ونەر «جۇلدىزدارى» اسپانداعى جۇلدىزداردان دا كوبەيىپ بارادى
جارقىن شاكارىم، قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن ونەر قايراتكەرى، كۇيشى، ونەر زەرتتەۋشىسى:
- جارقىن اعا، ازدى-كوپتى جازعان كىتاپتارىڭىزبەن جانە كۇيشىلىك ونەرىڭىزبەن ەلىمىزگە تانىلعان ونەر تۇلعالارىنىڭ ءبىرىسىز. مادەني مۇرالار جايلى، ۇلتتىق مۋزىكا جايلى جازىپ جۇرگەنىڭىزدى بىلەمىز. قازىر ءسىزدىڭ ويىڭىزدى نە مازالاپ ءجۇر؟
- ەرتەدە وسىنداي ءبىر ساۋالدى ءبىر جيھانكەزگە قويعاندا، ول «كورگەنىمدى ايتسام با ەكەن، الدە كوڭىلدەگىمدى ايتسام با ەكەن» دەپ، ءسال كىدىرىپتى دە، باستان كەشكەندەرىن بايانداي بەرىپتى. سول ايتپاقشى، كەۋدەسى بىردە قۋانىشپەن، ەندى بىردە وكىنىشپەن، ۇنەمى وي جەتەگىندە جۇرەتىن ادامدى جالعان دۇنيەنىڭ قوناعى نەمەسە جيھانكەزى دەۋگە بولادى. ءاربىر ادامنىڭ ەنشىسىندە ومىردە كورگەن-بىلگەندەرى، جادىنا تۇيگەندەرى ءجۇرەدى. بىراق سول كورگەن-تۇيگەندەرىن سىرتقا شىعارۋ ءار ادامنىڭ وزىنە بايلانىستى. ءماسەلەن، ءوز باسىم تاۋەلسىزدىك تاڭىنا قۋانسام دا، تىرىسىندە سىيلاسقان جۇسىپبەك ەلەبەكوۆ، ۇزەڭگىلەس دوسىم جانىبەك كارمەنوۆ، ۇستازىم بولات سارىباەۆتار «اتتەڭ، تاۋەلسىزدىككە جەتە المادى-اۋ» دەگەن وكىنىشپەن ءجۇردىم. جاقسى مەن جامان، قۋانىش پەن وكىنىش قاتار جۇرەدى دەلىنەتىن ۇعىمدى سول جىلداردا انىق اڭعارعاندايمىن.
- ءسىز اكادەميك الكەي مارعۇلانعا تاس تاسىعان ەكەنسىز. كەزىندە ول تۋرالى ماقالا دا جارىق كورىپتى. عۇلاما عالىمعا ۇسىنعان تاستاردىڭ قانداي قاسيەتى بار ەدى؟
جارقىن شاكارىم، قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن ونەر قايراتكەرى، كۇيشى، ونەر زەرتتەۋشىسى:
- جارقىن اعا، ازدى-كوپتى جازعان كىتاپتارىڭىزبەن جانە كۇيشىلىك ونەرىڭىزبەن ەلىمىزگە تانىلعان ونەر تۇلعالارىنىڭ ءبىرىسىز. مادەني مۇرالار جايلى، ۇلتتىق مۋزىكا جايلى جازىپ جۇرگەنىڭىزدى بىلەمىز. قازىر ءسىزدىڭ ويىڭىزدى نە مازالاپ ءجۇر؟
- ەرتەدە وسىنداي ءبىر ساۋالدى ءبىر جيھانكەزگە قويعاندا، ول «كورگەنىمدى ايتسام با ەكەن، الدە كوڭىلدەگىمدى ايتسام با ەكەن» دەپ، ءسال كىدىرىپتى دە، باستان كەشكەندەرىن بايانداي بەرىپتى. سول ايتپاقشى، كەۋدەسى بىردە قۋانىشپەن، ەندى بىردە وكىنىشپەن، ۇنەمى وي جەتەگىندە جۇرەتىن ادامدى جالعان دۇنيەنىڭ قوناعى نەمەسە جيھانكەزى دەۋگە بولادى. ءاربىر ادامنىڭ ەنشىسىندە ومىردە كورگەن-بىلگەندەرى، جادىنا تۇيگەندەرى ءجۇرەدى. بىراق سول كورگەن-تۇيگەندەرىن سىرتقا شىعارۋ ءار ادامنىڭ وزىنە بايلانىستى. ءماسەلەن، ءوز باسىم تاۋەلسىزدىك تاڭىنا قۋانسام دا، تىرىسىندە سىيلاسقان جۇسىپبەك ەلەبەكوۆ، ۇزەڭگىلەس دوسىم جانىبەك كارمەنوۆ، ۇستازىم بولات سارىباەۆتار «اتتەڭ، تاۋەلسىزدىككە جەتە المادى-اۋ» دەگەن وكىنىشپەن ءجۇردىم. جاقسى مەن جامان، قۋانىش پەن وكىنىش قاتار جۇرەدى دەلىنەتىن ۇعىمدى سول جىلداردا انىق اڭعارعاندايمىن.
