ەجەلگى قازاق الىپ بيىندە (الىپپەسىندە)  30  تاڭبا-دىبىس بار. ال، قالعان 12-ءسى كىرمە تاڭبالار. وسى تاڭبالاردىڭ ورنالاسۋ رەتى جانە ساندىق اتاۋى ەڭ ەجەلگى، ەڭ ءبىرىنشى دۇنيەگە كەلگەن بۇكىل الەمدىك ۇلى ەل قالاي اتالدى جانە ونىڭ قانداي رەتپەن دۇنيەگە كەلۋ تاريحىنان تولىقتاي حابار بەرە الادى.

         «الاش قاعان تاناۋ وزەنىنە تابان تىرەسە،

         قازاق قاعان الەمنىڭ ءبارىن العان» ء(جۇسىپ بالاساعۇن). تاناۋ - وب وزەنىنىڭ ەجەلگى اتاۋى.

الەم شەجىرەسىن تانىپ بىلۋدە بىزگە اسا كوڭىل اۋداراتىن جاعداي سوزدەردىڭ تەك قانا دىبىس –تاڭبالاردان تۇراتىنى ەمەس، ولاردىڭ بۋىن-بۋىنعا ءبولىنۋى. سەبەبى، سوناۋ تۇپتەگى ەڭ العاشقى ادام اتا مەن اۋا انا دۇنيەگە كەلگەلى بەرى، ولار اتالى، اكەلى، بالالى، نەمەرەلى، شوبەرەلى ت.ت. بۋىن-بۋىن بولىپ جالعاسىپ كەلەدى. بۇكىل الەم ەلدەرىنىڭ اتا تەك شەجىرەسىندە دە، سولاردى اتايتىن سوزدەر مەن سويلەمدەردە دە، ارتقى بۋىن الدىڭعى بۋىننىڭ جالعاسى رەتىندە ءدال سولاي بەرىلىپ كەلەدى. بۇكىل جەر بەتىندەگى بارلىق رۋلار، تايپالار، ۇلىستار، حاندىقتار مەن قاعاندىقتار دا وسىلاي بۋىن-بۋىن بولىپ دۇنيەگە كەلدى. بۇل جاعداي ساتتىعۇل اتامىزدىڭ شەجىرە-داستانىندا بىلايشا ورىلەدى.

 «وزەندەر قۇرعاپ سۋالماس

 قاينارى بولسا اقپالى.

 بەكارىس پەن الشىننان

          كىشى ءجۇزدىڭ بالاسى

          دۇرەپ ەدىك ەل بولىپ

           بۋىن-بۋىن تاقتالى» (ساتتىعۇل جانعابىلۇلى «امانات» الماتى. 1996. 178 بەت). 

ەڭ جوعارعى سانا (ساناۋدىڭ) يەسى ۇلى جاراتۋشى-اللا، اللادان كەيىنگىسى ادام. اللانىڭ قالاۋىمەن ادام اتا ۇرپاقتارى ساندىق جۇيەنى مەڭگەردى. ءبىز قولدانىپ جۇرگەن سانداردىڭ ءبارى وسى سانداردى ويلاپ تاۋىپ، دۇنيەگە اكەلگەن ۇلى اتالارىمىزدىڭ ەسىمى. وسى ساندىق جۇيەگە سايكەس دىبىستىق تاڭبالار دا ولاردىڭ دۇنيەگە كەلۋ رەت سانىن بەرەدى. سول ۇشىندە كەيدە بىزدەر، ساننىڭ ورنىنا 1-ا، 2-ءا، 3-ب، 4-گ، 5-ع، 6-د، 7-ە، 8-ج، 9-ز، 10-ي ت.ت. دەگەن سياقتى دىبىستىق تاڭبالاردى دا قولدانامىز. قازاق بالاسىنىڭ اۋىزدارىنان تاستامايتىن ءبىر، ەكى، ءۇش دەگەن سانداردىڭ، 1-ا (اتا), 2-ءا (اكە), 3-ب (بالا) بولاتىنى وسى.

1 سانى ء(بىرىنشى بۋىن) اداي اتانىڭ ەكى بالاسى قۇدايكە مەن كەلىمبەردىنىڭ ساندىق اتاۋى. بۇل ساننىڭ تاڭبالىق اتاۋى «ا» - اتا (ادام اتا).

