اتىراۋ وبلىسى جىلوي اۋدانى قۇلسارى قالاسىنداعى ءتۇيىنى شەشىلمەگەن ەكىنشى ۇلكەن داۋلى ماسەلە – ماحامبەت داڭعىلىندا، ياعني ورتالىق كوشە بويىنا، مەشىت ماڭىنا ورنالاسقان جەزوكشەلەر ءۇيى ەدى. ارتى شۋلى بۇل جامان ءۇيدىڭ جابىلۋى قيىننىڭ قيىنى بولىپ تۇر. تامىرى مىقتى بولماسا كەز-كەلگەن ارام ءشوپتى جەردەن ەرىكسىز سۋىرىپ جۇلىپ تاستاۋ ەڭ وڭاي نارسە ەمەس پە؟ ەندەشە، بۇل جەزوكشەلەر ءۇيى قانداي جويقىن كۇشكە يە؟

جامان ءۇيدىڭ اتى – ايبەك دەپ اتالادى. (ايبەك – جىلوي اۋدانى ءىى ءبولىمىنىڭ قۇقىق قورعاۋ قىزمەتكەرى). ەكى قاباتتى كىشىگىرىم عيمارات! استىڭعى ءبىرىنشى قاباتى ستو، ياعني كولىك جوندەۋ شەبەرحاناسى، ال ۇستىڭگى ەكىنشى قاباتى – مونشا، ساۋنا دەپ اتالادى.  ساۋنانىڭ سايقال جيناعاندارى مەن مونشانىڭ اتى شىققانى سونشا، بار بالە وسى ەكىنشى قاباتتان ءورىس الىپ تۇر عوي. تۋراسىن ايتساق، عيماراتتىڭ ءدال وسى ەكىنشى قاباتى – جەزوكشەلەر ءۇيى. مىقتى ساقتانعان جەزوكشەلەردىڭ كەڭسەسى، ياعني مەكەمەسى دەسە دە بولادى. ء«تان بازار» ورتالىعى دەۋگە دە ابدەن نەگىز بار. بۇل جەرگە شوعىرلانعان قىزدار سوناۋ وڭتۇستىكتەن شىمكەنت، تۇركىستان، وتىرار، تاراز، ت.س.س ەلدى مەكەندەردەن ارنايى كەلگەندەر. ءبىر جىل ىشىندە جاڭارىپ، ءۇش رەت اۋىستى.

بۇل قىزدار مۇنايلى ولكەنىڭ اقشالى كۇناھارلارىنا ءتانىن ساتىپ جانىن باعىپ جۇرگەن بەيشارالار! ەلدەن جىراق، قوي دەيتىن قوجاسى جوق، وزدەرىنشە ازات قىزدار ءتارتىپ بويىنشا جامان ءۇيدىڭ قوجايىنى «سۋتەنەر-جەڭگەتايلارىنا» باعىنادى. ولار قىزداردىڭ ءتانىنىڭ تاريف-باعامدارىن قويىپ، تۇتىنۋشىلار تاۋىپ بەرىپ، ۇستىنەن پايىزدارىن كورىپ، وققاعار-كرىشا بولىپ، باكە-ساكە، پارا-مارامەن ونى-مۇنىسىن جاۋىپ بەرىپ، بارلىق كۇنالى حارام ىستەرىن ۇيلەستىرىپ وتىرادى. سولايشا، قۇدا دا قۇداعي دا تىنىش بەيمارال ءومىر كەشىپ جاتقان جايلارى بار.