- ءسىز اكادەميك الكەي مارعۇلانعا تاس تاسىعان ەكەنسىز. كەزىندە ول تۋرالى ماقالا دا جارىق كورىپتى. عۇلاما عالىمعا ۇسىنعان تاستاردىڭ قانداي قاسيەتى بار ەدى؟
- ول - جاي تاس ەمەس، وسكەن وڭىردەگى كوزىم كورگەن، قولىم ۇستاعان تاڭبالى تاس. كەزىندە سەمەي اتوم پوليگونىنىڭ جەراستى جارىلىستارىنىڭ ءدۇمپۋى سول ماڭايداعى اۋىل ۇيلەرىنىڭ تەرەزەسىن سىندىرا وتىرىپ، اراسى ات شاپتىرىم جەرلەردەگى تاۋ شاتقالدارىن دا شايقالتىپ جىبەرەتىن. سونداعى شاتىناعان تاۋدىڭ جوتاسىنان جەرگە قۇلاپ تۇسكەن تاڭبالارى بار تاس سىنىقتارىن اۋەلى ۇيگە، ودان سوڭ مەكتەپتىڭ ءبىر بۇرىشىنا جيناعانمىن. ءبىر كۇنى مەكتەپ ديرەكتورى عابباس قاسەنعازين شاقىرىپ الىپ: «كونە ءداۋىردەن جەتكەن جادىگەرلەر عوي، الماتىعا، اكادەميك مارعۇلانعا اپارىپ بەرمەسەڭ، مىنا جۇرت تاستارىڭدى تۇك قالدىرماي فۋندامەنتكە قالاپ جىبەرەدى»، - دەپ ەدى. سودان جيعان-تەرگەنىمدى بىرنەشە قاپقا سالىپ، تاسكەسكەن اۋىلىنان اياگوزگە جەتكىزىپ، پويىزعا تيەپ، الماتىعا، تۋرا الكەي اعانىڭ ۇيىنە اكەلگەنىم بار. سودان تاريحي جانە مادەني مۇراعا ەڭبەگىم بار بوزبالا ەسەبىندە 1976 جىلدىڭ جازىندا قازاق سسر مادەنيەت ەسكەرتكىشتەرىن قورعاۋ قوعامىنىڭ ءىى سەزىنە مەنى دەلەگات ەتىپ قاتىستىردى. سول سەزدە قوعامنىڭ توراعاسى نيازبەكوۆتىڭ بايانداماسىنا ىلىگىپ، مەنىڭ ونەر مۇراسىنا دەگەن جاناشىرلىعىم تۋرالى جاپ-جاقسى پىكىرلەر ايتىلىپ، بالا كوڭىلىمدى اسپانعا شىعارعان بولاتىن.
-تاسكەسكەن دەپ قالدىڭىز، اتىنا زاتى ساي ەلدى مەكەن-اۋ، شاماسى. «تاستى كەسكەن» دەپ قالاي اتالعان ەكەن؟
- «كۇلدىر-كۇلدىر كىسىنەتىپ» دەپ باستالاتىن تولعاۋ ايتقان جىراۋ ءارى باتىر اقتامبەردى بابامىز تاۋدى كەسىپ، تاستى تەسىپ توعان سالىپ، سۋ اعىزىپ حالىقتى شولدەن قۇتقارعان جەر - وسى تاسكەسكەن. ءالى كۇنگە اقتامبەردى بابا ۇرپاقتارىنىڭ قونىسى. قارشاداي بالا كەزىمدە ەركەلەتكەن شەشەم بۇ دۇنيەدەن ەرتە وزىپ، تاسكەسكەندەگى زيرات باسىنا ءجيى باراتىندى شىعاردىم. اناعا دەگەن ساعىنىش قوي. كەلگىشتەپ ءجۇرىپ، بارعىشتاپ ءجۇرىپ، «زيراتشىل بالا» اتانىپ، دالا كەزىپ كەتەتىن كەزدەرىم بولعان. ءسويتىپ ءجۇرىپ، تاسكەسكەن ماڭىنان 30 مىڭعا جۋىق تاڭبالى تاس، ءتورت تاس ءمۇسىن، مىقتىڭ ءۇيى دەلىنەتىن 300-گە تارتا تاستان ۇيىلگەن قورعان، وبالار تاۋىپ، رەسپۋبليكالىق گازەتتەردە 100-گە جۋىق ماقالا جازعانىم بار. ءتىپتى رەسپۋبليكا كولەمىنەن اسىپ، ءماسكەۋدە شىعاتىن «سوۆەتسكايا كۋلتۋرا» گازەتىنىڭ 1976 جىلعى 24 تامىز كۇنگى سانىنداعى تاسكەسكەننىڭ تاس مۇرالارى جايلى جاريالانعان «گالەرەيا نا سكالاح» دەگەن ماقالانىڭ شىعۋىنا دا سەبەپكەر بولعانمىن. ول ءوڭىردىڭ تاعى ءبىر تاپتىرماس مۇراسى دەپ، تاسكەسكەننەن سەگىز شاقىرىم جوعارى ءورلەي، قاراقول وزەنىنىڭ بويىنداعى جىقپىل جارتاس قاباعىن ۇڭگىپ جاساعان، كونە زاماننان جەتكەن «تاس اۋليە» ۇڭگىرىن ايتۋعا بولادى. ۇڭگىردە تاس قازان، وشاق ورنى مەن جانتاياتىن تاس توسەك بولۋشى ەدى. ۇڭگىردىڭ ءبىر بۇرىشىنان شىققان ءمولدىر سۋ كوزى ەكىنشى بۇرىشىنا بارىپ سىڭەتىن. سەگىز قانات كيىز ءۇيدىڭ اۋماعىنداي ۇڭگىردىڭ كەرەگە ءتارىزدى ىرگەسىن اينالا زات قوياتىن كەرتىكتەرى بولدى. ۇڭگىرگە كىرىپ، اللاعا قۇلشىلىق ەتۋشىلەر سول كەرتىككە جاعالاي تيىن تاستايتىن. امال نە، قاسيەتتى ۇڭگىردىڭ قيراتىلعانىنا دا شيرەك عاسىردان استى.
- ەندىگى اڭگىمەمىزدى مادەني مۇرانىڭ ەكىنشى ءبىر قىرى بولىپ تابىلاتىن قازاقتىڭ مۋزىكالىق مۇرالارى جايلى ءسوز ەتسەك. ءسىز مۋزىكانى زەرتتەۋمەن قاتار، مۋزىكا قايراتكەرلەرى جايلى دەرەكتى پروزا جازىپ جۇرگەن ادامسىز. ءسىزدىڭ قالامىڭىزدان تۋعان امىرە قاشاۋباەۆ، نۇرعيسا تىلەنديەۆ، ءشامىل ءابىلتاي جايلى جازعان كىتاپتارىڭىز، سونىمەن قاتار قازاق مۋزىكاسىنىڭ پروبلەمالارى جايلى پىكىرلەرىڭىز رەسپۋبليكالىق باسپاسوزدەردە جازىلىپ، ەل نازارىنا ىلىككەنىن بىلەمىز. مۋزىكا مامانى رەتىندە بۇگىنگى قازاق اندەرىنىڭ ناسيحاتتالۋى مەن ۇلتتىق مۋزىكامىزدىڭ جاي-كۇيى تۋرالى نە ايتاسىز؟
- مىسالى، قازاق جەرىندە 130-دان استام ۇلتتىڭ وكىلدەرى تۇرادى دەلىنەدى. بىزدە سول ۇلتتاردىڭ ۇلتتىق مۋزىكالارى قازاق جەرىندە تەرەزەسى تەڭ دامۋ ۇستىندە. ايتسە دە قازاق جەرىندەگى اندەر ءۇش ءتۇرلى باعىتتا ناسيحاتتالىپ وتىرعانىن جوققا شىعارا المايمىز. وسى باعىتتاردى كلاسسيفيكاتسيالى ۇلگىمەن جىكتەسەك تومەندەگىدەي ءتىزىم شىعادى. مەن بۇل جىكتەۋدى ۇزبەي جازىپ تا، ايتىپ تا ءجۇرمىن. اۋەلگىسى - قۇرمانعازى اتىنداعى حالىق اسپاپتارى وركەسترىمەن نەمەسە نۇرعيسا تىلەنديەۆ اتىنداعى «وتىرار سازى» وركەسترىمەن، نەمەسە جەكەلەي دومبىرا مەن قوبىز ءتارىزدى ۇلتتىق مۋزىكالىق اسپاپتارىمەن، نەمەسە فولكلورلىق انسامبلدەر سۇيەمەلىمەن ورىندالاتىن تازا قازاق تىلىندەگى اندەر ناسيحاتى. ەكىنشىسى - ءتىلى قازاقشا بولا تۇرىپ ەسترادالىق وركەسترلەر، كومپيۋتەر نەمەسە فورتەپيانو، سكريپكا، گيتارا ءتارىزدى ەۋروپالىق مۋزىكالىق اسپاپتارمەن سۇيەمەلدەنىپ ورىندالاتىن ەسترادالىق اندەر. ءۇشىنشىسى - قازاقستان جەرىندە تۇراتىن ءار ۇلت وكىلدەرىنىڭ ءوز تىلىندە