قازاق ادەبيەتىندەگى ءۇش بايتەرەكتىڭ ءبىرى، اقىن، پۋبليتسيست ءىلياس جانسۇگىروۆ شىعارماشىلىعى ءار قىرىنان زەرتتەلۋدە. الايدا كەيبىر زەرتتەۋشى عالىمداردىڭ تۇجىرىمىندا ءى.جانسۇگىروۆتىڭ قايراتكەرلىگى مەن ازاماتتىق كوزقاراستارى جايلى تەرىس پىكىر، جاڭساق تۇسىنىكتەر بار ەكەنى جاسىرىن ەمەس. اقىننىڭ وتكەن عاسىردىڭ 20-30 جىلدارى اراب الىپبيىمەن باسىلىمداردا جاريالانعان ەڭبەكتەرىن اۋدارعان پۋبليتسيست، زەرتتەۋشى قاجەت انداس - ءىلياستانۋ توڭىرەگىندەگى شاشىراڭقى ويلاردى، تۇسپال تۇجىرىمداردى ءبىر ارناعا سالىپ، ءبىرتۋار تۇلعانىڭ كەلبەتىن اشۋعا تىرىسىپ جۇرگەن جانداردىڭ ءبىرى. ءى.جانسۇگىروۆ اتىنداعى جەتىسۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى ء«ىلياستانۋ» عىلىمي-پراكتيكالىق ورتالىعىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرىمەن وتكىزگەن سۇحباتىمىز اتالمىش ماسەلە توڭىرەگىندە ءوربىدى.

– وسىعان دەيىن ءىلياس جانسۇ­گى­روۆتىڭ ولەڭگە قۇشتارلىعىن ويات­قان اباي قۇنانبايۇلىنىڭ شىعار­مالارى دەپ كەلدىك. ال ءسىز زەرتتەۋىڭىزدە اقىن­نىڭ باستاپقى ۇستازى شاكارىم قاجى دەيسىز. وعان قانداي عىلىمي دالەلىڭىز بار؟

– اقىن مۇراسىن اقتارىپ ءجۇرىپ، ونىڭ 1912 جىلى «قىلىيا مەكتەبىندە» وقىپ جۇرگەندە قۇنىعا وقىعان شاكارىم قۇدايبەردىۇلىنىڭ «قالقامان-مامىر» پوەماسى قولىمىزعا ءتۇستى. سول كىتاپتىڭ مۇقاباسىنا قارىنداشپەن جازىلعان «مەنى جىرعا قۇمارلاندىرعان جىر وسى بولدى» دەگەن جازۋدى وقىدىق. وشكىندەگەن جازۋدى ۇلكەيتكىش اسپاپتىڭ كومەگىمەن وقىعاندا ءماتىننىڭ استىندا «قىزىرىلياس» دەپ قول قويىپتى. 

دەمەك، ءىلياستىڭ ولەڭگە دەگەن وزگەشە قۇشتارلىعىن وياتقان شاكارىم قاجى ەكەندىگى ايدان انىق. ارينە، وقىرماندار تاراپىنان: ء«ىلياس ءوزىنىڭ ۇستازى جايلى ءومىربايانىندا انىقتاپ جازىپ كەتكەن جوق پا؟ نەگە سول جازبادا شاكارىم تۋرالى ايتپايدى؟» - دەگەن سۇراقتاردىڭ تۋىندايتىنى زاڭدى. مەملەكەتتىك ورتالىق مۇراعاتىندا (قرومم), 1368-قور، 1-تىزىمدەمە، 1-ءىس، 28-20 پپ. قولجازبا تۇرىندە ساقتالعان ءىلياس ءومىربايانىنىڭ 1928 جىلى ماسكەۋدە جازىلعانىن بىلەمىز. بۇل جىلدارى شاكارىم قاجىنىڭ باسىنا قارا بۇلت ءۇيىرىلىپ، ونىڭ اتىن اتاماق تۇگىل، ماڭىنان اعايىنى اۋلاق قاشقان زامان بولعانى بەلگىلى. سونداي جاعدايدا ءىلياس شاكارىمنەن ۇلگى الىپ، اقىندىققا بەت بۇرعانىن تاپتىشتەپ جازۋى مۇمكىن بە؟ ءبىر وكىنىشتىسى، وسى كۇنگە دەيىنگى زەرتتەۋشىلەر اباي مەن ءىلياس مۇراسىن سالىستىرمالى تۇردە زەرتتەگەنىمەن، شاكارىم مەن ءىلياس شىعارمالارىنداعى ۇندەستىككە ءۇن قوسقان ەشكىم جوق. ەگەر، بايىپتاپ قاراساق، شاكارىم مەن ءىلياس شىعارمالارىنداعى ازاماتتىق ۇستانىم، بولمىسقا بولجاۋ جاساۋ، دىنگە، تىلگە، دىلگە قۇشتارلىق، تەرەڭدىك پەن سەزىمتالدىق ءبىر-بىرىمەن تەرەڭ قابىسىپ، ۇندەسىپ جاتادى. 

– «قىزىرىلياستىڭ» ءىلياس جانسۇگىروۆ ەكەنى انىق پا؟ 

– مۇنى انىقتاۋ ءۇشىن ءىلياستىڭ اتىن قويعان قوبىزشى مولىقباي تۋرالى دەرەك جيناۋ كەرەك بولدى. سونىمەن ىزدەنىپ ءجۇرىپ قوبىزشى مولىقبايدىڭ ارحيۆتە ساقتالعان جالعىز سۋرەتىن تاۋىپ الدىق. 

ناقتىلاپ ايتقاندا، قوبىزشى مولىقبايدان قالعان بۇل سۋرەتتى تالدىقورعاندا تۇراتىن ولكەتانۋشى جەمىسبەك تولىمبەكۇلى مۇراعاتتان ىزدەپ تاپقان بولاتىن. ءبىز بۇعان دەيىن ساقالى بەلىنە تۇسەتىن، باسىنا قۇندىز بورىك كيگەن، سۋرەتشىلەردىڭ قيالىنداعى بەينەسىن قوبىزشى دەپ كەلدىك. ال سۋرەتتەگى مولىقبايعا قاراپ ونىڭ قاراپايىم، قاتارداعى قازاقتىڭ ءبىرى بولعانىن بىلە الامىز. اقسۋداعى پاتشا وتارشىلدارىنا قارسى تۇرعان، قۋدالانعان مولىقباي كۇيشى دىنگە بەرىك، ءدىلى تازا ادام ەدى. ول سەمەيدە جاسىرىنىپ جۇرگەن جەرىنەن اۋىلىنا شاقىرىپ، بالاسىنىڭ اتىن قويدىرعان جانسۇگىر دوسىنىڭ تىلەگىن جىقپايدى. سوندىقتان سابيگە «قىزىرىلياس» دەپ ازان شاقىرىپ ات قويادى. قايناعالارىنىڭ اتىن اتامايتىن جەڭگەلەرى «قىزىر» دەگەن قوسىمشانى الىپ تاستاپ، نارەستەنى ءىلياس دەپ اتايدى. قىسقاسى، «قالقامان-مامىر» كىتابىنداعى «قىزىرىلياس» ەسىمى سول شىندىقتىڭ بىزگە جەتكەن بەلگىسى. بۇل ەسىمدى «مامانيا» مەكتەبىنە تۇسكەنگە دەيىن قولدانادى دا، كەيىن ءبىلال سۇلەەۆتىڭ ۇسىنىسىمەن اتىن ءىلياس دەپ اتايدى. 2014 جىلدىڭ كوكتەمىندە اقسۋ اۋدانىنا بارعان ءىسساپارىمدا اقسۋلىق اقساقالداردان دا وسى جايلى سۇراپ كوردىم. «ۇلكەندەردەن ەستىگەنبىز، بىراق ەسىمىزگە تۇسىرە المادىق»، – دەپ جاۋاپ بەرگەندەر بولدى. سوندىقتان بۇل تاقىرىپ ءالى دە زەرتتەۋدى قاجەت ەتەتىنى انىق.