جەزوكشەلەردىڭ كوبەيىپ، كوپتەگەن فيليالدارى اشىلىپ،  ەركىنسىپ بوي كوتەرە باستاعانى سول، قولدارىنا قالام الىپ، ء«بىزدى، ياعني جەزوكشەلىكتى زاڭداستىرىڭدار، بىزدەر ۇكىمەتكە سالىق تولەپ تۇرامىز!» دەپ، بۇتقا تولىپ پارلامەنتكە حات تا جولدادى. حالىق ورتاسى، ەل بولعاننان سوڭ، قانداي دا ءبىر كۇنالى ىستەردىڭ وتاۋى، ياعني بەلگىلى ءبىر عيماراتى بولماۋ كەرەك! ءبىز وندايلارعا تاي-تۇياعىمىزبەن ءبىراۋىزدان تۇبەگەيلى قارسىمىز! سەبەبى، ءبىز الىمساقتان يماندى قازاقپىز، مۇسىلمانبىز، ءبىزدىڭ ءوز بابا زاڭى، دادا زاڭى، اتا ءداستۇر مەن سالت-سانامىز بار! ياعني، قانداي دا بولماسىن «كۇنا ۇيلەر» ءبىزدىڭ مەنتاليتەتىمىز بەن ۇستانىمىمىزعا 100 پايىز قارسى! جەزوكشەلىككە قر كونستيتۋتسيا زاڭدارىندا دا رۇقسات جوق! بىراق، ولارعا قارسى قانداي دا ءبىر شارا مەن جازا دا جوق. سول وسال تۇسىن وتە جاقسى مەڭگەرگەن جەڭگەتايلارى قول استىنداعى تۇنگى كوبەلەكتەرگە وزدەرىن قورعايتىن شامالى زاڭداردى دا ۇيرەتىپ قويعان. مىنە، قىزىق! شەمىشكە شاققانعا اكىمشىلىق جازا قولدانىپ نە 15 كۇنگە  قاماققا الادى، ياعني زاڭ بار دەگەن ءسوز. ال زينا جاساعان ەركەككە تىپتەن جازا جوق، ءتانىن ساتقان جەزوكشەگە قولداناتىن جازانىڭ ەڭ اۋىرى – ەسەپكە عانا تىركەپ قويادى.

2016-جىلدىڭ جاز ايىندا مەن وسى ماسەلەدە ۇلكەن قارسىلىق ارەكەتتەرىن ۇيىمداستىردىم. اتىراۋ وبلىسى اكىمى نۇرلان نوعاەۆ مىرزامەن بەتپە-بەت وتىرىپ وسى ماسەلەنى الدىنا قويعانمىن. جىلوي اۋدانى اكىمىنە جەزوكشەلەر ءۇيىن تۇبەگەيلى جاپتىرۋ تۋرالى شاعىم ءتۇسىردىم. جىلوي اكىمى بۇل شاعىمدى جىلوي اۋدانى ءىى بولىمىنە جولدادى. ناتيجە ايتارلىقتاي بولمادى. سەبەبى، قارعا قارعانىڭ كوزىن شۇقىمادى. قالايشا؟ قارعالارعا جەزوكشەلەردىڭ قانداي قاتىسى بار؟ ا، ا، جەزوكشەلەردى قارعالار قورعاپ وتىرادى ەكەن عوي. قورعاعانى ءۇشىن قارعالارعا جەزوكشەلەر ەسەبىنەن مول قارجى قۇيىلىپ تۇرادى ەكەن. ايىنا 500-700 000 تەڭگە اقشا كىم-كىمنىڭ دە ءىشىن تەسە مە؟

تارقاتىپ ايتساق، جەزوكشەلەردىڭ قورعاۋشىسى ءىى بولىمىندە جۇمىس جاسايتىن ايبەك پە؟ عيماراتىن جالدايدى، قورعان بولىپ جانە اقشا الادى ما؟ ارينە، جەزوكشەلەر دە بىلەدى، قاي جەرگە قونىستانۋ كەرەك ەكەنىن. شاعىمىم بويىنشا مەنى ءىى ءبولىمى باسشىسى يسا بەكقاليەۆ شاقىردى. قاسىندا جەڭىس دەگەن ورىنباسارى بولدى. سوسىن، ءيا:

-         سەن مەنى دۇرىس بىلمەيسىڭ عوي - دەدى. ماعان ونى ءبىلىپ نە كەرەك، ونىڭ اناتومياسى جالپى كىمگە كەرەك؟ كىم ول سونشا؟ رەت بويىنشا بۇگىن بار دا ەرتەڭ جوق پەشكى! ايتپاعى، ويىنداعىسى «قۇلسارىنىڭ بانديت، رەكەتتەرىنىڭ ءوزى ماعان تولەپ وتىرادى، سەن كىمسىڭ سونشا، سەن قايدان شىقتىڭ دەگەنى بولار. مەن «نا سلوۆاح ۆور زاكوننىڭ ءسوزىن سويلەپ، ەشكىلەردى ەمەتىن لاق ەمەسپىن!»