ورىندالاتىن ءاندەرى. مىنە، وسى ءۇش اعىم قازاق جەرىندەگى مۋزىكالىق اندەردىڭ دامۋى مەن ناسيحاتىن قۇرايدى. وسى ءۇش باعىتتىڭ ىشىندەگى قازاق ءانى مەن جالپى مۋزىكالىق مۇراسى، اسىرەسە ەۋروپالىق اسپاپتار مەن كومپيۋتەر جانە فونوگرامما ارقىلى ەسترادالىق باعىتتا دامۋ ۇستىندە. جالپى، ءاربىر ءاننىڭ حالىققا جول تابۋى، ءانشىنىڭ ءان ورىنداۋى ارقىلى كوپشىلىككە جەتۋى ناسيحات جۇمىستارىنا بايلانىستى بولادى. ولاي بولسا، ءانشى بولسىن، كومپوزيتور بولسىن ءوز اندەرىن ناسيحاتتاۋ جولىندا تىكەلەي بەلسەنە كىرىسەدى.
الايدا وسى كۇندەردە ونەر ادامدارىنا «جۇلدىزداردىڭ كوبەيىپ كەتۋىنىڭ سىرى نەدە؟»، «دومبىرا مەن قوبىزىمىزعا قاراعاندا ەسترادالىق اندەر باسىم تۇسۋدە، وسىعان قالاي قارايسىز؟» دەگەن سىڭايداعى ساۋالدار ءجيى قويىلۋدا.وسى سۇراقتارعا اركىم قال-قادەرىنشە جاۋاپ بەرىپ جاتادى. مەن ءوز باسىم اندەردىڭ دامۋىن الگىندە ايتقانىمداي، ءۇش ءتۇرلى باعىتتاعى جىكتەۋ ۇلگىسىندە تۇسىندىرگىم كەلەدى.
- دەسەك تە، جوعارىدا مىسالعا العان سۇراقتاردى قايىرا وزىڭىزگە قويساق...
- ءار زاماندا ءومىر سۇرگەن حالىقتىڭ تاريحي بەلگى-بەدەرى، دامىعان ادەبيەتى مەن ونەرى جانە مادەنيەتىنە ساي ءوز ەرەكشەلىكتەرى بولادى. ءحىح عاسىردا قازاق حالقى قادىر تۇتقان ونەرپازدى «سال»، «سەرى» دەپ قۇرمەتتەگەن. حح عاسىردا «ونەر ساڭلاقتارى» دەپ جۇردىك. ماسەلەن، جۇسىپبەك ەلەبەكوۆ، عاريفوللا قۇرمانعاليەۆ، ماعاۋيا حامزين، جامال وماروۆا سىندى تالانتتاردى «قازاق ونەرىنىڭ ساڭلاقتارى» دەيمىز. سونداي-اق اۋىل اراسىنان شىققان دارىندىلاردى «اۋىل ونەرپازى» دەپ جۇردىك. ال ءححى عاسىردا اۋىزەكى قۇرمەتتەۋ بەلگىسى «جۇلدىز» دەگەن سوزگە اۋىستى. بۇل ءوزى، نەگىزىنەن، ورىستاردىڭ «زۆەزدى ەسترادى» دەگەنىنەن الىنسا كەرەك.
«سال-سەرىلەر مەن ونەر ساڭلاقتارى» دەگەن تەڭەۋ حالقىنا ونەرىمەن جارقىراپ كورىنگەن جۇزدەن ءبىر ادامعا عانا تەلىنەتىن قۇرمەتتەۋ بولسا، «جۇلدىز» دەپ وتىرعانىمىز ءا دەپ اۋزىن اشقان ءاربىر ادامعا بەرىلەتىن اتاققا اينالىپ كەتتى. ەكىنىڭ ءبىرى «جۇلدىز» بولعان سوڭ، ونەر ادامى بولعاننان نە قايىر بار؟ ياعني انشىلەردى قۇرمەتتەۋدىڭ بۇگىنگى قادىرى السىرەگەن جانە تايازدانعان. ماسەلەن، روزا رىمباەۆامەن مەكتەپتى جاڭا ءبىتىرىپ، ءبىر ءان ورىنداعان جەتكىنشەكتى «جۇلدىز» دەپ قاتارلاس قويۋعا ءداتىمىز قالاي بارادى؟ ال ءبىزدىڭ تەلەراديوارنالاردان، ۇلكەندى-كىشىلى ساحنالاردان وسىلاي حابارلانادى، باسپاسوزدە دە وسىلاي جازۋ قالىپتاسىپ كەتكەن. مەنىڭشە، بۇل دۇرىس ەمەس.