مولىقباي قوبىزشى

– ءسىز ء«ىلياستى ەڭ اۋەلى جۋرناليست رەتىندە تانۋ كەرەك» دەگەن پىكىردەسىز. ونىڭ قانداي نەگىزى بار؟

– شىندىعىنا كەلگەندە، ءىلياستىڭ قازاق جۋرناليستيكاسىنا سىڭىرگەن ەڭبەگى زور. بىرىنشىدەن، ول قازاق باسپاسوزىندە ەرەكشە ورنى بار قازىرگى «ەگەمەن قازاقستان»، «قازاق ادەبيەتى»، الماتى وبلىستىق «جەتىسۋ» گازەتى سياقتى ومىرشەڭ گازەتتەر مەن «قازاق ايەلى»، «ادەبيەت مايدانى» سياقتى جۋرنالداردا بەلسەندى ەڭبەك ەتتى. ياعني، ونىڭ جالىندى پۋبليتسيستيكالىق ەڭبەكتەرى مەن وتتى ولەڭدەرى گازەتتە جۇرگەندە جازىلدى. ەكىنشىدەن، وتكەن عاسىردىڭ 20-جىلدارىنداعى قازاق ءباسپاسوزى ءتىلىنىڭ قالىپتاسۋى ءۇشىن جانىن سالا كۇرەسكەندەردىڭ ءبىرى ءىلياس. ونىڭ «اباي كىتابى»، ء«باسپاسوزدى قالاي كوتەرمەلەۋ كەرەك؟»، ء«پان اتامالارى»، «ماسكەۋ باسپاسىنداعى قازاقشا كىتاپتار»، «ەملە جايلى»، تاعى باسقا دا ەڭبەكتەرىندە قازاق ءباسپاسوزىنىڭ قادىرىن ارتتىرۋدىڭ تولعاقتى ماسەلەلەرىن كوتەرسە، ءوزى قازاق جۋرناليستەرىنىڭ العاشقى لەگىن قالىپتاستىرۋعا جانىن سالا ەڭبەك ەتتى. ۇشىنشىدەن، قازاق جۋرناليستيكا سالاسىندا ەڭ العاش رەت «كەرەگە گازەتى جايلى كوزقاراس» اتتى ديپلومدىق جۇمىستى ماسكەۋدە قورعاعان ءىلياس ەكەنىن بىرەۋ بىلسە، بىرەۋ بىلمەيدى. ال قازاق باسپاسوزىنە قاجەتتى تەرىمشى، كوررەكتور، ءارىپ ءتىزۋشى مامانداردى العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ تاربيەلەگەن دە ءىلياس بابامىز. وكىنىشكە قاراي، مۇنى بىلەتىندەر كوز ءتىرى كەزىندە بۇل جايلى ايتا المادى. ءىلياس جايلى ايتىلا باستاعان تۇستا ولار ومىردەن وزىپ كەتتى. وسى جانە بۇدان باسقا دا دالەلدەر ءىلياستىڭ قازاق ءباسپاسوزىنىڭ ىرگەسىن قالاعان ءىرى تۇلعا، قازاق جۋرناليستيكاسىنىڭ اتاسى دەپ اتاۋعا لايىقتى ادام بولعانىن كورسەتەدى.