-         سەن، جەزوكشەلەر ءىى بولىمىنە اي سايىن اقشا تولەپ وتىرادى دەپسىڭ عوي. قايسى، قانە؟ دالەلىڭ بار ما؟ كىم ۇستالدى، كىمدى ۇستادىڭ؟ ەگەر ءىى ءبولىمى قىزمەتكەرلەرى سولاردى قورعاپ اقشا الىپ وتىرسا ماعان كورسەت، كورسەتە الماساڭ مەن سەنى «توپيت» ەتەمىن - دەپ، قىسىم كورسەتكىسى كەلىپ، اياق استىنان پەرىشتە بولا قالدى.

-         مەنى ەش ۋاقىتتا توپيت ەتە المايسىڭ، مەنى قورقىتپا - دەدىم.

-         قۇلسارىدا جەزوكشەلەر ءۇيى اتىمەن جوق، تاپ-تازا، نانباساڭ بارىپ قارا، نە ايتىپ ءجۇرسىڭ سەن؟  كەشكە رەيدكە شىعىپ جەزوكشەلەردىڭ ءۇيىنىڭ جوق ەكەنىن دالەلدەپ تۇرارعا كورسەتشى دەپ ورىنباسارى جەڭىسكە تاپسىرما بەردى. 

-         جارايدى!

كەشكە توعىز شاماسىندا ءىى ءبولىمى ورىنباسارى مەملەكەتتىك «نيۆا» اۆتوكولىگىمەن ماعان جەزوكشەلەر ءۇيى جوق ەكەنىن سەندىرىپ، كوزىمە ايقىن كورسەتپەك بولدى. تۇگەل ەل بىلەتىن جامان ءۇيدى بۇلار نە ءۇشىن بەزەكتەپ تۇرىپ قورعايدى؟ بۇل ەرتەگىگە كىم سەنەدى؟ بۇلار جەزوكشەلەر ۇيىمەن ودان بەتەر تىعىز قارىم-قاتىناستا ەكەنىن، بۇلارمەن قاتتى سىبايلاس ەكەنىن ودان بەتەر ءبىلدىرىپ قويدى. سەبەبى، سول كۇنى «جامان ءۇي» جەڭگەتايلارىنا: «بۇگىن ەشكىمگە جۇمىس جاسامايسىڭدار، ساندەن، وتبوي، پروۆەركا، رەيد، سيتۋاتسيا» دەگەنى سياقتى حابارلار جەتكىزىپ قويعان.

مەن قاسىما ءبىر نامازحان باۋىرىمدى الىپ كەشكى التىلار شاماسىندا مولتەكاۋدانعا كەلدىم. كەز-كەلگەن تاكسي جۇرگىزۋشىلەرىنە جولىقساڭ بولدى، سوتكالارى تولعان جەزوكشەلەردىڭ نومىرلەرى. سەبەبى، ءتۇن بولسا بولدى، ەركەكتەردىڭ سۇرايتىنى، تالابى، باراتىن جەرلەرى، وسى جەزوكشەلەر! ياعني، ء«تان ساۋدا» كۇنى-ءتۇنى دامىل قاقپاي قىزمەت ەتەدى. ەكونوميكالارىن شىر اينالدىرىپ العان. ەڭ جەڭىلى بۇلاردى قۇرىقتايدى دەگەن زاڭ ورىندارىنىڭ ءوزى وسى تاننەن تيىن جاساپ وتىرعان جوق پا؟