- ءوزىڭىز ايتپاقشى، ەكىنىڭ ءبىرى جۇلدىز بولۋعا باستى سەبەپ نە دەپ ويلايسىز؟
- ءاربىر ادام - حالىقتىڭ وكىلى. «جۇلدىز» دەپ اسپانعا كوتەرەتىن دە، تۇسىرەتىن دە - ءوزىمىز. ماسەلەن، كەيبىر تەلەارنالار مەن راديولاردا سول «جۇلدىزدار» ۇنەمى جارنامالانىپ تۇرادى. داۋسىڭىزدى كومپيۋتەرمەن وڭدەپ، فونوگراممامەن ءبىر ءان ايتساڭىز بولدى، «جۇلدىز» بولىپ شىعا كەلەسىز! وپ-وڭاي شارۋا سياقتى. بۇعان ءاسىرەسە قازاق جاستارى قاتتى ەلىتىپ كەتتى. ءتىپتى جەكە-جەكە جۇلدىز بولۋمەن قاتار، قازىرگى ونەرپازدار توپ-توبىمەن، وتباسىمەن، ۇجىمىمەن بىرگە «جۇلدىزدى» دەگەن ايدار تاعىپ الىپ ءجۇر. سوندا اسپانداعى جۇلدىزداردان دا كوپ، نە دەگەن بىتپەيتىن جۇلدىزدار دەگەن وي تۋادى. وسى ارەكەتتەرىمىزبەن جەتەسىنە جەتە قويماعان تالانتتى جاس جەتكىنشەكتى قۇرمەتتەگەن بولىپ، موينىنا تۋماي جاتىپ گۇلدەستە بايلاپ، «جۇلدىزداي جارقىراعان» دەپ ماراپاتتاپ، استىنا كوپشىك قويىپ، توبەسىن كوككە كوتەرىپ، بويىنداعى دارىنىن جەتەسىنە جەتكىزبەي، بۋىندىرىپ تاستايتىن ءتارىزدىمىز. «جۇلدىز» دەگەن سايىن الگى جاس ونەرپاز ماساتتانىپ بارىپ قۇلاپ تۇسەتىنىن دە بىلمەيدى. بۇل ءوزى بۇگىنگى مادەنيەتىمىزدە ستيحيالى تۇردە قالىپتاسىپ، ابدەن سانامىزعا ءسىڭىپ كەتكەن بۇقارالىق قۇبىلىس بولىپ وتىر.
- بۇگىنگى ەسترادا فونوگرامماسىز ءومىر سۇرە الماسى انىق. ونەر زەرتتەۋشىسى رەتىندە وسى قۇبىلىس تۋرالى نە ايتاسىز؟
- فونوگرامما جازۋ، فونوگراممامەن ءان ورىنداۋ بىرەۋلەردىڭ جەپ وتىرعان نانى دەسەك تە بولادى. بۇل - وتە داۋلى ماسەلە. مەن 1973 جىلى ماسكەۋدىڭ «مەلوديا» فيرماسىنىڭ الماتىداعى بولىمشەسىنىڭ رەداكتورى بولىپ تۇرعانىمدا 1000-نان استام فونوگرامما جازعان اداممىن. فونوگرامما گرەكتىڭ فونو-دىبىس، گرامما-جازامىن دەگەن سوزىنەن شىققان. فونوگرامما دەگەنىمىز - قازاقشا ايتقاندا، اندەر مەن كۇيلەردىڭ تاسپاسى. ياعني ءۇنتاسپا. فونوگرامما تاسپا رەتىندە راديو فونوتەكاسىنا ارنالىپ، ماگنيتتىك لەنتا تۇرىندە دە جازىلاتىن بولعان. سول كەزدەگى حالقىمىزدىڭ جۇزدەگەن ونەر ساڭلاقتارى مەن ونەرپازدارىنىڭ فونوگرامما تۇرىندە ءبارىنىڭ دە ءۇنتاسپاسىن جانە كۇيتاباقتارىن شىعارعانبىز. قازىر دىبىستى ديسك پەن فلەشكالارعا جازىپ الاتىن بولدىق قوي. وتكەن عاسىردىڭ 70-80 جىلدارىنان باستاپ ءۇنتاسپانى تەلەديداردان ءان ورىنداۋ ءۇشىن انشىلەر كەڭىنەن پايدالانا باستادى. ءاربىر ءانشى اۋەلى قاتىساتىن كونتسەرتكە شىعار الدىندا ءۇنتاسپاسىن جازىپ الادى. كونتسەرت ۇستىندە الگى تاسپانى (فونوگراممانى) كونتسەرتتىڭ ساحنالىق دىبىس رەجيسسەرلەرىنىڭ قولىنا بەرىپ، ساحنا سىرتىندا اينالدىرتقىزادى. ءوزى ساحناعا شىعىپ، تاسپادان ەستىلىپ جاتقان ۇنگە قوسىلىپ ءان ايتقان بولادى. ول كەزدىڭ تەحنيكالىق مۇمكىندىكتەرى ءالسىز بولعاندىقتان، وسى ءادىستى قولدانۋعا ءماجبۇر ەدى. ال بۇگىندە فونوگراممادان ارىلا الماي وتىرعانىمىز وزىمىزگە سىن. بۇل ونەر ادامىنىڭ ءوسۋىن، جالپى، ءان ونەرىنىڭ ءوسۋىن تەجەيدى.