– ءبىلال سۇلەەۆ، مۇحتار اۋەزوۆ، ءىلياس جانسۇگىروۆتەردىڭ ءبىر-بىرىمەن بايلانىسى تۋرالى ايتىلعاندا ۇدايى فاتيما اپامىزدىڭ اتى اتالادى. ال، ولاردىڭ رۋحاني ۇندەستىگى تۋرالى نە ايتاسىز؟

– وسى كۇنگە دەيىن ءىلياستانۋدا تاعى ءبىر باسى اشىلماي كەلە جاتقان ماسەلە - فاتيما جانە ءبىلال، ءىلياس، مۇحتار اراسىنداعى ادامي قارىم-قاتىناس. شىندىعىندا، فاتيما اپامىز قازاقتىڭ جوعارىدا اتالعان ءۇش الىبىمەن نەكە قيدىرىپ، ۇرپاق سۇيگەنىن ءبارىمىز بىلەمىز. بىراق وسى كۇنگە دەيىن ءبىز وسى ءۇش الىپتى بىرىمەن-ءبىرىن بايلانىستىراتىن جولدى فاتيما اپامىزدىڭ ومىرىنەن عانا ىزدەپ كەلدىك. مەن ءىلياستىڭ 20-30 جىلدارداعى گازەت-جۋرنالدارداعى ەڭبەكتەرىن، ەل اراسىنان جيناعان اڭىزدارىن، ەكسپەديتسيا بارىسىنداعى قولجازبالارىن وقىپ وتىرىپ، ءۇش الىپتىڭ ورتاسىنداعى بايلانىستىڭ تامىرى تەرەڭدە جاتقانىن جانە كوزقاراستارىنىڭ ءبىر ارنادا توعىساتىنىن اڭعاردىم. ناقتىراق ايتقاندا، ولاردىڭ ارا-قاتىناسىنا فاتيما اپامىزدان گورى، ازاماتتىق ۇستانىمدارى مەن ۇلتتىق مۇددە جولىنداعى كۇرەسكەرلىكتەرى سەبەپكەر بولعان. 

ءبىلال سۇلەەۆ پەن ءىلياس جانسۇگىروۆ­تىڭ ازاماتتىق تۇرعىداعى جاقىندىعى 1914 جىلى «مامانيا» مەكتەبىندە باستالادى. وسى كەزدە ءبىلال سۇلەەۆ ءىلياستىڭ ۇستازى رەتىندە وعان كوپتەگەن اقىل-تاجىريبە ۇيرەتەدى. 1917 جىلى ءبىلال سۇلەەۆ اقسۋ اۋدانىنىڭ جارتوعان دەگەن جەرىندە اۋىل مۇعالىمى بولىپ جۇرگەن جاس ءىلياستى الماتىعا شاقىرىپ، جەتىسۋ-سەمەي وڭىرىنە اتتانعان ەكسپەديتسيانىڭ قۇرامىنا قوسادى. ءىلياستىڭ مۇراعاتتا ساقتاۋلى قولجازباسىنىڭ كەيبىر تۇستارىنان بىلگەنىمىزدەي، ءبىلال ىلياسقا ەكى تاپسىرما جۇكتەيدى. ءبىرى – قازاق اقىنى اباي تۋرالى مالىمەت جيناپ قايتۋ بولسا، ەكىنشىسى، سەمەيدەگى اۋەزوۆپەن كەزدەسۋ. ياعني، مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «الاش» پارتياسىنداعى ىقپالىن پايدالانىپ، اتالمىش پارتيامەن قارىم-قاتىناس ورناتۋدى كوزدەگەن. بۇل جولى ءىلياس ءبىلالدىڭ ەكى تاپسىرماسىن دا تولىعىمەن ورىندايدى. اباي جايلى تىڭ دەرەكتەر جيناۋمەن قاتار، مۇحتارمەن تانىسىپ، ونىڭ كومەگىمەن «سارىارقا» گازەتىنە «تىلەك» اتتى ولەڭىن جاريالايدى. 