باسىنان باعى تايعان سورىمىز بەس ەلى ەل بولدىق قوي! قارا ۋىلدىرىق، بەكىرەمىز رەسەي استى، قارا التىن مۇنايىمىز قىتاي، اقش، رەسەي استى، قۇسىمىز ارابقا، قىزىمىز شەتەلگە بايعا كەتتى، قىزدارىمىز كىم كورىنگەننىڭ قوينىندا قالدى. ايتا بەرسە، جىرلاي بەرسە اسان-قايعىنىڭ زارى كوپ. ال ءبىزدىڭ بەتى قالىڭ، بويىندا ۇلتتىق يممۋنيتەتى جوق، كەنەۋى كەتكەن ارسىز، نامىسسىز قوعام قىزمەتكەرلەرىنىڭ تاننەن باسقا اقشا جاسايتىن زاۋىتتارى قالمادى. قاسىمداعى باۋىرىم ەكەۋمىز ءبىر تاكسي جۇرگىزۋشىسىنە كەلىپ: «قىزدار بار ما؟» - دەپ، سۇراقتى توتەسىنەن قويدىق. تاكسيست نە ايتارىن بىلمەي ساسىپ، مەلشيىپ قاتىپ قالدى. سەبەبى، قاسىمداعى باۋىرىم ەكەۋمىزدە دە ساقالىمىز بار ەدى، سيپاتىمىز مۇسىلمانشىلىق ۇستاناتىنىمىزدى ايشىقتاپ تۇر ەدى. ءبىز: «ەش ءازىلى جوق، بىزگە قىزدار كەرەك، پايدالانۋعا ەمەس، شارۋانىڭ رەتى سولاي بولىپ تۇر» - دەپ، شىندىعىن ايتتىق. ەڭ ءبىرىنشى كەزدەسكەن تاكسيستىڭ ءوزى تەلەفونىن شىعارىپ، بىزگە 3-4 جەزوكشەنىڭ تەلەفون نومىرلەرىن بەردى. ىشىندەگى بىرەۋىنىڭ ءنومىرى بىزدەر اڭدىعان «ايبەك» جەزوكشەلەر ءۇيىنىڭ ناق سۋتەنەر-جەڭگەتايىنىكى بولىپ شىقتى. بىلاي شىققاسىن قاسىمداعى باۋىرىم ديكتوفونىن قوسىپ قويىپ ولگا دەگەن «جەڭگەتايعا» ورىس تىلىندە قوڭىراۋ شالدى. ولگا: ءبىر ساعاتقا التى مىڭ جارىم تەڭگە، پاتەر وزىمىزدەن، بارلىق جاعدايدا قىزمەت اتقارامىز، نەشە ەركەك بولسا دا كەلە بەرىڭدەر، قىزدار دايىن، جەتەدى» - دەدى. ءسوز تاسپاعا جازىلدى. كەشكە ءىى ءبولىمى ورىنباسارىمەن ۋادە ەتىلگەن رەيدكە شىقتىم. مولتەكاۋدانعا كەلدىك. ءبىر مەزەتتە ءىى ءبولىمى ورىنباسارىنا تاسپاعا جازىلعان جازبانى تىڭداتىپ: «ال بۇعان نە ايتاسىڭ؟» - دەدىم. نە ايتسىن، ءبىرتۇرلى بولىپ قالدى. ۇيالى تەلەفونىن سان اقتارىپ جەزوكشەلىككە قارسى قاراستىرىلعان قانداي دا ءبىر زاڭنىڭ جوق ەكەنىن ايتىپ قىنجىلعانداي بولدى.

-         ءبىز ءوزىمىز بىرنارسە قىلارمىز، ماعان سەن، مەن جاقىندا اتىراۋعا «رىبووحران» سالاسىنا اۋىسقالى جاتىرمىن. وسى جەزوكشەلىكپەن قۇس ماسەلەسى مەنىڭ نازارىمدا بولادى - دەپ، مەنى سەندىرگەندەي بولدى.  رەيدتىڭ قورتىندىسى سولاي اياقتالعان.

