– ءسىز قازاقتىڭ ءتورت حانى بيلىك جۇرگىزگەن تاريحي كەزەڭدەردى قامتيتىن ءۇش دراما­تۋر­گيالىق شىعارما جازدىڭىز. ونىڭ ەكەۋى تەاتر ساحناسىنا قويىلىپ ۇلگەرسە، ءۇشىنشىسى بيىلعى جىلى كورەرمەنگە جول تارتاتىن كورىنەدى. بايقاساق، حرونولوگيالىق شەگىنىس جاساپ، بەرگى كەزەڭنەن ارعى كەزەڭگە كوشىپ وتىراسىز. مۇنىڭ وزىندىك سىرى بار ما؟

– بالەندەي سىرى جوق. «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە قىزمەت ىستەپ جۇرگەن كەزىمدە كەنەسارى حاننىڭ دەنە جانە باس سۇيەكتەرىن ىزدەپ تاۋىپ، تۋعان جەرگە اكەلىپ ارۋلاپ جەرلەۋ كەرەكتىگى جونىندە ماسەلە كوتەرىپ، ماقالا جازدىم. بۇل ۇلكەن قوعامدىق پىكىر تۋدىردى. ۇلى حاننىڭ سۇيەگىن ىزدەپ تالاي جەردى شارلاعانىمدى كوزىقاراقتى وقىرمان بىلەتىن شىعار. ءوزىمىزدىڭ، قىرعىزستاننىڭ، رەسەيدىڭ مۇراعاتتارى مەن مۇراجايلارىن تولىق ءسۇزىپ شىقتىق. دەرەك-دايەكتەر جينادىق، زەرتتەۋ ماقا­لالار جازدىق. سونىڭ ارقاسىندا «كەنە­سارى – كۇنىمجان» اتتى دراماتۋرگيالىق شىعارما دۇنيەگە كەلدى. بۇل استاناداعى قاليبەك قۋانىشباەۆ اتىنداعى مەملە­كەتتىك اكادەميالىق قازاق دراما تەاترىندا قويىلدى. مىنە، بەس جىل بولدى، ءالى رەپەر­تۋاردان تۇسپەي كەلەدى. ارتىنشا «ابىلاي حاننىڭ ارمانى» اتتى تاريحي دراما جازدىق. ول دا ەكى جىلدان بەرى ەلوردا تەات­رىندا تابىسپەن قويىلىپ جاتىر. ەندى مىنە، «كەرەي – جانىبەك» اتتى جاڭا تۋىندى دۇنيەگە كەلدى. قۇداي بۇيىرتسا، بيىل تۇساۋى كەسىلمەك. قالاي شىققانىن كورەر­مەندەر وزدەرى باعالاي جاتار، ءبىز بار كۇشىمىزدى سالدىق، قولىمىزدان كەلگەنىن جاسادىق. شىنىمدى ايتسام، بۇل ەندى ارنايى جوسپارلاعان نارسە ەمەس، كوڭىلدىڭ تۇكپىرىندە جۇرگەن وي ەدى، ءساتى ءتۇستى، جا­زىلدى.

– ءبىز كەرەي مەن جانىبەك حانداردىڭ حV عاسىردىڭ ورتاسىندا حاندىق قۇرعانىن، وسىلايشا قازاق مەملەكەتىنىڭ نەگىزىن قالا­عانىن بىلەمىز. بىراق نە سەبەپتى بۇل حاندىقتى ەكەۋى بىرىگىپ قۇرعانىن، ولاردىڭ حاندىق قۇرۋىنا قانداي جاعدايلار اسەر ەتكەنىن، نە سەبەپتى ابىلقايىر ۇلىسىنان ءبولىنىپ، وسىن­داي تاريحي قادامعا بارعانىن شەت جاعالاپ بولماسا، ناقتى بىلە بەرمەيمىز. سوندىقتان دا كوپشىلىك قاۋىم ءسىزدىڭ پەساڭىزدان سونىڭ جاۋابىن كۇتەتىن سەكىلدى.

– ءيا، تاريحي شىعارمانىڭ ءبىر ەرەك­شەلىگى ادامعا وسىنداي ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەيدى. وقىرماندار مەن كورەرمەندەر مەنىڭ شىعارمامنان وسى كۇردەلى سۇراقتارعا جاۋاپ تابادى عوي دەپ ويلايمىن. جالپى، ءبىر پەسادا وسىنىڭ ءبارىن قامتىپ شىعۋ مىندەتتى بولماسا دا، قال-قادەرىمشە مەي­لىنشە تولىققاندى جەتكىزۋگە تىرىستىم. نەگە؟ ويتكەنى، قازىر حالىق ءوز تاريحىنا شولىركەپ وتىر. جاستار كوپ نارسەنى بىلە بەرمەيدى. بار-جوعى ەكى ساعاتتىڭ ىشىندە ءبىر ءداۋىردىڭ سىر-سيپاتىن، سۋرەتىن، تىنىسىن، شىندىعىن بايانداپ، سۋرەتتەپ، ۇقتىرىپ، ءتۇسىندىرىپ، سەزىندىرىپ كەتۋ كەرەك. بۇل – بۇگىنگى كۇننىڭ قاجەتتىلىگى.