1918 جىلدارى اراب جانە لاتىن ءالىپبيىنىڭ قايسىسىن قولدانۋ كەرەكتىگى تۋرالى پىكىرتالاس تۋىندايدى. وسى تۇستا ءىلياس اراب ءالىپبيىن قولداسا، مۇحتار بىردەن لاتىنشاعا كوشۋ ماسەلەسىن كوتەرەدى. وسىعان قاتىستى ويلارىن ەكەۋى دە «اباي» جۋرنالىنا جاريالاپ، كوپتىڭ تالقىسىنا ۇسىنادى. ەكى ايرىلعان پىكىرگە ارا اعايىندىق تانىتقان ءبىلال سۇلەەۆ «اباي» جۋرنالىنىڭ 1918 جىلعى 12-نومىرىندە جۋرنال رەداكتسياسى اتىنان ءىلياس پەن مۇحتاردى ىنتىماققا شاقىرىپ، حات جازادى. ءۇش الىپتىڭ ورتاسىنداعى قارىم-قاتىناس، مىنە، وسىلاي، فاتيما اپامىزدان بۇرىن قالىپتاسقان. كەيىن 1922 جىلى ءىلياس «قوسشى» ۇيىمىن ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ ءبىرى بولىپ جۇرگەن كەزدە ءبىر جينالىستا اباي اقىننىڭ مۇراسىن زەردەلەۋ تۋرالى ماسەلە كوتەرىلەدى. سول جينالىستا ءىلياس جانسۇگىروۆ «قوسشى» ۇيىمىنداعى ىقپالىن پايدالانا وتىرىپ، اباي مۇراسىن جيناۋدىڭ جاۋاپكەرشىلىگىن شاكارىم، احمەت بايتۇرسىنوۆ پەن مۇحتار اۋەزوۆكە جۇكتەيدى. «ەندى تۇركىستان ءبىلىم كوميسسياسى ءھام تالاي ۇيىمنىڭ ىستەيتىن كەزەكتەگى جۇمىسى، نەگىزگى جۇمىسىنىڭ بىرەۋى وسى «ابايدى» تولعىراق قىلىپ شىعارۋ. بۇل جونىندە ابايدىڭ باسىلماعان، شاشاۋ جۇرگەن سوزدەرىن جيىپ، ولارعا سىن بەرىپ، تۇرتپەلەپ، ءومىرىن تولىق جيناقتاپ، جەمىستى قىلىپ شىعارۋعا تىرىسۋ كەرەك. بۇل تۋرالى گازەتتەرگە حابارلار جازىپ، جالپى حالىقتى حابارلاندىرۋ كەرەك. ابايدى جەتە بىلەتىن شاھكەرىم، مۇحتار، ماعجان، ءاليحان، احمەت سياقتىلاردى بۇل جولعا ۇندەۋ كەرەك. ءسويتىپ، وسى باستان قام قىلىپ، اسىقپاي بىرنەشە جىلدى مويىنعا الۋ كەرەك» («اباي كىتابى»، ءىلياس جانسۇگىروۆ. ء«تىلشى»، №37, 1923 جىلى، 8 ماي). وسىدان باستاپ اباي مۇراسىن زەرتتەۋ ءىسى مۇحتاردىڭ ەنشىسىنە تيەدى ءارى ءىلياس وزىندەگى بارلىق اقپاراتتى مۇحتارعا تابىستايدى. ارادا 20 جىل وتكەن سوڭ قازاقتى الەمگە تانىتقان ايگىلى «اباي» ەپوپەياسى جازىلادى.

– ءسىز ءى.جانسۇگىروۆتىڭ الماتى­داعى اباي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق پەداگو­گيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىن باسقارعانى تۋرالى تىڭ دەرەكتەردى كوتەرىپ ءجۇرسىز. بۇل قانشالىقتى شىندىققا جاناسادى؟