بۇل حابار يسا بەكقاليەۆقا جەتكەن بولۋى كەرەك، ءىى ءبولىمى باسشىسى يسا ءوز ورىندىعىن ويلادى ما، سول كۇنى «جەزوكشەلەردى قۇرىقتاڭدار!» دەپ بۇيرىق بەرگەن. بۇل اڭگىمەنى ماعان (ەسىمىن جاسىرۋدى قاتتى وتىنگەن) پوليتسيا قىزمەتكەرى ايتقان بولاتىن. ۋادە – ۋادە، انت – انت! سول كۇنى ەكى پوليتسەي قىزمەتكەرلەرى قاراپايىم كيىممەن جەزوكشەلەر ۇيىنە كەلگەن. جەزوكشەلەر «ساقتىق حابارلامالارى» بويىنشا پوليتسەيلەرگە پوليتسەي ەكەندەرىن بىلمەسە دە ەسىك اشپاعان. بۇلاردىڭ سىرلارىن جاتىق بىلەتىن پوليتسەيلەر «جەڭگەتايعا» ەتەنە جاقىن ءبىر ادامعا قوڭىراۋ شالعان. ول ادام جەڭگەتايعا «ەسىكتى كۇمانسىز اشا بەر» دەگەن. اشىپ قالعاندا ەكى پوليتسەي جەگەتايدى قولىنان قايىرىپ ۇستاپ ىشتەن سۋىرىپ الىپ شىققان. 5-6 قىز ارعى جاق بولمەگە قاشىپ ۇلگەرىپ ەسىكتەرىن ىشتەرىنەن قۇلىپتاپ العان. ساۋاتتى جەڭگەتاي: «بۇل جەرگە باسا كوكتەپ كىرۋگە قانداي حاقىلارىڭ بار، رازرەشەنيە، وردەر، سانكتسيا، ماعان دىم بىتىرە المايسىڭدار، ءۇش ساعاتتان ارتىق ۇستاۋعا حاقىلارىڭ جوق، ەرتەڭ كورەرسىڭدەر، الىدە وكىنەرسىڭدەر؟» - دەگەنى سەكىلدى اۆتوماتيكاعا سالىپ قويعان قورقىتپا سوزدەرىمەن سەبە جونەلگەن. ەرتەسىنە «رازبوركاعا» اتىراۋ قالاسىنان «ايبەك» جەزوكشەلەر ءۇيىنىڭ يەسى ايبەكتىڭ باۋبەك دەگەن پروكۋرور اعاسى كەلگەن. كەلە ەكى وپەرگە قوقان-لوقى كورسەتكەن. ەكى وپەر بار بولعانى باسشىسى بەرگەن بۇيرىقتى ورىنداعانىن ايتقان. پروكۋرور باۋبەك يسا بەكقاليەۆكە بارعان. سول كەزدە يسا: «مەن ونداي بۇيرىق بەرگەن جوقپىن، مەنىڭ تىپتەن قاتىسىم دا جوق، ولار وزدەرى بولار بارىپ جۇرگەن» - دەپ لەزدە بۇيرىقتى تاپجىلماستان ورىنداعان قولاستىنداعى ءوز قىزمەتكەرلەرىن ساتىپ جىبەرگەن. بۇلار وتە ارسىز ەكەن عوي. ەكى پوليتسەي قايتسىن ەندى، «بىرنارسە جاساعىڭ كەلەدى-اۋ، ءبىزدى جوعارعى جاق، شەندى بالەلەر قۇرتىپ تۇر عوي» - دەپ، ويلارىن جاسىرا الماي بار شىندىقتى جايىپ سالدى. سوندا، قۇلسارى جەزوكشەلەر ءۇيى اتىراۋداعى پروكۋرورلاردىڭ قاراماعىندا ەكەن، بۇلار سولارعا اي سايىن قوماقتى قارجى قۇيىپ وتىرادى ەكەن. ايبەك تە، باۋبەك تە جاپ-جاس بالالار. شەشەلەرى ناماز وقيدى. ال ولاردىڭ بۇل قىلىقتارىنا جول بولسىن!

كوڭىل كونشىتەتىن ەشنارسە بولماعاندىقتان ءبىز باسقا دا جولدارىن قاراستىرا باستادىق. دالەل رەتىندە «جەڭگەتايدىڭ» سوزدەرى مەن جەزوكشەلەردىڭ كىشىگىرىم بەينەروليكتەرى دە بار. وسى ماسەلەدە اق ۇيدە رەت بويىنشا كەزدەسۋلەر دە ءوتتى. تامىرى مىقتى «جەزوكشەلەر ءۇيى» ءبىر جابىلىپ، ءبىر اشىلىپ ءالى دە ويناقتاپ تۇر. ەندى قر جوعارعى سوتى مەن قر باس پروكۋرورىنا نارازىلىق ءبىلدىرۋشى 500 دەي ادامنىڭ اتىنان شاعىم جولدانادى. ەگەر ولار توسقاۋىل قويا الماسا ارتى ۇلكەن دۇربەلەڭگە الىپ كەلەدى. مەن ءالى قۇلسارىداعى قىزتەكەلەردى قوسپاي وتىرمىن، ول ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان دا بەتەر!

تۇرار شاپقارا

Abai.kz