كەرەي مەن جانىبەك نەگە ەگىز قوزىداي قاتار جۇرەدى؟ بىرىنشىدەن، ەكەۋى اتالاس تۋىس، ءارىسى جوشىنىڭ، بەرىسى اق وردانىڭ حانى اتاقتى ورىس حاننىڭ تۇقىمدارى. كەرەي سۇلتان جانىبەكتى ءبىر رەت تۋرا كەلگەن اجالدان، ياعني ابىلقايىردىڭ قاراق­شىلارىنىڭ قولىنان قۇتقارىپ قالادى. ال ونىڭ باۋىرلارى ءولىم قۇشادى. مىنە، سول جەردە ەكەۋى العاش تانىسىپ، تابىسادى. اعا-ءىنى بولۋعا انتتاسادى. كەرەي جانىبەكتى ءوز قامقورلىعانا الىپ، ۇنەمى قولداپ جۇرەدى. ەكەۋىنىڭ اراسىنداعى بۇل دوستىق كوڭىل ولە-ولگەندەرىنشە سۋىمايدى. ءبىر-بىرىنە ادال بولادى. ونى مىنا ءبىر جايتتان-اق انىق اڭعارۋعا بولاتىن شىعار. ابىلقايىردان ءبولىنىپ كەتكەننەن كەيىن قازاققا الدىمەن كەرەي حان بولادى، ول وزىنەن كەيىنگى بيلىك تىزگىنىن جانىبەككە اماناتتاپ كەتەدى. ال جانىبەكتەن كەيىن كەرەيدىڭ ۇلى – بۇرىندىق حان بولادى.

كەرەي مەن جانىبەك شايبانيلىق ابىلقايىردى ونشا مەنسىنە قويمايدى، ويتكەنى، ونىڭ الدىندا عانا دەشتى قىپ­شاققا جانىبەكتىڭ اكەسى باراق حان بيلىك جۇرگىزگەن. ەكەۋى دە حان تۇقىمى جانە ەرتەدەن قالىپتاسقان تانىم-تۇسىنىك بويىنشا مارتەبەلەرى دە شايبان اۋلەتىنەن جوعارى. ونىڭ ۇستىنە ابىلقايىردىڭ بۇيرەگى سول ءوز اۋلەتىنەن شىققاندارعا بۇرا تارتىپ، نەگىزگى باسەكەلەستەرى رەتىندە وردا ەجەننىڭ تۇقىمدارىنا تىزەسىن باتىرا بەرگەن. بۇدان كەرەي مەن جانىبەككە قارايتىن قازاق رۋلارى دا قاتتى زارداپ شەككەن. 

مەنىڭ ويىمشا، تاريحشىلار ايتىپ جۇرگەندەي، كەرەي مەن جانىبەك ءبىر حان­دىقتىڭ قۇرامىنا قاراعانىمەن، ابىل­قايىرعا باعىنباعان، باسى ءبۇتىن باعى­نىش­تى بولماعان. ەندى وسى ءسوزىمدى دالەلدەيىك. ماسەلەن، ابىلقايىر حاننىڭ كوك كەسەنە توڭىرەگىندەگى شايقاستا ءۇز-تەمىر تايشى باسقارعان ويرات اسكەرىنەن ويسىراي جەڭى­لىپ قالعانى تاريحي شىندىق. سوندا ونى كەرەي مەن جانىبەك قولداعان جوق، ءتىپتى «جاساق بەرىڭدەر» دەگەن حاننىڭ جارلىعىنا دا قۇلاق اسپاعان. وسىندايدا «نەگە» دەگەن زاڭدى ساۋال تۋىندايدى؟ ارينە، ابىل­قا­يىردى حانىمىز دەپ مويىنداي قويماعان. ەگەر ولار باعىنىشتى بولسا، حاننىڭ ايت­قانىن ەكى ەتپەس ەدى عوي. جانە ابىلقا­يىر­دىڭ ۇستەمدىگى ءجۇرىپ تۇرسا، ولاردى سول زاما­تىندا-اق جازالار ەدى. بىراق مۇنىڭ سۇلتاندار مەن حان اراسىن مۇلدە ۋشىق­تىرىپ جىبەرگەنى راس. ابىلقايىر وتە كەك­شىل، اياۋشىلىق سەزىمدەردەن ادا حان ەدى. كەكتەندى، بار قاھارىن توكتى. ورايىن تاۋىپ كەرەي مەن جانىبەكتىڭ كوزىن قۇرتقىسى كەلدى. قالماقتارعا تولەۋگە ءتيىستى الىم-سالىقتى وسى ەكى سۇلتاندى جاقتايتىن قازاق رۋ-تايپالارىنىڭ موينىنا سالدى، اۋىرتپالىقتى سولاردىڭ ارقاسىنا ارت­قىسى كەلدى. مۇنداي قورلىق پەن زورلىققا كىم كونە قويسىن؟! حالىق تا حانعا قارسى باس كوتەرە باستادى. كەرەي مەن جانىبەك تە اقىلدى ادامدار، وسىنداي دۇردارازدىقتى، ياعني مۇمكىندىكتى ساتىمەن پايدالانىپ، حا­لىقتى ءوز جاقتارىنا شىعارىپ الدى. ارينە، قولدارىنا قارۋ الىپ، قارسى كوتە­رىلسە، قالىڭ بۇقارانى قاندى قىرعىنعا باستايتىندارىن ءبىلىپ، ابىلقايىردان مۇلدە ىرگە اجىراتىپ كەتۋدى ويلادى. سول ارقىلى ارمان-ماقساتتارىنا جەتۋگە ۇمتىلدى. حالىق ەركىندىكتى، تاۋەلسىزدىكتى، تەڭدىكتى اڭسادى. 