2 سانى (ەكىنشى بۋىن) – اداي اتانىڭ ءبىرىنشى نەمەرەسى تازىكە، ياعني ءتاز اكە. وزدەرىڭىز كورىپ وتىرعانداي، ءسوز ءتۇبىرى ء«از اۋليە» اتامىزدىڭ ەسىمى. ءاز اكەمىزدىڭ ەسىمىنىڭ الدىنداعى «ت» دىبىسى، ءاز اۋليە اتامىزدىڭ تولىپ، تولىسقان ۇرپاعى دەگەندى بىلدىرەدى. اتام قازاقتىڭ «اكە» دەگەن ۇعىمى  وسى اكەلى بالالى قۋ اداي اكە (قۇدايكە) مەن ءاز اكە (تازىكە) اتالارىمىزدىڭ اراسىندا دۇنيەگە كەلگەن بولىپ تۇر.  اتام قازاقتىڭ حاندارى مەن قاعاندارىنىڭ باستارىنا كيىپ جۇرەتىن باس كيىمدەرىنىڭ ء«تاج» دەپ اتالاتىنىنىڭ دا سىرى وسى. اتا مەن اكە سىيلاۋدىڭ ەڭ وزىق ۇلگىسى دە وسى. 2 سانى قازاقتىڭ ساندىق اتاۋى. تاڭبالىق اتاۋى ء«ا» - اكە.

3 سانى ء(ۇشىنشى بۋىن) – اداي اتانىڭ ءۇشىنشى نەمەرەسى قوساي، بۇل نۇق پايعامباردىڭ اتاسىنىڭ (رۋىنىڭ) ەسىمى. نۇق پايعامبار زامانىنداعى توپان سۋعا كەتەتىن «كوش» وسى ەكى بۋىن، ياعني قۇدايكەنىڭ ەكى ۇلىنىڭ ەلى. تاڭبالىق  اتاۋى  «ب» - بالا، ياعني ءبىرىنشى اتا، ەكىنشى اكە، ءۇشىنشى بالا. مىنا سولتۇستىكتەگى كورشىلەرىمىزدىڭ راز، دۆا، تري دەيتىندەرى دە وسى. را – از (را - كۇن قۇدايى، از - ءسىرا از، قازاق اتا دەگەن ماعىنا بەرەدى),  دۆا – دەۆا، تري – ءتىرى، ياعني توپان سۋدان ءتىرى قالعان ۇرپاق دەگەندى ءبىلدىرىپ تۇر.

4 سانى ء(تورتىنشى بۋىن) – قۇنانورىس (رىسقۇل), بۇل باياعى نۇق پايعامباردان تارايتىن قاۋىم، شەجىرەدەگى ادايدىڭ كىشى ۇلى كەلىمبەردىنىڭ ءبىرىنشى بالاسى، ياعني ادايدىڭ 4-ءشى نەمەرەسى. «تورتەۋ تۇگەل بولسا، توبەدەگى كەلەدى» دەگەن ماقال سولاردان قالدى.

 5 سانى (بەسىنشى بۋىن) – اقپان. اعا مەن اقيقاتقا ءتۇبىر، ياعني اقيقاتقا اعا بولعان وسى اقپاندار، ياعني ساقتار. ساقتىڭ ءتۇبىرى اق بولاتىنى وسىدان. بۇگىنگى بالالاردىڭ بىلىمىنە باعا بەرگەندەگى ءبىر وتە جامان، ەكى جامان، ءۇش قاناعاتتانارلىق، ءتورت جاقسى، بەس وتە جاقسى دەپ باعا بەرىلەتىنىنىڭ سىرى وسى. اعا مەن اقيقاتقا بەس دەگەن باعا بەرىلىپ وتىر. ەجەلگى قازاقتاردىڭ ءوز بيلەۋشىلەرىنىڭ الدىندا وق قولىن جۇرەگىنىڭ ۇستىنە قويىپ،  «حان اعا» دەپ باسىن ءسال ءيىپ تۇراتىندارى دا وسىدان. اتام قازاقتىڭ حاندارى مەن قاعاندارى وتىراتىن ورىنتاقتارىن «تاق، التىن تاق» دەپ اتايتىندارى دا وسىدان. بۇل قازاققا حان مەن قاعان بولۋىڭ ءۇشىن تەك قانا اقيقاتقا (ادىلەتكە)  جۇگىنۋگە ءتيىسسىڭ دەگەن ءسوز. ال حالىق اقيقاتتىڭ اتاسى وتىرعان ورىنتاقتى باستارىنا باس كيىم ەتىپ كيىپ جۇرگەن. قازاقتىڭ «تاقيا» دەگەن باس كيىم اتاۋىنىڭ شىعۋ تەگى وسى. قازاقتىڭ ەل باسقارۋعا بايلانىستى ۇلتتىق يدەولوگياسىنىڭ نەگىزى وسى.

