استانادا نە ۇلتقا، نە مەملەكەتكە بەرەرى جوق، دالباسا باس قوسۋلار ەكى كۇننىڭ بىرىندە بولادى. بىردە كەزەكتى حالىقارالىق جينالىستىڭ اشىلۋىن كۇتىپ جۋرناليستەر ارنايى بولمەدە تەلەديدار قاراپ وتىرعانبىز. كەنەت «حابار» تەلەارناسىندا «قىز الىپ قاشۋ» جونىندە پىكىرتالاس بولىپ جاتىر ەكەن. قاراپ وتىرمىز. باعدارلاماعا قاتىسىپ وتىرعان ءبىر قىز الماتى وبلىسىنان ەكەن، سول قىزدىڭ اۋىلىندا ءبىر جىگىت، تانىمايتىن قىزدى الىپ قاشىپتى. الگى قىز، سول جىگىتتى جامانداپ «ناداندىق»، «اقىماقتىق»،  «ولاردى سوتتايتىن، جازالايتىن زاڭ شىعارۋ كەرەك»، – دەپ جەر تەپكىلەپ وتىرىپ الدى. سوندا ارامىزدا وتىرعان قۋ ءتىلدى ءتىلشى جىگىت: «قىزعا ءسوز ايتا المايتىن بايعۇس جىگىتتەر قاتىنسىز قالاتىن بولدى-اۋ» -دەپ گۇرس ەتكىزدى. سونى تىڭداپ وتىرعان ىشىمىزدەگى قاپتاعان ءتىلشى، كارى قىزداردىڭ ءبىرى: «وتىرمىز عوي باسىمىزعا باق قونباي. ءبىزدى الىپ قاشاتىن دا جىگىت جوق،  – دەپ بارىمىزگە قارادى دا، - سول «الىپ قاشاتىن» جىگىتتەر استاناعا كەلسە عوي ءبىز وسىلاي وتىرىپ قالماس ەك. ەندى ءار كۇنىمىز مەنى كىم الىپ قاشادى ەكەن دەپ ءار جىگىتكە ءبىر جالتاقتاۋمەن جاستىق  داۋرەن ءوتىپ بارادى. ەندى ءبىزدى كىم الىپ قاشادى؟ «قىز الىپ قاشۋدى» جامانداپ وتىرعان مىنا اقىماق قىزدى استاناعا الىپ كەلۋ كەرەك، ءومىر بويى بايسىز ءوتسىن»، – دەدى زىلمەن. ءبارىمىز نە   نە دەرىمىزدى بىلمەي قالدىق.

ءيا، استانا قالالىق اقاج ءبولىمىنىڭ اقپاراتى سۇيەنسەك،  استانادا قىزدى الىپ قاشپاي-اق وتاۋ قۇرعان ءۇش وتباسىنىڭ بىرەۋى اجىراسىپ تىنادى ەكەن. ءبىرىن-ءبىرى ء«سۇيىپ-كۇيىپ» قوسىلعاندار، الىپ قاشاتىندارعا قاراعاندا ون ەسە  كوپ اجىراساتىن كورىنەدى.

 قازىر الىپ قاشۋ ءداستۇرى جىلدان  جىلعا جويىلىپ كەلەدى. «قىز الىپ قاشۋ» دەگەن ءداستۇردىڭ سولتۇستىك وڭىردە جوعالعانىنا شيرەك عاسىر بولدى. استانانىڭ جانىنداعى ءبىزدىڭ اۋىلدا سوڭعى وتىز جىلدا بىرەۋ «قىز الىپ قاشىپتى» دەگەندى ەستىسەم قۇلاعىم كەرەڭ بولسىن. سونىڭ كەسىرىنەن استاناعا جاقىن ورنالاسقان مەنىڭ اۋىلىمدا وتىزدان اسقان ون ەكى سۇر بويداق سۇرلەنىپ،  وتىزدان اسقان ون توعىز قىز وتىر ومالىپ. ۇيلەنبەگەن جىگىتىمىزدىڭ الدى ەلۋ ەكى جاس، جالپيىپ وتىرعان قىزىمىزدىڭ الدى ەلۋ بەس جاستا. بۇرىن قاشىپ كەلگەن قىز دا، الىپ قاشقان ۇل دا وتباسىن قۇرىپ بالالى-شاعالى بولىپ جاتاتىن ەدى. اتام قازاق ايتادى عوي: «بالالى ءۇي بازار، بالاسىز ءۇي مازار» دەپ.  قازىرگى تاڭدا ەكى مىڭنان اسا حالقى بار اۋىلدا وتىز ءبىر ۇل مەن قىزدىڭ وتباسى مولا بولادى دەگەن ءسوز. ۇلى ءجۇر قىزدى يكەمدەي الماي، قىزى ءجۇر نە ىستەرىن بىلمەي ءار ەركەككە ءبىر ءموليىپ قاراپ.