كەيبىرەۋلەر كەرەي مەن جانىبەكتى بي­لىككە تالاستى دەيدى. جوق، ول كەزدە ولار­دىڭ بيلىككە تالاساتىنداي كۇش-قۋاتتارى بولعان جوق. ارينە، قاراپايىم حالىق بۇ­لاردى زاڭدى بيلەۋشىلەرى سانادى، ويتكەنى، جوعارىدا ايتتىق قوي، جول دا، ءجون دە سو­لاردىكى بولاتىن. باراق حان ولگەننەن كەيىن تاققا ونىڭ اعا-ىنىلەرىنىڭ نەمەسە بالالا­رىنىڭ ءبىرى وتىرۋى كەرەك ەدى. كەرەيدىڭ دە، جانىبەكتىڭ دە حاندىقتان ۇمىتتەرى بولۋى ابدەن مۇمكىن، ويتكەنى، ەكەۋى دە – تاقتىڭ زاڭ­دى مۇراگەرلەرى. كوكەيلەرىندە، كو­ڭىل­دەرىنىڭ تۇكپىرىندە ابىلقايىردى بيلىكتەن تايدىرىپ، تىزگىندى قولدارىنا قايتارىپ الۋ ويلارى بولعان جوق دەپ تە ايتا ال­مايمىن. بىراق ونى قانداي جولمەن، قالاي جۇزەگە اسىرۋ كەرەكتىگىن ولار ادەمى ويلاستىردى، وڭتايلى شەشتى. مىنە، وسىلاي شامامەن 1456 جىلدارى كەرەي مەن جا­نىبەك وزدەرىنىڭ سەنىمدى رۋ-تايپالارىمەن شۋعا كوشىپ كەلىپ، ەلدىكتىڭ قازىعىن قاعىپ، قازاق حاندىعىنىڭ نەگىزىن قالادى. اقىرىندا بيلىكتى ابىلقايىر اۋلەتىنەن قايتارىپ الدى. بۇل ۇرپاق الدىنداعى ۇلى ءىس ەدى. سونى ابىرويمەن اتقارىپ كەتتى. 

– كەشىرىڭىز، ءسوزىڭىز اۋزىڭىزدا، ءبىز بيىل قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعىن تويلاعالى وتىرمىز. ياعني 1465 – 2015 جىلداردىڭ ارا­لىعى. ال ءسىز ەلدىڭ 1456 جىلى شۋعا كو­شىپ كەلگەنىن ايتىپ وتىرسىز. سوندا ون شاقتى جىلداي قازاقتاردىڭ باسشىسىز ءومىر سۇرگەنى مە؟ مۇنى قالاي تۇسىندىرەسىز؟

– 1465 جىلدى كىمنىڭ شىعارىپ جۇر­گەنىن بىلمەيمىن. ءاي، اينالايىن-اۋ، 1462 جىلى موعولستان حانى ەسەن بۇقا قايتىس بولادى. ال قازاقتار ودان بۇرىن حانىن سايلاپ العان. ياعني «1458 جىلدىڭ كۇزىندە كەرەيدى حان سايلادى» دەگەن تۇجىرىم شىندىققا كوبىرەك جاقىندايدى. ال 1465 جىل مۇلدە قيسىنسىز. قازاق حاندىعىنىڭ تاريحىن باقانداي جەتى جىلعا تەجەۋ كىمگە كەرەك بولدى ەكەن؟! تۇسىنە الار ەمەسپىن.

– وسى جەردە كوكەيدە مىنانداي ءبىر سۇراق تۋىنداپ تۇر. كەيبىرەۋلەر «كەرەي مەن جانىبەكتىڭ ەلدى باستاپ قوتارىلا كوشۋىنە ابىلقايىردىڭ ۇلكەن ۇلى شاھ بۋداقتىڭ ءولىمى دە قاتتى ىقپال ەتتى» دەيدى. ءسىز وسىمەن كەلىسەسىز بە؟

– تىكەلەي سەبەپ بولماسا دا، جاناما ىقپال-اسەرى بولعانى راس. ونىڭ ولىمىنە كەرەي مەن جانىبەكتىڭ دە قاتىسى بولدى دەيدى، بولسا بولعان شىعار، ابدەن مۇمكىن. قيسىنعا كەلەدى. ابىلقايىردىڭ شەكتەن شىققان قانىپەزەرلىگىنە تەك ولار عانا ەمەس، باسقا سۇلتاندار دا قارسى كوتەرىلگەن. ولاردىڭ ءبارىن ابىلقايىر باسىپ-جانشىپ، باسشىلارىنىڭ باستارىن الىپ، قوسشى­لارىن قاندى قىرعىنعا ۇشىراتقان. مىنە، سوندىقتان دا كەرەي مەن جانىبەك ولاردىڭ قاتەلىگىن قايتالاعىسى كەلمەدى، تىعىرىق­تان شىعۋدىڭ باسقا جولىن ىزدەدى. ارينە، ءبىر نارسە انىق، شاھ بۋداقتىڭ ولىمىنەن كەيىن ابىلقايىر كەرەي مەن جانىبەكتىڭ كوزىن جويۋدى ويلاستىرا باستادى. مۇنى حان ورداسىندا قىزمەت ەتەتىن الدەكىم ەكى سۇلتانعا دەر كەزىندە جەتكىزىپ ۇلگەردى دەيدى. ولار ونى ونسىز دا ءبىلدى. مۇنىڭ ءوزى دە ارتىنىپ-تارتىنىپ، كوشۋگە بەت العان ەلگە قوزعاۋشى كۇشتەي سەرپىن بەرگەنى راس.

– ءسوزىڭىزدىڭ اۋانىنا قاراعاندا، ابىل­قايىر حان سونداي ءبىر قاتىگەز، بارىپ تۇرعان سۇمپايى ادام سياقتى كورىنەدى. ءسىز كەرەي مەن جانىبەكتى اقتاپ الۋ ءۇشىن ونى ادەيى جەكسۇرىن ەتىپ كورسەتۋگە تىرىسىپ وتىرعان جوقسىز با؟ جالپى، ءسىزدىڭ شىعارماڭىزدا ونىڭ كوركەم بەينەسى قانشالىقتى دارەجەدە تاريحي شىندىققا جاناسىمدى بەينەلەنگەن؟

– ارينە، ابىلقايىر – قاراما-قاي­شىلىعى مول تۇلعا. جانىبەك سۇلتاننىڭ اكەسى باراق حان ولگەننەن كەيىن ونىڭ ورنىنا ون جەتى جاسىندا بۇكىل دەشتى قىپشاققا حان سايلانىپ، قىرىق جىل بيلەپ-توستەگەن. ونى حان سايلاردا جەتپىس رۋ-تايپانىڭ كوسەمى ءبىر كىسىدەي داۋىس بەرگەن، قولداعان، قولپاشتاعان. كەيبىر تاريحشىلار ونى ءوز ساياساتتارى مەن ۇستەمدىكتەرىن جۇرگىزۋ ءۇشىن ايتقاندارىنان شىقپايتىن، جۇندەۋگە كونەتىن، ەل باسقا­رۋدا تاجىريبەسى جوق ادامدى سايلاعىسى كەلدى دەپ تۇجىرادى. سەبەبى، ول كەزدە باراق حاننىڭ ناعىز كوكجال ۇلدارى، ياعني ناعىز تاق مۇراگەرلەرى ءتىرى ەدى. بىراق كەيىن تا­عىمدى تارتىپ الادى دەگەن قاۋىپپەن ابىل­قايىر كوبىنىڭ كوزىن قۇرتتى. جانىبەكتىڭ كەرەيدىڭ ارقاسىندا امان قالعانىن ايتتىق.