6 سانى (التىنشى بۋىن) – بالىقشى (شىبىنتاي، قىپشاق). ءبىزدىڭ ال، العي، الان، الاش، التى الاش دەگەن ۇعىمدارىمىزدىڭ ءبارى وسىنىڭ ىشىندە. «التاۋ الا بولسا، اۋىزداعى كەتەدى» دەپ ەسكەرتىپ كەتكەن وسى اتالارىمىز.

7 سانى (جەتىنشى بۋىن) – بۇزاۋ (ايتۋمىس پەن جەمەنەي). قازاقتىڭ تۋىستىعى بولىنبەيتىن، قىز الىسپايتىن جەتى اتالىق جۇيەسى، قاسيەتتى جەتى سانىنىڭ اۆتورى وسىلار. ەمەن (قاتتى اعاش)  دەگەن اتقا يە بولىپ، العاش كەمە جاساپ، سۋعا جۇزگەندەردە، تەمىردى ويلاپ تاۋىپ، العاش ەمحانا اشىپ، اۋرۋ ادامداردى ەمدەگەندە سولار. ءبارىنىڭ ەم دەگەن ءبىر تۇبىردەن بولاتىنى وسىدان.

8 سانى (سەگىزىنشى بۋىن) – سەميت (قازىرگى ەۆرەي مەن ارابتاردىڭ اتالارى، جەتى سانىن يەمدەنگەن جەمەنەيدەن بولىنەدى) ولاردىڭ ءوز شەجىرەلەرىندە دە وسىلاي جازىلعان. سەگىزدىڭ ءتۇبىرى ەگىز. دەمەك، «سەگىز كىممەن ەگىز؟» دەگەن سۇراق ءوز-وزىنەن تۋىنداپ تۇر. ارينە سەگىز توعىزبەن ەگىز بولا المايدى. سەبەبى توعىنشى ۇرپاق، سەگىزدەن ءبىر بۋىن كەيىن تۇر.

مىنا كورشى ورىستار جەتىنى سەم، سەگىزدى ۆوسەم دەپ اتاپ، وزدەرىن ءبىز جەتى - جەمەنەيمەن ەگىز ەمەسپىز، ءبىز جەتىنشى بۋىن جەمەنەيدىڭ ىشىنەن شىقتىق، ءبىز جەمەنەيدىڭ بالاسىمىز دەپ وتىر.

ادامزاتتىڭ تۋىستىقتارىنىڭ ءبولىنۋى وسى سەگىزدەن باستالادى. مىسالى، الەمدىك كەز-كەلگەن سايىستاردا، جارىسقا جەتى ەل قاتىسسا، ول سايىس حالىقارالىق سايىس دەپ اتالمايدى. حالىقارالىق سايىس دەپ، قاتىسۋشىلار سانى سەگىزدەن اسسا عانا سانالاتىنىنىڭ سىرى وسى. ادامزاتتىڭ تۋىستىعى بولىنبەيتىن جەتى اتالىق جۇيەسىنىڭ بۇزىلۋى، بۇزاۋدىڭ ۇرپاعى جەمەنەيدەن بولىنەتىن سەميتتەردەن باستالادى. بۇزاۋ مەن بۇزىلۋدىڭ «بۇز»، جەمەنەي مەن سەميتتىڭ «ەم» دەگەن ءتىر تۇبىردەن، ياعني ءبىر اتادان بولاتىنىنىڭ سىرى وسى.