گەندەرلىك ساياساتپەن اينالىسىپ جۇرگەن بيلىكتەگى ايەلدەر ەكونوميكاعا، ءبىلىم-عىلىمعا، ۇلتتىق، مەملەكەتتىك مۇددەلەرگە اقىلدارى جەتپەگەن سوڭ جاماندايتىنى، اڭدىعاندارى ەركەكتەر. وڭتۇستىك وڭىرلەردە بىرەن-ساران قىز الىپ قاشاتىن جىگىتتەردىڭ شاڭىراعىن قۇلاتۋ ءۇشىن سىلتاۋ تاپپاي جاتىر ەدى، بۇل ءبىر «ورايى» كەلگەن ءىس بولدى. كوپ ۇزاتپاي-اق زاڭدى قابىلدادى دا تاستادى. ماجىلىستەگى ايەلدەردىڭ ۇلتتىڭ مۇددەسىن، ءتىلىن، ءدىنىن، سالت-ءداستۇرىن شىرىلداپ قورعاپ، جاماناتتى بولعانىن كورگەن دە ەستىگەن دە جوقپىز. كەرىسىنشە، قازىرگى بيلىكپەن بىرىگىپ حVIII-عاسىرداعى «اتا جاۋىمىز» جوڭعارلار قازاق ەركەكتەرىنىڭ «بەينەسىندە» قايتا ومىرگە ءتىرىلىپ كەلگەندەي سوت، پروكۋراتۋرا، پوليتسيا، قارجى، سالىق پوليتسياسى، ۇكىمەتتىك ەمەس ايەلدەر ۇيىمدارى «بالاسىنا اليمەنت تولەمەي قاشىپ جۇرگەندەردى» سوڭىنا يت قوسىپ ايتاقتاپ شاۋىپ ءجۇر. ءسويتىپ قازاق ەركەكتەرىنە  «اليمەنت تولەتۋ» جوڭعار شاپقىنشىلىعىنان بەتەر بولىپ تۇر. تەلەشوۋ، كوركەم فيلم، تەلەسەريال، گازەت-جۋرنال، تەك ەركەكتەردى جەكسۇرىن ەتىپ كورسەتەدى.قوعام قالاي جامانداسا، مەكتەپ وقۋشىسىنا دەيىن سولاي جاماندايتىن اۋرۋ شىقتى. بىراق، سول «جامان ەركەكتەردىڭ»  ارقاسىندا قازاقستاندا مامىراجاي ءومىر ءسۇرىپ وتىرعاندارىنا ەشكىمنىڭ ساناسى جەتەر ەمەس. تۋعانىنان «ەركەكتەر جامان، الداپ جۇكتى قىلىپ، بالاسىنا اليمەنت تولەمەي قاشىپ جۇرەدى» دەپ تۇتاس قوعام بولىپ شۋلاسا، كىشكەنتايىنان مۇنداي سوراقىلىقتى ويىنا ءتۇيىپ وسكەن قىزدار كۇيەۋگە قالاي تيەدى، قالاي بالا سۇيەدى؟ ويتكەنى «وڭباعان» ەركەكتەر ەرتەڭ الداپ كەتەدى.

قازىر ەۋروپا، امەريكا مەملەكەتتەرىندە بايسىز بالا تاپقان ايەلدەر ەلۋ ەكى پايىزعا جەتىپتى. ولار دا مەملەكەت بالالارعا جاردەم اقىنى جاقسى تولەگەندىكتەن ەۋروپا ايەلدەرى قاي ەركەكتەن تۋعانىن دا بىلمەيدى، كەرەك تە قىلمايدى. ءبىزدىڭ دە «سوۆرەمەننىي» ايەلسىماقتار سولارعا ەلىكتەپ، جارتىسى; ء«وزىم ءۇشىن تۋىپ الدىم» دەسە، جارتىسى ەل-جۇرتتان ۇيالعان بوپ، قاي ەركەكتەن تۋىپ العانىن وزدەرى دە بىلمەگەندىكتەن، قاي ەركەك ەسىنە تۇسسە سونىڭ اتى-ءجونىن سوت ورنىنا جازىپ بەرەدى. ءبىزدىڭ پروكۋراتۋرا مەن سوت قوعامدى جايلاعان پاراقورلىق پەن جەمقورلىققا قارسى كۇرەسۋ ەمەس، جۇمىسسىز قاڭعىپ جۇرگەن ەركەكتەرگە «يت ايتاقتاۋدىڭ» شەبەرىنە اينالدى.  ال، «الياق ەركەككە الداندىم» دەپ ايتۋ – اقىماق، توپاس ايەلدىڭ ويدان شىعارعانى. ەشبىر ەركەك، قىز ءوز ەركىمەن  ەتەگىن كوتەرمەسە، ەشكىم ونى زورلاپ تۋعىزا المايدى. زورلاعانى ءۇشىن زاڭ قاتال. اق بوساعادان اتتاپ، اق شىمىلدىققا كىرىپ، اق نەكەسىن قيدىرماي نەگە جاڭعىنداي ارەكەتكە باراتىندارىنا تاڭىم بار. سوندىقتان اللانىڭ قاھارىنا ۇشىرايدى دا، سوسىن ەركەكتى كىنالايدى. ماجىلىستەگى ايەلدەر قالامىمەن زاڭدى، وزىنە يە بولماعان ايەلدەر اۋىزىمەن ەركەكتەردىڭ اتىن بىلعاپ جاتىر. شامامەن 2050 جىلدارى تۇرمىسقا شىقپاعان، بايسىز بالا تاپقان، اجىراسقان ايەلدەر بۇل قارقىنمەن 50 پايىزعا كوزدى جۇمىپ جەتەدى. اللا، ونداي ازعىندىقتى كورسەتە كورمە.