مەنىڭ ءوز ويىم ايتادى، سول داۋىس بەر­گەن ەكى جۇزگە تارتا بەلدى دە بەدەلدى تۇلعانىڭ ءبارى بىردەي اقىماقتار ەمەس. ارينە، كەي­بىرەۋىندە جاڭاعىداي وي بولعان دا شىعار. بىراق ولاردىڭ باسىم كوپشىلىگىن دەشتى قىپشاقتىڭ بولاشاق تاعدىرى الاڭدات­قانى كۇمانسىز. ولار ابىلقايىردىڭ بويىنان حانعا لايىق جاقسى قاسيەتتەردى كوردى. ءيا، العاشىندا ابىلقايىر داۋىرلەدى، تالاي سوعىستان جەڭىسپەن ورالدى، ءبىرشاما ەلدى وزىنە قاراتتى، تەك قالماقتارمەن شايقاستا عانا باعى قايتىپ، جەڭىلىسكە ۇشىرادى. نەگە؟ سول سوعىستا جەتپىس رۋ-تايپانىڭ ون جەتىسى عانا ارتىنان ەرگەن ەكەن، ال قالعاندارى سىرت اينالعان، ودان كوڭىلدەرى قالعان. وسىنىڭ وزىنەن-اق ونىڭ قانداي ادام بولعانىن انىق اڭعارۋعا بولادى. تەگىن ادام ەمەس شىعار، بىراق مەن ونى اقىلمان، دانىشپان دەپ ايتپاس ەدىم. ول اقىلىن جاقسىلىققا، ىزگىلىككە ەمەس، جا­ماندىققا، زۇلىمدىققا جۇمساعان ادام سەكىلدى ەلەستەيدى.

– ءسىزدىڭ شىعارماڭىزدا كەرەي، جانىبەك، ابىلقايىردان باسقا قانداي بەلگىلى تۇلعا­لار بار؟

– مەنىڭ شىعارمامدا بەلگىسىز ادام جوق. ءبارى دە بەلگىلى تۇلعالار. اسان قايعى، قازتۋعان جىراۋ، قوتان تايشى، اقجول، تەمىر بيلەر، قوبىلاندى، قاپتاعاي، قاراقوجا باتىرلار. ابىلقايىر حاننىڭ سۇيىكتىسى، اقساق تەمىردىڭ ۇلى – اتاقتى ۇلىقبەك ھاكىمنىڭ قىزى رابيا سۇلتان بە­گىمنىڭ ءوزى نەگە تۇرادى. سوندىقتان جا­ۋاپ­كەرشىلىك تە ۇلكەن بولدى. قورقا-قورقا جازىپ شىقتىق، ەندىگى ءسوز وقىر­ماندار مەن كورەرمەندەردىڭ ەنشىسىندە.

– بۇل تۇلعالاردىڭ ءبارىنىڭ بىردەي سول ءبىر ۇلى كوشكە قاتىسى بار ما؟ جوق الدە، ويدان قوسقان، قيالدان تۋعان كورىنىستەر بار ما؟

– تىكەلەي قاتىسى بار. جالپى، تاريحي شىعارمانى ويدان جازۋ دەگەندى تۇك تۇسىنە المايمىن. سۋرەتتەپ وتىرعان وقيعانىڭ ار جاعىندا ونىڭ تاريحي سۇلباسى مەنمۇن­دالاپ تۇرۋى كەرەك. ءسىزدى ءتۇسىنىپ وتىرمىن. كوركەم شىندىق بار، تاريحي شىندىق بار. بىراق قانشا قيالعا جۇگىنسەڭىز دە، كوركەمدىك شىندىق تاريحي شىندىقتان تىم الىسقا ۇزاپ كەتپەۋى كەرەك. ەگەر ولاي بولماعان جاعدايدا، تاريحي شىعارماڭنىڭ قۇنى كوك تيىن.

– سوندا ءبىز بالا كەزدەن وقىپ وسكەن اسان قاي­عىنىڭ جەلماياسىنا ءمىنىپ الىپ، جايلى قونىس ىزدەۋى شىنىمەن، وسى ۋاقىتقا سايكەس كەلە مە؟

– ارينە، اسان اتا كەرەي مەن جانىبەك حانداردىڭ اقىلشىسى، كەڭەسشىسى بولعان. ياعني، تەك سىنشى، بي، جىراۋ عانا ەمەس، قا­زىرگى تىلمەن ايتار بولساق، اسا بەدەلدى مەم­لەكەت جانە قوعام قايراتكەرى. كەرەي مەن جانىبەكتەردىڭ قولقالاۋىمەن جەر جاع­دايىن ءبىلىپ، موعولستان حانى ەسەن بۇقا­مەن العاش كەلىسىم جاساپ كەلگەن دە، ۇلى كوشتى باستاۋشىلاردىڭ بىرەگەيى دە، كەرەيدى دە، جانىبەكتى دە حان تاعىنا وتىرعىز­عانداردىڭ ءبىرى دە – وسى اسان اتا بولاتىن. ەندەشە، ابىز بابامىزدىڭ تاريحتاعى ءرولى وتە ۇلكەن.