9 سانى (توعىزىنشى بۋىن) – توبىش. ءسوز ءتۇبىرى «وب، وۆ». قازىرگى مىنا كورشى ورىستاردىڭ ءوز تەكتەرىن يۆانوۆ، پەتروۆ، سيدوروۆ دەپ جازىپ جۇرگەندەرىنىڭ سىرى وسى. ولاردىڭ «سلوۆا» دەگەن ءسوزىنىڭ ءتۇبىرى «وۆ (وب)» بولاتىنى دا وسى. بۇل ايتقانىمىزدىڭ توپونوميكالىق ايعاقتاماسى ازيا قۇرىلىعىنىڭ سولتۇستىك بولىگىن جارىپ وتەتىن وب وزەنى.  وب وزەنى باستاۋىن قار تەڭىزىنەن (كارسكوە مورە) الىپ، ونىڭ وسى تەڭىزگە قوسىلار جەرى وب ەرىنى (وبسكايا گۋبا) دەپ اتالسا، وسى وب ەرىنىنە جالعاسىپ جاتقان تاعى ءبىر ەرىن، تاز ەرىنى دەپ اتالادى. وسى وزەن ءسىبىر مەن حانتى-مانسيسك (حان مەن مان) جەرىنە كەلگەندە ەرتىس دەپ اتالادى. ودان توبىش (توبىل) قالاسىنان وتكەندە ءبىر سالاسى توبىل  اتانىپ قازىرگى قازاق دالاسىنداعى قوستاناي قالاسىن قاق جارىپ اعادى. نەگىزگى سالالارى: توم، شۇلىم (شىلىم), كەت (كەتە), تىم، ۆاح (وڭ، ياعني اق),  ۇلكەن يۋگان (جۋعان), ەرتىس، ەسىل، توبىل دەپ اتالادى. رەسەي جاق بولىگىندەگى وب وزەنىنىڭ جاعاسىندا ماڭعىستاۋداعى شەرقالا  تاۋىمەن اتتاس شەرقالا دەگەن قالا كۇنى بۇگىندە دە بار.   بىزگە تەگىمىزدى «وۆ (وب)» دەپ جازۋعا بولمايدى. سەبەبى، ءبىز ولاي جاساساق ءوزىمىزدىڭ توعىزىنشى بۋىن ۇرپاعىمىزعا بالا بولىپ شىعامىز.

10 سانى – مۇڭال (مونعول). وزدەرىڭىز كورىپ وتىرعانداي، 5 سانى (5 دەگەن باعا) اقيقاتقا بەرىلگەن، ارى قاراي التى مەن بالىقشى، جەتى مەن جەمەنەي، سەگىز بەن سەميت، توعىز بەن توبىش، ون مەن مونعول (مۇڭال) تۇبىرلەس ء(بىر اتادان) بولىپ تۇر. مۇڭالداردىڭ مونعول اتالىپ جۇرگەندەرىنىڭ دە سىرى وسى. ۇلى اتالارىمىزدىڭ مونعول ااتۋى جايلى بىزگە قالدىرىپ كەتكەن جۇمباعىنىڭ شەشۋى دە وسى. مۇنى تۇسىنە الماي جۇرگەن سەبەبىمىز، سوڭعى ءۇش ءجۇز جىلعا جۋىق بوداندىقتىڭ سالدارىنىن سانامىز سانسىراپ، ساندىق جۇيەدەن ايرىلىپ قالعانىمىز بولىپ تۇر. سانامىزدى تىرىلتە الساق، ءالى دە كەش ەمەس...