تاسپادان شىققان ۇنگە ءانشى ءتۇرىن ميميكامەن كەلتىرەدى. ءتۇر-قيمىلى، ءاربىر ايتقان ءسوزى ساحنا سىرتىندا شىعىپ جاتقان داۋىسپەن بىردەي بولۋى شارت. ساحنادا ءانشى ءۇنىن، داۋىسىن شىعارماستان تاسپاعا ىلەسىپ، تاسپاداعى ءۇن بىتكەنشە ەلىكتەيدى. ءماجبۇرلەنەدى. ءوزى ءۇن شىعارماستان تەك بەت-الپەتىمەن، كوزىنىڭ قيىعىمەن، اۋىزدى اشىپ-جابۋىمەن، جالپىلاي ايتقاندا، تاسپاداعى ۇنگە تاۋەلدى ادامنىڭ ءرولىن وينايدى. نەگە دەسەڭىز، سول ساتتە ول ءانشى ءان ايتىپ تۇرعان جوق. ول تەك الدىندا تاسپاعا جازىلعان داۋىسقا قوسىلۋدىڭ ارەكەتىن عانا ىستەپ تۇر. ياعني تاسپادان شىققان تەحنيكاداعى داۋىسقا ءتۇرىن كەلتىرۋ ارقىلى حالىق الدىنا شىعىپ تۇر. ول ايتىلىپ جاتقان ءاربىر سوزگە اۋزىن ءدال كەلتىرۋگە تىرىسادى. بىلايشا ايتقاندا، دىبىس زورايتقىشتان شىققان داۋىسقا ءۇنسىز كۇيدە اۋزىن اشىپ-جاۋىپ، ەلىكتەپ جۇرگەن ساحنادا تاسپاعا تاۋەلدى كۇي كەشەدى. ءارى كۇلكىلى، ءارى جانىڭ اشيدى. ۇنتاسپاعا قوسىلىپ ءان ورىنداعان ءانشىنى «جانسىز» داۋىسپەن ءان ورىندادى دەيتىنى سوندىقتان.
- جارقىن اعا، حالقىمىزدى ەلەڭ ەتكىزىپ، 1000 كۇيىمىزدىڭ انتولوگياسى جارىققا شىققانى بەلگىلى. وسىنداي ۇلكەن ولجالى جيناققا ءسىزدىڭ ورىنداۋىڭىزداعى كۇيلەر دە ەنگەن ەكەن. «قازاقتىڭ 1000 كۇيى» دەپ اتالاتىن انتولوگيا جونىندە ءوز ايتارىڭىز بار شىعار...