– ابىلاي مەن كەنەسارى حاندار تۋرالى دەرەكتەر بارشىلىق، ال كەرەي مەن جانىبەك حاندار جايلى مالىمەت از. ماسەلەن، ەكى حاننىڭ دا قانداي جاعدايدا، قاي جىلدارى قايتىس بولعانى تۋرالى ەشبىر جەردە ايتىل­مايدى ەكەن. دەرەككوز تاپشىلىعى پە­ساڭىزعا كەدەرگى بولعان جوق پا؟

– ارينە، بەلگىلى دارەجەدە ونىڭ دا قول بايلاعانى راس. بىراق مەن جىلناماشى ەمەسپىن، جازۋشىمىن، ولاردىڭ قاي جىلى، قاي ايدا دۇنيەگە كەلىپ، قاي جىلى قايتىس بولعانىن ءدال ءبىلۋ مىندەتتى ەمەس. ماڭىزى دا شامالى. ەڭ باستىسى، ىستەگەن، اتقارعان، سىڭىرگەن ەڭبەكتەرىن ءبىلىپ، سولاردى ونەر تىلىمەن حالىققا جەتكىزە الساق جەتىپ جاتىر. 

– ەكى تۇلعاعا قاتىستى تىڭ تاريحي دەرەك تابا الدىڭىز با؟

– ەگەر تابا الماسام، قولىما قالام الىپ نەم بار؟! جاڭالىققا جانىم قۇشتار جانمىن. قولىمنان كەلگەنشە جاڭالىعى مول جاڭا دۇنيە جاساۋعا، ەرەكشە وي ايتۋعا تىرىستىم. ال ويىمداعىنى ويداعىداي جۇزەگە اسىرا الدىم با، ول ەندى ەكىنشى ما­سەلە. ونى كوپ ۇزاماي وزدەرىڭىز دە بىلە­تىن بولاسىزدار.

– بۇل پەسانى زەرتتەپ، جازۋعا قانشا ۋاقىتىڭىزدى جۇمسادىڭىز؟

– كۇن سانامايمىن. اسىعىپ، اپتىق­پايمىن دا. ءيىن مەيلىنشە تولىق قان­دىرۋعا تىرىسامىن. ودان كۇش-جىگەرىم مەن ۋاقىتىمدى ەشۋاقىتتا ايامايمىن. كوركەم شىعارمانى جايلى ءبىر جەردە جايلانىپ وتىرىپ ەمەس، قىزمەتتىڭ ارا-اراسىندا ءجۇرىپ جازامىز عوي. سوندىقتان بالەندەي دەپ ايتۋ قيىن.

بىزدە كەڭەس كەزىندەگىدەي نەمەسە شەتەل­دەردەگىدەي كوركەم شىعارما جازۋمەن اي­نالىسىپ كۇن كورە المايسىز. جيىرما بەس باسپا تاباقتىق، ياعني ءتورت ءجۇز بەتتىك كىتا­بىڭا ەكى ءجۇز مىڭ تەڭگەدەي عانا قالاماقى الاسىڭ. بۇل قاي جىرتىعىڭدى جامايدى. تەاترلار دا جارىتا قويمايدى. ماسەلەن، بيىل مەنىڭ پەسالارىمدى ەلىمىزدىڭ التى-جەتى تەاترى قويايىن دەپ قولعا الىپ جاتىر. دەنى – وبلىستىق تەاترلار. ولاردىڭ باسىم كوپشىلىگى جاعدايلارىنىڭ ناشار ەكەنىن كولدەنەڭ تارتىپ، قالاماقى بەرگىسى جوق. وعان ەندى نەعىل دەيسىڭ؟! سوتقا بەرەسىڭ بە؟ قۇداي ساقتاسىن، اقشا ءۇشىن ەشكىممەن ايتىسىپ-تارتىسپايمىن. قازاقپىز عوي. «بۇدان دا جامان كۇنىمدە تويعا بارعانبىز» دەپ جۇرە بەرەمىز. ويتكەنى، جىلاعاندى، جالىنعاندى جەك كورەمىن. قالاماقىعا قاراپ قالعانىمىز جوق، ارينە، دەگەنمەن ەڭبەگىڭدى پايدالانعاننان كەيىن، سونىمەن پايدا تاپقاننان كەيىن اقىسىن تولەسە ەكەن دەگەن وي عوي بىزدىكى. ەگەر سول تەاترلاردىڭ ءبارى بىردەي قالاماقى بەرسە، مەنىڭ دە جاعدايىم جاقسارا تۇسەر ەدى عوي. سوندا مەن اقشا تابۋ ءۇشىن كۇندەلىكتى قام-قارەكەتتىڭ بىتپەيتىن شارۋاسىنا جەگىلمەي، جاڭا دۇنيەلەر جازۋعا تالپىنار ەم. ودان مەن عانا ەمەس، قازاق ادەبيەتى دە، قازاق تەاترى دا ۇتار ەدى. ال ونى ويلاپ، وعان باس قاتىرىپ جاتقان ەشكىم جوق. قازاق ادەبيەتى مەن قازاق تەاترىنىڭ جەتكىلىكتى دارەجە-دارگەيدە دامىماي جاتقانىنىڭ ءبىر سەبەبى وسى ما دەيمىن. 