– ء«تىلشى» گازەتىنىڭ №152, 4 يانۆار، 1925 جىلعى سانىندا ءىلياستىڭ «قازاق ينستيتۋتىنىڭ ءومىرى» اتتى كولەمدى ماتەريالى جاريالانادى. مۇندا قازاق ينستيتۋتىنىڭ 1921 جىلى قۇرىلعاننان، 1924 جىلعا دەيىنگى دامۋ بارىسى ءسوز بولادى. سول ماقالادا: «23-ءشى جىلدىڭ جازىندا... مەكتەپتىڭ تابانتاسىن قالاپ، ۇيىمداسۋىنا ۇلى ەڭبەك سىڭىرگەن شامعالي جولداس ەلىنە قايتقىسى كەلىپ (بوكەيگە), مەڭگەرۋشىلىكتەن بوسانادى دا، ونىڭ ورنىنا جولداس دەنيكەيۇلى مەڭگەرۋشى (ديرەكتور) بولادى... 1924 جىلى جازدىڭ باسىندا ينستيتۋتتىڭ مەڭگەرۋشىلىگىنەن دەنيكەيۇلى بوسانىپ، جانسۇگىرۇلى مەڭگەرۋشىلىك مىندەتىن الادى. ينستيتۋت مەملەكەت اسىراۋىنان شىعارىلىپ، جەرگىلىكتى قاراجاتقا قالدىرىلادى»، – دەپ جازادى. ودان ارى ينستيتۋت ءومىرى جايلى تولىق ماعلۇمات بەرەدى. بۇل ينستيتۋت 1928 جىلى اباي اتىنداعى پەداگوگيكالىق ينستيتۋت بولىپ قايتا قۇرىلادى. قازىر سول وقۋ ورنىنىڭ فويەسىندە ءىلۋلى تۇرعان رەكتورلاردىڭ قاتارىندا شامعالي بار دا، ءىلياس جوق. ەندەشە، بۇل دا ىلياستانۋداعى ءبىر ولقىلىق دەپ ەسەپتەيمىن.

– 1937-38 جىلدارداعى رەپرەسسيا كەزىندە قازاق زيالىلارى ءبىر-ءبىرىن قارالاپ ماقالا جازا باستادى. بۇل جاعدايدىڭ ساياسي استارى بار ما؟

– شىندىعىندا، وتكەن عاسىردىڭ 30-40 جىلدار ارالىعىنداعى باسپاسوزدەردى اقتارىپ قالساڭىز، قازاق زيالىلارىنىڭ ءبىرىن-ءبىرى اياۋسىز قارالاعان ماقالالارىنان كوزىڭ تۇنادى. بۇل – شىندىق. تۇپتەپ كەلگەندە، سونىڭ ءبارى قولدان جاساعان ساياسي ويىن ەكەنىن كەيبىرەۋلەردىڭ مويىنداعىلارى كەلمەيدى. باسقاسىن قايتەلىك، ءىلياستىڭ تۇتقىنعا الىنۋىنا مۇحامەتجان قاراتاەۆتى وسى كۇنگە دەيىن كىنالاپ كەلەمىز. راسىندا، مۇراعاتتاعى قۇجاتتاردا ءىلياستى قارالاعان قاراتاەۆتىڭ ماتەريالى بار، ءتىپتى ءىلياس تۇتقىندالعان كۇننىڭ ەرتەسىندە ونىڭ ۇيىنە قاراتاەۆ كوشىپ كىرەدى. فاتيما اپامىزدىڭ دا كەيىن قاراتاەۆتى جەردەن الىپ، جەرگە سالعانىن وقىپ وستىك. ال، قولعا تۇسكەن سول قۇجاتتاردى ارنايى ساراپتامادان وتكىزگەندە قويىلعان قولداردىڭ الۋان تۇرلىلىگىن بايقاپ قالدىق. ءبىز سوندا عانا ءىلياستى قارالاعان سول قۇجاتتاردىڭ بىرىنە ەسىكتەگى كۇزەتشى، ەندى بىرىنە ەدەن جۋشى، ەندى بىرىنە تەرگەۋشىنىڭ قاراتاەۆ اتىنان قول قويا سالعانىن اڭعارعانداي بولدىق. مۇنداي قيتۇرقىلىقتى قاراتاەۆتىڭ ءوزى دە بىلمەگەن بولۋى كەرەك. تىرلىگىندە ايتا الماي، ءتىلى بايلاۋلى كەتتى. ەكىنشىدەن، ءىلياستى اقتاپ الۋ ءۇشىن قاراتاەۆتىڭ قانشالىقتى كۇرەسكەنىن ەسكەرسەك، سول تۇستاعى قوعامدىق يدەولوگيانىڭ قازاق زيالىلارىنىڭ اراسىنا وسىلاي وت تاستاپ، ءبىرىن-بىرىنە ايداپ سالعانىن وپ-وڭاي بىلە الامىز. سوندىقتان ءبىز جاستارعا سول كەزدەگى قازاق زيالىلارىنىڭ ءبىر-بىرىنە جاۋ بولماعانىن دۇرىستاپ ءتۇسىندىرىپ، سول اقتاڭداقتىڭ كەڭەستىك ساياساتتىڭ كەسىرىنەن تۋىنداعانىن دالەلدەپ كورسەتۋىمىز كەرەك. بۇل تاقىرىپتى زەرتتەۋ دە ۇلكەن ەڭبەكتى قاجەت ەتەتىنى انىق.