- وسى ۋاقىتقا دەيىن ءوز باسىم اندەر مەن كۇيلەر انتولوگياسىنىڭ ۇشەۋىن شىعارىسۋعا قاتىسقانمىن. سوڭعىسى 2003 جىلى ديسك بولىپ شىققان 256 كۇيدەن تۇراتىن انتولوگيا بولدى. وندا مەن جاۋاپتى رەداكتور بولعانمىن. وتكەن عاسىردىڭ 70-جىلدارىندا اكادەميك راحمانقۇل بەردىباەۆتىڭ تاپسىرماسىمەن ماسكەۋدەن ابىكەن حاسەنوۆتىڭ تاسپاعا جازىلعان بارلىق كۇيلەرىن اكەلىپ، كۇيتاباققا كوشىرۋگە ەڭبەك ەتكەن دە كەزدەرىم بولدى. اققىز احمەتوۆا، داۋلەت مىقتىباەۆ، جاپپاس قالامباەۆ، ماعاۋيا حامزين، اپيكە ابەنوۆا، تولەگەن مومبەكوۆ، ومارحان كەرىمقۇلۇلى، ەلەمەس تالاسبايۇلى، بورانقۇل قوشماعامبەتوۆ، باقىت قارابالينا، ءۋالي بەكەنوۆ، عابدىلحاق بارلىقوۆ، شاعدار اقىلبەكوۆ، ساپارجان تورسىقباەۆ، گەنەرال اسقاروۆ، فايزوللا ءۇرمىزوۆ سياقتى اعا بۋىن كۇيشىلەرىمىزبەن اعالاپ-جاعالاپ، قاتارلاس كۇن كەشتىك. شىندىعىن ايتقاندا، وسى اتالعان ورىنداۋشى كۇيشىلەردىڭ كوزىن كورىپ، تەلەديدار مەن راديوعا جازىلۋىنا سەبەپكەر بولعان ادامداردىڭ ءبىرى بولعانىمدى ۇلكەن ماقتانىش تۇتامىن. ال «قازاقتىڭ 1000 كۇيى» انتولوگياسىنا جوعارىدا اتالعان ونەر ساڭلاقتارىنىڭ راديودا جازىلىپ الىنعان جانە بەينەقوردا جازىلىپ قالعان كۇي مۇرالارى ەندى. شىندىعىن ايتقاندا، جاڭادان شىققان 1000 كۇيدىڭ انتولوگياسى، نەگىزىنەن، قازاق راديوسىنىڭ «التىن قورىنان» جانە ورتالىق مەملەكەتتىك كينوفوتوقۇجاتتار جانە دىبىس جازبالارى مۇراعاتىنان كوشىرىلگەن.
- جيناققا ءسىز ورىنداعان قانداي كۇيلەر ەنگەن؟ وزگە دە ورىنداۋشىلاردان كىمدەردى ەرەكشە اتاپ وتۋگە بولادى؟
- بۇل كىتاپقا مەنىڭ ورىنداۋىمداعى «جالقى جىگىت»، «كوكتوبەل»، «سالكۇرەڭ»، «تولعاۋ» ءتارىزدى ءتورت بىردەي حالىق كۇيى ەنگىزىلگەن. الايدا انتولوگيا رەداكتورلارى مەن ورىنداعان كۇيلەر قوسبۇراۋ دومبىرادا ورىندالعانىن اتاماي كەتكەن ەكەن. قوسبۇراۋ - قازاقتىڭ تەرىس جانە وڭ، ياعني ەكى بۇراۋى قاتار تۇرعان ءۇش ىشەكتى قوسبۇراۋلى دومبىراسى عوي. شىعىس قازاقستاندا ابايدىڭ ءانشىسى الماعامبەت ءداستۇرى، تىلەۋلى ءداستۇرى دەيتىن قوسبۇراۋ دومبىراشىلىق ءداستۇرى بولعان. تۇڭعىش پرەزيدەنتىمىزگە تۇڭعىش باتا بەرگەن شاكىر ابەنوۆتىڭ قوسبۇراۋ دومبىراداعى كۇيلەرى مەن اتاقتى قوسبۇراۋ دومبىراشى ءازىمحانوۆ ورىنداعان كۇيلەر تابىلىپ وتىر. شىعىس قازاقستاننىڭ وسى قوسبۇراۋ دومبىراشىلىق ءداستۇرى جايلى بايانداۋ انتولوگياعا ەنبەي قالعان ەكەن. بۇگىنگى تاڭدا اباي اۋدانىنان شىققان نۇرگۇل امانتايقىزى اكىمعوجينا قوسبۇراۋ دومبىراشى اتانىپ، اباي، شاكارىم، شاكىر ابەنوۆتەر تارتقان دومبىرانىڭ ءۇنىن جاڭعىرتا جالعاستىرىپ وتىر. نۇرگۇلگە كەزىندە شاكىر ابەنوۆ باتاسىن دا بەرىپ، قوسبۇراۋ دومبىراسىن سىيعا تارتقان ەكەن. مەن دە شاكىرتىم رەتىندە كۇيشى نۇرگۇلدىڭ بولاشاعىنان ۇلكەن ءۇمىت