– ەكى قويىلىمدى دا قازاقستان رەس­پۋبليكاسىنىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى، رەجيسسەر بولات ۇزاقوۆ ساحنالاعان ەكەن. دەمەك، رەجيسسەردىڭ جۇمىسى كوڭىلىڭىزدەن شىققان عوي. ال ءۇشىنشى پەساڭىزدى قاي رەجيسسەرگە تاپسىراسىز؟

– جالپى، دراماتۋرگياعا قولىمنان جەتەلەپ اكەلگەن بولات ۇزاقوۆ. ونى مو­يىندايمىن. كەيبىرەۋلەر جازعان دايىن دۇنيەلەرىن تەاتر ساحنالارىنا قويدىرا الماي جۇرەدى. ال «كەنەسارى – كۇنىم­جاندى» دا، «ابىلاي حاننىڭ ارمانىن» دا ول ءوزى جازدىرىپ، ءوزى قويدى. قۇداي بۇ­يىرتسا، «كەرەي – جانىبەكتى» دە ءوزى ساح­نالاماق. «كەنەسارى تۋرالى پەسا جازىپ بەرىڭىزشى!» دەپ العاش مەنى جۇمىسقا ىزدەپ كەلگەن دە ءوزى. حالىق ءۇشىن جانىن دا، تەرىن دە، قانىن دا اياماعان حانداردى ساحناعا شىعارۋ كوپتەن بەرگى ارمانى ەكەن. مۇنداي ءتيىمدى ۇسىنىستان باس تارتاتىن اقىماق ەمەسپىن عوي، كەلىستىم، جازدىم. ارينە، بولات دوسىمنىڭ كومەگى كوپ ءتيدى. انا جەرىن الاي، مىنا جەرىن بىلاي وزگەرتىپ جازساڭ قايتەدى دەپ، باعىت-باعدار سىلتەپ وتىردى. 

– كەرەي مەن جانىبەك ىرگەسى مىقتى ەل بولۋدىڭ سىرى – اۋىزبىرلىكتە ەكەنىن و باستان-اق بىلگەن سەكىلدى. سوندىقتان دا ەكەۋى كۇش بىرىكتىرىپ، حاندىق قۇردى. بىراق كەيىنگى جۇرت ەل بولۋدىڭ سىرى اۋىزبىرلىكتە ەكەنىن ۇقپاعان سەكىلدى. ەل ىشىندەگى الاۋىزدىقتىڭ سالدارىنان سوڭعى حاننىڭ باسىنىڭ قايدا قالعانىن دا بىلمەي قالدىق. وسى تۇستا ءسىزدىڭ ءۇش پەساڭىزدىڭ اراسىنداعى ساباقتاستىقتى بايقايمىز. ياعني، بۇكىل قازاق كەرەي مەن جا­نىبەك سىن­دى جۇمىلىپ ارەكەت ەتسە، ابىلاي حاننىڭ ارمانى ورىندالىپ، كەنەسارى حاننىڭ باسى شابىلمايتىن ەدى دەگەندى مەڭزەيتىن سەكىلدىسىز. ءبىز ءسىزدى دۇرىس ۇقتىق پا؟

– نەگىزى ويىڭىز دۇرىس. «ابىلاي حان­نىڭ ارمانىندا» ابىلاي حاننىڭ اۋزىمەن ايتىلاتىن مىنانداي قاناتتى ءسوز بار: «جوڭعارلاردىڭ تۇبىنە جەتكەن الاۋىزدىق، وسى كەسەلدى دەرتتەن ارىلماي، ءبىزدىڭ دە كوسەگەمىز كوگەرە قويماس». مەن مۇنى ويدان شىعارعان جوقپىن، ەل اراسىندا كەڭ تاراعان، اڭىز-داستانداردا ايتىلاتىن ابى­لاي حاننىڭ ءتول ءسوزى. بۇل – ءالى كۇنگە دەيىن ءمان-ماڭىزىن جويماعان اسىل ءسوز. جالپى، بۇگىنگى كۇنمەن استاسىپ، ۇندەسىپ جاتسا عانا كوركەم شىعارمانىڭ قۇنى ارتادى، باعى جانادى. كەنەسارى حاننىڭ ءورشىل رۋحى بىزگە دە قاجەت، ابىلاي حاننىڭ ارمانى قازىر دە وزەكتى، كەرەي مەن جا­نىبەكتىڭ اتقارىپ كەتكەن ۇلى ءىسى بۇگىنگى وسكەلەڭ ۇرپاققا تاپتىرماس ۇلگى-ونەگە دەپ اۋزىمدى تولتىرىپ ايتا الامىن. «ماڭگى باقي بىرەۋدىڭ قۇلاقكەستى قۇلى بوپ جۇرە المايمىز، ءوز قولىمىز ءوز اۋزىمىزعا جەتەتىن ەركىن ەل بولامىز!» دەيتىن ۇلى ماقساتتىڭ جالىنا جارماسىپ، اتتارىنىڭ باسىن ەجەلگى اتامەكەنگە بۇرعان كەرەي مەن جانىبەكتىڭ اسىل ارمانى بۇگىن دە ءمان-ماڭىزىن جوعالتا قويماعانى شىندىق. ەندەشە، «كەنەسارى – كۇنىمجان» مەن «ابىلاي حاننىڭ ارمانى» اتتى تاريحي درا­مالارىم سياقتى بۇل جاڭا شىعارمام­نىڭ دا حالىقتىڭ قاجەتىن وتەپ، سۇرانىسىنا يە بولادى عوي دەپ ويلايمىن. كەيىنگى كەزدەرى كەيبىرەۋلەر مەنى بىرىڭعاي تاريحي شىعارمالار جازىپ كەتتى دەپ كۇستانالاپ ءجۇر. بۇل ماعان «تىم جاقسى ادام ەدى، اتتەڭ، ءىشىپ كەتتى» دەگەندەي اسەر ەتەدى. ءاي، اينالايىندار-اۋ، سول تاريحي شىعارمالار بۇگىنگى كۇنگە قىزمەت ەتىپ جاتسا، نەگە جازباسقا. قۇداي بۇگىنىمىزگە ەشقانداي قىزمەت ەتە المايتىن، بۇگىنگى كۇن تۋرالى جازىلعان، جازىلا سالىپ ءولىپ جاتقان كۇلدىبادام شىعارمالاردان ساقتاسىن. ادەبيەتتە كەشەگى، بۇگىنگى، ەرتەڭگى كۇن دەگەن بولمايدى. تەك بۇگىنگى كۇندى جازۋ كەرەك دەيتىن دە قاساڭ قاعيدا جوق. ادەبيەتتىڭ نىساناسى – ادام، ادامنىڭ تاعدىر-تالايى. سول ارقىلى ايتارىڭدى ايتىپ، جازارىڭدى جازىپ، ءوز ويىڭداعىڭدى جەتكىزە الساڭ بولدى ەمەس پە؟! سەن ادام تۇگىلى، جان-جا­نۋارلار تۋرالى جازساڭ دا، ار جاعىندا ادامنىڭ تاعدىر-تالايى مەنمۇندالاپ تۇرۋى كەرەك.

