۆتىڭ جەلتوقسانشى ءسابيت يسابەكوۆتىڭ سوتتالۋىنا سەبەپكەر بولعانى ايتىلادى. كوميسسيا مۇشەلەرىنىڭ جانە جەلتوقسان شىندىعىنا ارالاسىپ جۇرگەن وزگە دە قوعام قايراتكەرلەرىنىڭ مۇقيات تۇردە تالقىلاۋىنان كەيىن كوميسسيا شەشىمىنە مىناداي جولدار ەندىرىلگەن ەكەن:

«يسابەكوۆ س.ك.، تياجەلو رانەننىي 18 دەكابريا، بىل پومەششەن ۆ تيۋرەمنۋيۋ بولنيتسۋ كگب. پروتيۆ نەگو بىلو ۆوزبۋجدەنو ۋگولوۆنوە دەلو (سلەدوۆاتەل ەگوروۆ). نا وسنوۆاني ەدينستۆەننوگو پوكازانيا درۋگوگو وبۆينياەموگو – دەكەلباەۆ ە.ا. – يسابەكوۆ وسۋجدەن ۆپوسلەدستۆي نا 6 لەت ليشەنيا سۆوبودى.»

بۇل مالىمەتتىڭ تەرگەۋشى ەگوروۆ قاتىسقان ارنايى سوت شەمىنەن الىنعانى كورىنىپ تۇر. 21 ادامنىڭ كوميسسياعا جازعان حاتى دا ە.دەكەلباەۆ تۋرالى بولاتىن. ول حاتتى ءوز مۇراعاتىمنان ىزدەپ تابۋ ءۇشىن بالكىم ايدان اسا ۋاقىت قاجەت شىعار. بىراق حات كەزىندە گازەتكە دە جاريالانعان سياقتى ەدى.

ەندى ە.دەكەلباەۆتىڭ «جالعىز ماعان عانا قورىتىندى شىعارعاندارىڭىزعا اڭ-تاڭ قالىپ وتىرمىن» دەگەنى ساۋاتسىزدىق، پايىمسىزدىق ەمەس پە؟ 1986 جىلعى جەلتوقسان وقيعاسىن تەكسەرۋ كوميسسياسىنىڭ تۇجىرىمداماسىندا جۇزدەن استام ادامداردىڭ اتى-ءجونى جانە جاساعان ىستەرى باياندالادى. كوميسسيا تەك دەكەلباەۆ ىسىمەن شۇعىلدانعان بولسا، ونىڭ نەسى كوميسسيا. ەكىنشىدەن، ە.دەكەلباەۆ «مەنى كوميسسيانىڭ قورىتىندىسىمەن ساتقىن دەپ تاريحتى بۇرمالادىڭىز» دەگەن پىكىر بىلدىرەدى. كوردىڭىزدەر مە، ول ءوزىن تاريحقا اينالدىرىپ وتىر. دەكەلباەۆ تاريحپەن سىبايلاس بولاتىنداي قانداي ءىس تىندىرىپتى. بىراق دالەلسىز جانە سەبەپسىز پىكىر ايتىپ 1986 جىلعى جەلتوقسان شىندىعىن ايگىلەگەن كوميسسياعا شيرەك عاسىردان سوڭ ورىنسىز كۇيە جاققانى ءۇشىن دەكەلباەۆتىڭ جەلتوقسان تاريحىندا قالۋى ابدەن مۇمكىن. ايتپەسە، مىنا ارەكەتىن قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟

كوپ جىل بۇرىن مەنىڭ «جازاگەر جادى كوسموفورمۋلاسى» («شىڭعىس حاننىڭ پەندەلىك قۇپياسى») اتتى ولەڭمەن جازىلعان رومانىمنىڭ توڭىرەگىندە وربىگەن شىڭعىس حان تۋرالى ايتىس پەن داۋدا مۇحتار ماعاۋين بەكدىلدا الدامجاروۆ دەگەن جىگىتتى وزىنە قولشوقپار ەتىپ الىپ، شىڭعىس ايتماتوۆ ەكەۋمىزگە شاماسى جەتكەنشە قارا كۇيە جاقتىردى. مەنىڭ «دارىن، قابىلەت اتاۋلىدان جۇرداي، مۇلدەم اقىن ەمەس» ەكەنىمدى دالەلدەپ باقتى. ال، ش.ايتماتوۆتىڭ بىردە ءبىر ەسى دۇرىس شىعارماسىنىڭ جوقتىعىن ايتا كەلىپ، كەزىندە ونىڭ الەم ادەبيەتىنىڭ ۇلى تۇلعاسى لۋي اروگون «ماحاببات تۋرالى ەڭ تاماشا حيكايا» دەپ ارداقتاعان ء«جاميلا» اتتى تۋىندىسىن مازمۇنسىز، ماعىناسىز، ەڭ ناشار شىعارما دەپ باعالاپتى. ءبىزدىڭ ارامىزداعى داۋمەن اينالىسىپ جۇرگەن الماتى قالاسى، مەدەۋ اۋداندىق سوتى وزدەرىنشە «وسى ازاماتتىڭ ەسى دۇرىس پا ەكەن؟» دەگەن كۇدىككە تىرەلىپ، قالاداعى كابلۋكوۆ كوشەسىنىڭ بويىندا ورنالاسقان پسيحيكالىق ساۋىقتىرۋ (جىندىحانا) ورتالىعىنا حات جىبەرگەن ەكەن، ولار بەكدىلدا الدامجاروۆتىڭ 22 جىل بويىنا، جىندىحانادا تىركەۋدە تۇرعانىن ايگىلەپ، باس دارىگەرى قول قويىپ، ارنايى حات جولداپتى. سول حاتتىڭ باسپاسوزدە جاريالانۋى ارامىزداعى داۋدى ساپ تىيىپ، جۇرت اراسىنداعى بەدەلىمىزگە سۇيەنىش بولعان ەدى.

قۇداي ونىڭ بەتىن ارى بۇرعاي، ايتسە دە ە.دەكەلباەۆ تۋرالى دا جوعارىداعىداي ويعا تىرەلگەنىمدى جاسىرا المايمىن.

جەلتوقسان كوتەرىلىسىنىڭ شىندىعىن ايگىلەۋ بارىسىندا 5 كوميسسيا جۇمىس جاسادى. مەن باسقارعان 4-ءشى كوميسسيا وقيعاعا كىنالى 41 ادامنىڭ اتى-ءجونىن جاريالاپ، م.س.گورباچەۆ باسقارعان كوكپ ورتالىق كوميتەتىنىڭ، ونىڭ ساياسي بيۋروسىنىڭ قىلمىستى ىستەرىن كوميسسيا شەشىمى ارقىلى بۇكىل دۇنيەجۇزىنە ايگىلەگەن شاقتا، گ.كولبين م.گورباچەۆكە كىرىپ، كسرو قاۋىپسىزدىك كوميتەتى، كسرو ىشكى ىستەر مينيسترلىگى، كسرو پروكۋراتۋراسىمەن بىرلەسكەن ارنايى كوميسسيا قۇرعىزىپ،ءبىزدىڭ كوميسسيانىڭ ءىسىن جوققا  شىعارۋعا جۇمىس جاساعانىن جۇرتتىڭ كوبى بىلە بەرمەيدى. كەيىننەن مەنىڭ كسرو پرەزيدەنتى گورباچەۆتى كونستيتۋتسيالىق سوتقا بەرگەنىمدى جانە م.گورباچەۆتان 1986 جىلعى جەلتوقسان كوتەرىلىسى كەزىندە جاساعان ادىلەتسىزدىگى ءۇشىن بۇكىل قازاق حالقىنان كەشىرىم سۇراتقانىمدى دا بىرەۋ ءبىلىپ، بىرەۋ بىلمەۋى مۇمكىن. كۇنى بۇگىنگە دەيىن سول جەلتوقسان شىندىعىن ايگىلەگەنىمىزگە  ريزا  ەمەس  ادامدار، اندا-ساندا  بولسادا بوي كورسەتىپ تۇرادى.