كۇتەمىن. ءوز باسىم قوسبۇراۋ دومبىراعا قاتىستى قىرىق جىل بويعى ەڭبەگىمنىڭ ناتيجەسىن، كورگەن-بىلگەن، جيعان-تەرگەن، زەرتتەگەن ىزدەنىستەرىمدى باسپاعا ۇسىنىپ، الداعى ۋاقىتتا كىتاپ ەتىپ شىعارماقپىن. ال «قانداي ورىنداۋشىلاردى جوعارى قويار ەدىڭىز؟» دەگەن ساۋالىڭا ايتارىم، انتولوگياعا ورىنداعان كۇيلەرى ەنگەن ورىنداۋشىلاردىڭ ءبارى دە - كۇيشىلىك داستۇرىمىزدەگى ورنى بار تۇلعالار. نەگە دەسەڭىز، وتكەن عاسىردىڭ 70-جىلدارى جارىققا شىعارعان انتولوگيامىزعا ەنگەن ادامداردان بۇگىندەرى بۇل دۇنيەدە ەشكىم دە قالعان جوق. كۇيشى ءومىردەن وتسە دە، كۇي - ماڭگىلىككە قالادى. ال كوزى ءتىرى ورىنداۋشىلاردان كوزىمىز كورگەن ءشامىل ءابىلتايدان جانە شەرتپە كۇيدە بارماعىنان بال تامعان تالاسبەك اسەمقۇلوۆتاي كۇيشىنى ءوز باسىم ءالى كەزدەستىرگەن ەمەسپىن. وسى ەكى دومبىراشى كۇيشىلىك مادەنيەتىمىزدە ديناداي، ابىكەندەي، ماعاۋياداي ەرەكشەلىكتەرىمەن كورىنىپ، ورىنداۋشىلىق ءداستۇردىڭ اسقار شىڭىنا كوتەرىلدى. قازاق مۋزىكا ونەرىندە ىزدەرى قالدى. ولاردىڭ باستى ەرەكشەلىكتەرى - ورىنداعان كۇيلەرىنىڭ ۇلتتىق بوياۋىنىڭ قانىقتىعىندا، ىشكى مازمۇنىنىڭ شىنشىلدىعىندا.
- اڭگىمەڭىزگە راقمەت. شىعارماشىلىق تابىستار تىلەيمىز!
ايتارىم بار...
وتكەن جىلى سەناتور عاني قاسىموۆ ءۇنتاسپا (فونوگرامما) جونىندەگى شىندىقتىڭ بەتىن اشىپ، ونى تەجەۋ جونىندە ماسەلە كوتەرگەن بولاتىن. 2009 جىلدىڭ 11 جەلتوقسان كۇنگى سەناتتىڭ پلەنارلىق جيىنىندا دەپۋتاتتار الدىندا سويلەگەن سوزىندە سول كەزدەگى مادەنيەت جانە اقپارات مينيسترلىگىنىڭ جاۋاپتى حاتشىسى جاننا قۇرمانعاليەۆانىڭ رەسپۋبليكامىزدا «فونوگراممانى جازۋدى دوعارساق، وتاندىق ەسترادا قۇردىمعا كەتەدى» دەگەنى ەسىمدە. انشىلەردىڭ ساحنادا تاسپانى تىڭداي وتىرىپ ءان ايتۋى جونىندە ءالى ناقتىلى تۇجىرىم جوق. ال باسقا ەلدەردە بۇل ماسەلە الدەقاشان شەشىلگەن. ماسەلەن، ماسكەۋ مەرى يۋري لۋجكوۆ، ءازىربايجاننىڭ مادەنيەت ءمينيسترى پولاد بيۋل-بيۋلوعلى مەملەكەتتىك شارالاردا، مادەني ورىنداردا انشىلەردىڭ تاسپاعا قوسىلىپ ءان ورىنداۋىنا تولىعىمەن تىيىم سالدى. مولدوۆا، قىتاي، تۇرىكمەنستان ەلدەرىندە دە فونوگرامما ماسەلەسى ارنايى تارتىپكە باعىنادى. ءبىز بولساق، «جانسىز» داۋىستان اجىراعىمىز كەلمەيتىن سياقتى. بۇل كورەرمەندەردى كوپە-كورىنەۋ الداۋ نەمەسە كوزبوياۋشىلىق دەر ەدىم. ارينە، بۇل - مەنىڭ عانا ويىم. نەگىزىندە، كونتسەرت دايىنداۋشىلار كونتسەرت افيشاسىنا قاتىساتىن ءانشىنىڭ تاسپاعا قوسىلىپ ورىندايتىنىن نەمەسە تىكەلەي جاندى داۋىسپەن ورىندايتىنىن ناقتىلى كورسەتىپ جازۋلارى شارت. ۇنتاسپاعا (فونوگرامماعا) قوسىلىپ ورىندايتىن انشىلەر بولسا، ءوز باسىم ول كونتسەرتكە بارمايمىن. وسى ماسەلە جوعارى دەڭگەيدە شەشىلسە...
المات ءيسادىل
«الاش ايناسى» گازەتى