مىنە وسى قاعيداعا سايكەس،  ازيا (ازيا) – ا ء(بىرىنشى باس ءارىپ), ز (توعىزىنشى ءارىپ), ي (ونىنشى ءارىپ), ا ء(بىرىنشى  ءارىپ), ياعني  1-9-10-1 ساندىق جۇيەسىن قۇرايدى. دەمەك،  «ا» مەن «ز»، ياعني از توعىز ۇرپاققا جەتىپ، تولىپ تولىسىپ، ءاز اۋليە دەپ اتالدى. از-عا جالعانعان ونىنشى «ي» دىبىسى بالاسى، ۇرپاعى، ياعني قاراشاڭىراق مۇڭال دەگەن ماعىنا بەرسە، وعان «ا»-نىڭ ورنىنا  ء«ا» دىبىسى جالعانعاندا ء«يا» دەگەن مۇڭالدىڭ ۇرپاعى قياننىڭ ءسوز ءتۇبىرىن بەرەدى. ەجەلگى قازاق تاڭبالارىندا «يا» دەگەن دىبىس جوق، بۇل كەيىنگى ءداۋىردىڭ جەمىسى. قازىرگى تىلىمىزدە ەجەلگى يا، ءيا ءسوزى «يا» دەپ وقىلىپ ءجۇر.  قازىرگى ۇرپاقتىڭ ازيا دەگەن اتاۋدىڭ نە ماعىنا بەرەتىنىن بىلمەي، شاتاساتىنى دا وسىدان. ازيانىڭ (ازيا، ءازيا، ءازيا) تولىق ماعىناسى قاز قياننىڭ ءسوز تۇبىرلەرىن بەرەدى. بۇكىل الەمدى بيلەگەن ۇلى شىڭعىس قاعاننىڭ تەگىنىڭ ەجەلگى تۇرىكتىڭ قيان (قيات) رۋىنان دەلىنەتىنىنىڭ سىرى وسى. بۇل قازاقتىڭ، ونىڭ قاراشاڭىراعى ادايدىڭ شەجىرە دەرەگىمەن دە، الىپ بي (الىپپە) بويىنشا ءسوز جاساۋ جۇيەسىمەن دە، وزدەرىڭىز كورىپ وتىرعانداي ساندىق جۇيەمەن دە  تولىقتاي سايكەس كەلەدى. ەندى وسىلاردىڭ ۇستىنە «يا» دەگەن ءتۇبىر ءسوزدىڭ نۇق پايعامبار اتامىزدىڭ كەنجە ۇلى يافەس اتامىزدىڭ ەسىمى ەكەندىگىن قوسىڭىز. ساناسىندا قازاقي ساڭلاۋى بار جاندارعا، بۇل تۇجىرىمعا توقتاۋعا تۋرا كەلەدى. ازيا اتاۋىنىڭ باسقاشا ماعىناسى جوق. انا ءتىلىمىزدىڭ ءسوز ءتۇبىرى  جانە سول ارقىلى ءسوز جاساۋ جۇيەسى ەشقاشان جاڭىلىسقان ەمەس.

قازاقتىڭ ءسوز ءتۇبىرى ء(وز ءتۇبى، ءوز اتاسى) "از". قازاقتىڭ ارداق تۇتاتىن ء«از اۋليەسى»، ياعني قازاق اۋلەتىنىڭ يەسى وسى. اۋليە – اۋلەتتىڭ يەسى دەگەن ءسوز. قازاقتىڭ قازاقيا دەپ اتالاتىنى دا وسىدان. قازاقيانىڭ ءسوز ءتۇبىرى ازيا بولاتىنى دا وسىدان.

الەمدەگى ەڭ ۇلكەن قۇرىلىقتىڭ اتالىق تەگى، ياعني بۇگىنگىشە ايتقاندا «اۆتورلىق قۇقىعى»  بۇگىنگى قازاق اتالعان ۇلى ەلدىڭ  اتالارىندا جاتىر.

تاريح تاعلىمى:  ازيا (وسى تۇبىردەن قازيا، قازاقيا) دەگەن ۇعىم تەك قانا اتالىق تەككە جاتادى. بۇل ءسوزدىڭ قۇرامىندا ايەلگە قاتىستى بۋىن جوق. ال، ەۆروپا انالىق تەكتى قۇراپ،  ءسوز تۇبىرىندە «ەۆ (ەۆا، دەۆا)» ايەل تۇر. دەمەك، ازيا مەن ەۆروپا اتاۋى، اتا مەن انا، ياعني باتىسشا ايتقاندا ادام ي ەۆا دەگەن ماعىنا بەرەدى. ەۆروازيالىق ەكونوميكالىق وداق اتاۋى وسى سالتتى ورەسكەل بۇزىپ، ەر ادامنىڭ ايەلگە تۇرمىسقا شىققانىمەن، نەمەسە سونىڭ ەلىنە كۇشىك كۇيەۋ بولىپ كىرگەنمەن بىردەي بولىپ تۇر. سەبەبى، بۇل جەردە ازيا (قازاق) ەۆروپادان (ايەلدەن) كەيىن تۇر. بۇل ءوز تەگىڭدى ۇمىتىپ ايەلىڭنىڭ فاميلياسىن العانمەن بىردەي. قازاقتىڭ اتا سالتىندا ايەل ادامنىڭ ەسىمى ەشقاشان جۇبايىنان بۇرىن اتالماعان.

قوجىربايۇلى مۇحامبەتكارىم، ماڭعىستاۋ

Abai.kz