ەڭ باستىسى، قانداي شىعارما جازساڭ دا، زاماننىڭ جۇمىرىنا جۇتىلىپ كەت­پەيتىندەي بولۋى كەرەك. كەيبىرەۋلەر ايتىپ جۇرگەنىندەي، زامان وزگەرمەيدى، قوعام وزگەرەدى، ال سول قوعاممەن بىرگە ادامنىڭ دا تانىم-تۇسىنىگى قۇبىلىپ تۇرۋى مۇمكىن. سەن مىقتى بولساڭ، قوعامنىڭ قاجەتىن وتەيتىن ەمەس، زاماننىڭ وتە قاتال تەزىنە شىداس بەرە الاتىن شىعارما جازۋعا تالپىن. تاريحي تاقىرىپتى قاۋزايسىڭ با، بۇگىنگى كۇندى جازاسىڭ با، ەڭ باستى ۇستانىم وسى بولۋى كەرەك. سەبەبى، سەن تاريحي شىعارمادا جاتپلانەتالىقتار تۋرالى جازبايسىڭ عوي، ولار سەنىڭ اتا-بابالارىڭ، ياعني جۇمىر باستى پەندەلەر. ماسەلە نەنى جازۋدا ەمەس، قالاي جازۋدا بولۋى كەرەك قوي دەپ ويلايمىن. ماسەلەن، سوتسياليستىك قوعامدا جازىلعان كوركەم شىعارمالاردىڭ باسىم كوپشىلىگى قازىرگى ۇرپاقتىڭ تالابىنا جاۋاپ بەرىپ، سۇرانىسىن وتەي المايدى. كوم­مۋنيستىك پارتيانىڭ ۋىنا ۋلانباعان، ونى جانە كۇن كوسەمدى جىرلاماعان قالامگەر نەكەن-ساياق. ال ەندى نە بولدى؟ قۇداي-اۋ، كولحوز، سوۆحوز، ءوندىرىس تاقىرىپتارىنا جازىلعان شىعارمالار قايدا قالدى قازىر؟..

– جالپى، قازاق پەن قالماق اراسىندا تەك دۇشپاندىق قانا ەمەس، دوستىق تا بولعانىن، اتا جاۋىمىز ساناپ كەلگەن جوڭعارمەن اراداعى قارىم-قاتىناس كەيبىر كەزەڭدە جاقسى بولعانىن ءسىزدىڭ «ابىلاي حاننىڭ ارمانى» اتتى سپەكتاكلىڭىزدەن انىق كورەمىز. ءامىرسانا مەن ابىلاي حاننىڭ دوس­تىعى، توپىش سۇلۋدىڭ وعان دەگەن ماحاب­باتى، قالدان سەرەننىڭ قۇرمەتى دەگەندەي. جالپى، «ەكى ەلدىڭ ارازداسۋىنا سىرتقى كۇشتەر سەبەپ بولدى، ايتپەسە تاتۋ بولعان» دەپ ايتا الامىز با؟

– قازاق پەن قالماق قاتىناسى وتە كۇر­دەلى ماسەلە. كەسىپ-ءپىشىپ بىردەڭە ايتۋ وتە قيىن. تالاي مارتە جەرىمىزگە باسىپ كىرىپ، حالقىمىزدى قاندى قىرعىنعا ۇشىراتقان دا قالماقتار. ولاردىڭ دا قازاققا جانى اشىماعانى بەلگىلى، كۇش-قۋاتتارىنا قاراماي، بودان ەتكىسى كەلدى. ءىشىنارا تاۋەلدى بولدىق تا. ارينە، ولاردى ار جاعىنان قىتاي، بەر جاعىنان رەسەيدىڭ قويت-قويتتاپ وتىرعانى تاعى راس. ەكى الىپ يمپەريانىڭ ساياساتى تۇسىنىكتى ەدى. قازاق پەن قالماقتى ءبىر-بىرىنە ايداپ سالىپ، ورتالارىنان وزدەرى پايدا تابۋ. ءبىر-بىرىمەن قىرقىس­تىرىپ، ابدەن السىرەتىپ، وزدەرىنە قوسىپ الۋ. ولاردىڭ بۇل جىمىسقى ساياساتتارى ىسكە استى دا. مىنە، ابىلاي مەن قالدان سەرەن وسىنى ءتۇسىنىپ، ءبىرىن-ءبىرى قايتا سىرت­قى جاۋدان قورعاپ وتىرۋعا ۋاعدالاسىپ، بەيبىت كەلىسىم جاسادى. مۇنداي قادامعا جوڭعار بيلەۋشىسى قازاققا جانى اشى­عاندىقتان باردى دەيسىز بە، ءوز ەلىنىڭ بولاشاعىن ويلاعاندىقتان. بۇل كەلىسىم قالدان سەرەن ولگەنشە كۇشىندە بولدى. سودان كەيىن قايتادان ارامىز اشىلا باستاعانىمەن، كوپ ۇزاماي قالماق حان­زادالارى تاق ءۇشىن ءبىر-بىرىمەن قىر­قىسىپ كەتتى دە، بىزگە قاراۋعا مۇرشالارى بولماي قالدى. ءوز باستارىمەن قايعى بولىپ كەتتى. وسى كەزدە ابىلاي كەرەمەت ساياسات جۇرگىزدى، ناتيجەسىندە، ءتورت ويراتتىڭ توز-توزى شى­عىپ، جوڭعار مەملەكەتى جەر بەتىنەن جويى­لىپ كەتە باردى. بۇعان ءامىرسانا سەكىلدى تاققۇمار قالماق حانزادالارى دا تىكەلەي كىنالى. قىتاي يمپەراتورى سولاردىڭ قولىمەن وت كوسەپ، كۇلدەرىن كوككە ۇشىردى. ال ابىلاي قازاق حالقىن سونداي ءبىر اۋىر كەزەڭنىڭ وزىندە ەشتەڭەگە ۇرىندىرماي، امان-ەسەن الىپ شىقتى. ەگەر ابىلايداي ۇلى كوسەمدەرىمىز بولماسا، ءبىزدىڭ دە قالماقتاردىڭ كەبىن كيەتىنىمىز انىق ەدى. جوڭعاردىڭ باسىن جۇتقان قىتاي بەس قارۋىن اسىنىپ بىزگە دە كەلدى. بىراق ابىلاي ولاردىڭ باسىنا بىرەسە نايزا قاداپ، بىرەسە ايران قۇيىپ، قايتارىپ وتىردى. ياعني، كۇشى مەن اقىلىن الما-كەزەك جۇمساپ، ايلاسىن اسىرىپ وتىردى... 