ەندى وڭتۇستىك وڭىرلەردىڭ ۇل-قىزى دا باقىتسىز عۇمىر كەشەتىن بولادى. ويتكەنى، وسى ۋاقىتقا دەيىن تۇرمىسقا شىققان ءجۇز قىزدىڭ بىرەۋى «ەرىكسىز» زورلاپ الىپ كەتتى دەسە، ەندى سول «ەرىكسىز الىپ قاشقان» ءبىر قىزدىڭ كەسىرىنەن «الىپ قاشپاعانى» ءۇشىن توقسان توعىز كارى قىز باقىتسىز ءومىردىڭ كەبىنىن كيەدى. مومىن جىگىتتەر ءسۇمپيىپ جۇرەدى دە توپىرلاعان، بايسىراعان قىزدار قۋ جىگىتتەردىڭ «جەمتىگىنە» اينالادى. سوسىن ول قىزدار دا:  «سەنىپ قالدىم»، «الداپ كەتتى» دەپ تاعى ويبايلايدى. نە ىستەرىن بىلمەي ەرىگىپ وتىرعان ماجىلىستەگى ايەلدەر: «وڭباعان ەركەكتەر قىزداردى الداپ تۋعىزىپ، اكەلىك پارىزىن وتەمەي، اليمەنتىن تولەمەي قاشىپ ءجۇر، ىزدەپ تاۋىپ اياماي سوتتاۋ كەرەك» دەپ سالاقۇلاش باياندامالار وقيدى.

بىردە، ءبىر تانىسىم «قىزدار بيزنەس» جاساپ جاتىر دەپ مىنانداي اڭگىمە ايتتى. ويى ارام ءبىر قىز «وسىنىڭ جاعدايى بار-اۋ» دەگەن ءبىر جىگىتپەن تانىسىپ، قىلىمسىپ، نازدانىپ، ءمۇلايىمسىپ جىگىتتىڭ جۇرەگىن جاۋلاپ الادى، جىگىت سوسىن ونى الىپ قاشادى. قازاق سالتىندا نەگىزىنەن ءبىر-ءبىرىن سۇيسەدە الىپ قاشاتىن ءداستۇر بار. جىگىت جاق كەشىرىم اقشا، مال جىبەرەدى. شەشەسى مال مەن اقشانى الىپ قالادى دا پوليتسيامەن قىزدى قۋىپ كەلەدى. «قىزىمدى ۇرلاپ كەتتى» دەپ «ادام ۇرلاۋ» بابىمەن ارىز جازىپ جىگىتتى سوتقا بەرەدى. پوليتسەيلەردە ارانىن اشىپ جىگىت جاعىنا «اقشا بەرمەسەڭ سوتتايمىز» دەپ تاپ بەرەدى. بۇرىن الاياق ايەلمەن الدىن الا كەلىسىپ قويعان ء«ىس» بولۋى دا مۇمكىن. جانى مۇرىنىنىڭ ۇشىنا كەلگەن جىگىت   قىزدىڭ شەشەسى مەن پوليتسەيدىڭ  ايتقان اقشاسىن اعايىن-تۋىس بولىپ تىرنەكتەپ جيناپ تاۋىپ بەرەدى. بۇل ايەل وسىنداي ايلاكەرلىكپەن «قىزىن» ءۇش رەت قاشىرىپ، ءۇش رەت «بيزنەس جاساعان». جىگىتتىڭ الىپ قاشقانى پوليتسەيلەرگە دە ولجا. جىگىت ۇيلەنە الماي سورلاپ قالدى. قازىر زاڭ قابىلداعالى وڭتۇستىك پوليتسەيلەرى ءار قىزدى «الىپ قاشقان» سايىن ءبىر جىرعاپ قالادى.