ايتپەسە، دەكەلباەۆ مىرزا سول كەزدە-اق ءوزىنىڭ كوميسسيا شەشىمىنە ەنگەنىن جاقسى بىلەدى. ءتىپتى ونىڭ ءوز كىناسىن مويىنداي وتىرىپ، كوميسسيا شەشىمىنەن ءوز ەسىمىن الىپ تاستاۋ تۋرالى ءوتىنىش ايتقانى دا كەيبىرەۋلەردىڭ ەسىندە قالىپتى. سويتە تۇرا دەكەلباەۆ كوميسسيانىڭ 100-دەن استام جۇمىسشى توبىنىڭ اراسىندا ءجۇرىپ، كەيبىر ىستەرىمىزگە قولعابىس تيگىزگەنىن دە جوققا شىعارمايمىز. اراعا شيرەك عاسىردان استام ۋاقىت تۇسكەندە ە.دەكەلباەۆ ءوزىن سۇتتەن اق، سۋدان تازا ەتىپ كورسەتىپ، ايقاي كوتەرگەنى قالاي؟ قولىندا دالەلى بولسا، سول كەزدە نەگە ءوزىن اقتاپ الۋعا تىرىسپادى؟ ءبىزدىڭ ۇعىمىمىزشا، دەكەلباەۆ مىرزانى جاسىرىن قولداۋشىلاردىڭ ىشىندە 1986 جىلعى جەلتوقسان كوتەرىلىسىنىڭ جانە ونىڭ رۋحاني بەدەلىن قورعاعان كوميسسيانىڭ ابىرويىن تۇسىرگىسى كەلەتىن بىرەۋلەر بار سياقتى.

جاريالانعان مالىمدەمەسىنىڭ سوڭىنا تامان ە.دەكەلباەۆ بىلاي دەپ كۇش كورسەتەدى:

ء«سىز جانە كىتاپتى شىعارۋشىلار (بەرىك ابدىعاليۇلى، قايىم-مۇنار تابەي، ماۋلەن اشىمباەۆ، اسقاروۆ الىبەكتەر بولىپ) پرەسس-كونفەرەنتسيا ۇيىمداستىرىپ، ەل-جۇرت الدىندا ورەسكەل قاتەلىكتەرىڭىزدى مويىنداپ، مەنى تاريح الدىندا اقتاڭىزدار... ەگەر باس تارتىپ، مەنى وسىنداي «ساتقىن» كۇيدە قالدىرا بەرەتىن بولساڭىزدار، مەن بارلىقتارىڭىزدى سوتقا تارتامىن!»

كەرىسىنشە، نەگىزسىز، پايىمسىز ايىپتاۋى ءۇشىن، ماعان جانە بۇكىل كوميسسيا مۇشەلەرىنىڭ جاساعان ىسىنە كولەڭكە تۇسىرۋگە تىرىسقانى ءۇشىن، ەرلان دەكەلباەۆ ءوز مالىمدەمەسىن جاريالاعان سايتتاردا، مەنەن عانا ەمەس بۇكىل كوميسسيا مۇشەلەرىنەن جانە كوميسسيا مۇددەسىنە جاسقانباي قول ۇشىن بەرگەن حالىق قاھارمانى قاسىم قايسەنوۆ، حالىق جازۋشىسى سافۋان شايمەردەنوۆ سەكىلدى اعالار باسقارعان جۇمىسشى توبىنان كەشىرىم سۇراماسا، وندا بۇل جالاقور مىرزانى كوميسسيا مۇشەلەرى جانە كوميسسيا جۇمىسىنا تىكەلەي قاتىستى ادامداردىڭ، سوتقا تارتۋعا مۇمكىندىگى بار.

مۇحتار شاحانوۆ،

1986 جىلعى جەلتوقسان وقيعاسىنىڭ شىندىعىن اشۋ جانە وعان

تۇپكىلىكتى باعا بەرۋ كوميسسياسىنىڭ تەڭ توراعاسى،

قازاقستاننىڭ حالىق جازۋشىسى،

قىرعىزستاننىڭ حالىق اقىنى،

«تۇركى تىلدەس حالىقتار اراسىنداعى

ەڭ ۇزدىك الەم اقىنى» سىيلىعىنىڭ يەگەرى

Abai.kz