– جالپى، ابىلاي حانعا قاتىستى ءالى دە انىقتالماعان ءبىراز دۇنيەلەر بار. ماسەلەن، ءبىز ونىڭ شىن ەسىمى ءابىلمانسۇر دەپ كەلدىك. بىراق ەشبىر تاريحي قۇجاتتاردا بۇل ەسىم كەزدەسپەيدى ەكەن. وسىعان قاتىستى نە ايتار ەدىڭىز؟

– ءبىز كوبىنەسە رەسەي مەن قىتاي مۇراعاتتارىنداعى دەرەكتەرگە جۇگىنەمىز عوي. ولاردا نەگىزىنەن، ابىلايدىڭ سۇلتان، حان رەتىندە تاريح ساحناسىنا شىققاننان بەرگى ءومىرى عانا قامتىلعان. ال وعان دەيىنگى ءومىرى اۋىزشا تاريح ارقىلى جەتكەن. ابى­لايدىڭ شىن ەسىمى ءابىلمانسۇر ەكەنى، ابىلاي دەگەن اتتى اتاقتى قالماق باتىرى شارىشتى جەكپە-جەكتە ءولتىرىپ، جاۋعا «ابىلايلاپ» شاپقاننان كەيىن بەرىلگەنى، ونىڭ اراسىندا سابالاق بولىپ جۇرگەنى قازاقتىڭ جىر-اڭىزدارىندا، قيسسا-داستاندارىندا انىق تا قانىق ايتىلادى عوي. وعان كۇمانمەن قاراۋدىڭ كەرەگى جوق.

– سونىمەن بىرگە كەنەسارىنىڭ باتىر اعا-ىنىلەرى، بوپاي حانشانىڭ ەرلىكتەرى جاي­لى ەستىپ قالىپ جاتامىز. ۋاقىتى جەتسە دە، ولار تۋرالى نەگە كوپ ايتىلمايدى؟

– ءسوزىڭىزدىڭ جانى بار. كەنەسارى حاندى تولىق ءتۇسىنىپ-ءبىلۋ ءۇشىن ونىڭ اي­نالاسىن تۇبەگەيلى زەرتتەۋ كەرەك. اركىم­نىڭ تاريحتاعى ەڭبەگى ايتىلۋى كەرەك. «كەنە­سارى – كۇنىمجان» اتتى تاريحي درامام نەگە كورەرمەندەردى ەلەڭ ەتكىزدى؟ جازۋ شەبەرلىگىمنىڭ كەرەمەتتىگىنەن دەيسىز بە؟! جوق، ونداي شەبەرلىك قازاق جازۋشىلا­رىنىڭ بارىندە بار. ەڭ باستىسى، وندا بۇرىن حالىق بىلمەيتىن توسىن جايلار مەن جاڭالىقتار بار ەدى. ءبىز وسى ۋاقىتقا دەيىن كەنەسارى حاندى اتىس-شابىستىڭ ۇستىندە سۋرەتتەپ كەلدىك. ال مەن ونىڭ ادام رەتىندەگى ىشكى جان-دۇنيەسىن جەتكىزۋگە تىرىستىم. حان دا ادامنىڭ بالاسى، جاقسى كورەدى، سۇيەدى، عاشىق بولادى نەمەسە جەك كورەدى دەگەندەي. حاننىڭ عاشىق جارى – كۇنىمجان تۋرالى جارىتىپ ەشكىم ەشتەڭە بىلمەيتىن. ال مەنىڭ تاريحي درامامدى وقىعان نەمەسە قويىلىمدى كورگەن ادام ونىڭ كىم ەكەنىن تولىق ءبىلىپ شىعادى. سۇيگەن جارىنا دەگەن ماحابباتى ارقىلى ەلى مەن جەرىنە، حالقىنا دەگەن اسقان سۇيىسپەنشىلىگىن سۋرەتتەگىم، كورسەتكىم كەلدى. ەندەشە، كەز كەلگەن جاڭا تۋىندى دا وزىندىك جاڭالىق بولۋى كەرەك، ولاي بولماسا ونىڭ قۇنى كوك تيىن. ماسەلەن، جوعارىدا ايتتىم عوي، وقىرمانعا بۇرىننان تانىس ءبىر دەرەكتى، ءبىر وقيعانى عانا بايانداپ، ماقالا جازۋ كىمگە كەرەك؟ ول زەرتتەۋشىگە قانداي ابىروي اكەلمەك، ونىڭ جازعانىنىڭ قانداي قۇنى بولماق؟ ادەبيەتتە دە سولاي! ەگەر ءوز ايتارىڭ مەن جانىڭنان قوسار جاڭالىعىڭ بولماسا، ەڭ ابزالى، ەشتەڭە ايتپا، ەشتەڭە جازبا! 

– سۇحباتىڭىزعا راقمەت!