قازاقستاندا  گەندەرلىك ساياسات قازاق حالقىنا قاسىرەت اكەلىپ وتىر. كەڭەس وداعى كەزىندە قىز الىپ قاشۋ كوپ بولاتىن. الىپ قاشىپ كەلگەن سوڭ جىگىت قىزعا «تيمەسە» دە جازىقسىزدان-جازىقسىز سوتتاتىپ جىبەرەتىن جاعدايلار كەزدەسىپ وتىردى. ول كەزدە ءبىر-ءبىرىن ۇناتىپ ءسوز بايلاسىپ الىپ قاشاتىن. قىزدىڭ اتا-اناسى جىگىتتى ۇناتپاسا قايتادان الىپ كەتەتىن وقيعا ىلەۋدە ءبىر كەزدەسەتىن. مىندەتتى تۇردە جىگىتتىڭ جەڭگەلەرى جابىلىپ، جالىنىپ   كوندىرەتىن. ءبىر قىزىعى قىز «كونبەيمىن، كەتەمىن» دەپ جۇلقىناتىن، وتىرىك جىلاپ ەڭىرەيتىن. ولاي ىستەمەسە، قىزعا ۇيات كەلەتىن. ارتىنان قۋىپ كەلگەندەر دە ء«وز ەركىممەن كەلدىم» دەگەن تىلدەي قاعاز جازدىرىپ الىپ ەتىن جەپ، شايىن ءىشىپ «مىڭجىلدىق قۇدا بولدىق» دەپ ءتىسىن شۇقىپ كەتە بەرەتىن. سولاي ىستەۋ سالت بولاتىن. وسى وقيعانى ورىسشا قالادا وقىعان، سالت-داستۇردەن ماقۇرىم قالعان ماڭگۇرت قازاق پەن وزگە ۇلت وكىلى كورسە، ەستىسە، ارينە، توبە شاشتارى تىك تۇرادى. «قىزدىڭ بوستاندىعىن اياققا باسىپ زورلاپ قاتىن قىلادى» دەپ زارەلەرى ۇشىپ «ورتاعاسىرلىق» جابايى قازاقتاردى تۇرمەدە ءشىرىتۋ كەرەك»،  – دەپ وزدەرىن زورلاپ الىپ قاشقانداي ويبايلاپ شىعا كەلەتىن.

وڭتۇستىكتىڭ جاقسى ءبىر سالتى جەزوكشە قىزدار نەمەسە باسقا جىگىتپەن «ويناپ» قويعان قىزدار پاك بولماسا، كۇيەۋگە تيۋ وڭايعا سوقپايدى. پاكتىگىنەن ايىرىلعان سايقال قىزدار جىگىتكە جالا جاۋىپ: «مەنى زورلادىڭ، پوليتسياعا شاعىمدانامىن، «الىپ-قاشىپ قىز زورلادى» دەگەن بابپەن تۇرمەدە ءشىريسىڭ»، – دەپ قورقىتىپ وزىنە ۇيلەندىرەتىن وقيعا دا كەزدەسىپ قالاتىن. سوتتالماس ءۇشىن العان ايەلىن: «قىز ەمەس، اركىمنەن قالعان سالداقى قاتىن الدىم» دەگەن جىگىتتىڭ جۇرەگىندە قالعان داق، قايعىسى ءىشىن ءمۇجىپ، ارتى اراق ءىشىپ قاتىن ساباۋ، سوسىن اجىراسۋ بولاتىن. سوندىقتان جەڭىل ءجۇرىستى قىزدار وڭتۇستىككە كەلىن بولۋعا قورقادى. ويتكەنى ول جاقتىڭ جىگىتتەرى  قىز ادال، پاك، تازا بولسا عانا ۇيلەنەدى. ايتپەسە، ءبىرىنشى ءتۇنى-اق «تەكسەرىستەن» وتپەي قالسا، قۋىپ جىبەرەدى. ورىس پا، قىتاي ما، ءشۇرشىت پە  اركىمنەن قالعان سالداقى قاتىندى ولار قالاي، ءومىر بويى «سۇيىكتى جارىم» دەپ ايتا الادى؟ بۇل اسىل قاسيەتتى بۇكىل قازاققا ۇلگى ەتسەك، ۇلتتىق گەنىمىز ءبىراز تازارىپ قالاتىن ەدى.

توعايباي نۇرمۇراتۇلى،

 قر مادەنيەت مينيسترلىگى

قۇرمەت گراموتاسىنىڭ يەگەرى

Abai.kz