– جانسۇگىروۆتى قازاق قانشا­لىقتى دەڭگەيدە تانىدى دەپ ساناي­مىز؟

– نەسىن جاسىرايىق، ءبىز ءالى دە ءىلياس تۋرالى كەزىندە كەڭەستىك يدەولوگيا جاساپ بەرگەن شيىردان شىعا الماي كەلەمىز. ول نە؟ ول – ءىلياستى قۇلاگەر اقىن دەپ سانايتىن تۇجىرىم. راسىندا، قازىرگە دەيىن ەل اراسىندا قۇرمەتپەن اتالاتىن بۇل سايكەستىكتى تەرىسكە شىعارۋ وڭاي جۇمىس ەمەس. مۇراعاتتارداعى قولعا تۇسكەن دەرەك پەن دايەكتەرگە سۇيەنە وتىرىپ، وسى ءبىر تۇجىرىمنىڭ ءىلياستى اقتاپ الۋ ءۇشىن مۇحامەتجان قاراتاەۆ باستاعان ۇلت زيالىلارىنىڭ ويلاپ شىعارعان ءادىس-ايلاسى ەكەندىگىنە كوزىم جەتتى. ولار ءىلياستى باتىراشتاردان قورلىق كورگەن قۇلاگەرگە تەڭەپ، ونى ەڭبەكشى ەلدىڭ ادال پەرزەنتى تۇرعىسىنان كورسەتۋ ارقىلى اقتاپ الۋعا تىرىس­تى. كەڭەستىك بيلىكتىڭ جاندايشاپتارى ءىلياستى قىرشىنىنان قيىلعان قۇلاگەر رەتىندە كورسەتىپ: «اياعىڭدى اڭداپ باسپاساڭ، سەنىڭ دە كورەتىن كۇنىڭ وسىلاي بولادى»، – دەپ قازاق جاستارىنا ەسكەرتۋ جاساۋدىڭ تاپتىرماس قۇرالى ەتە قويدى. وسى ءبىر تۇجىرىم ءىلياستىڭ اقتالۋىنا سەبەپ بولعانمەن، ءبىر جاعىنان قازاق بالاسىنىڭ اياعىن تۇسايتىن تۇسىنىك بولىپ تا كەلەدى. ەندەشە، بۇگىنگى تاۋەلسىز ەلدىڭ ۇرپاقتارى ءۇشىن ءىلياستى بۇلاي تانۋدان گورى، ونىڭ ازاماتتىق، العاباسارلىق، ىزگىلىك جولىن نۇرلاندىراتىن ءومىر جولىن ناسيحاتتاۋدىڭ پايداسى مول دەپ ەسەپتەيمىن. 

– ال، ىلياسقا نكۆد تاققان ايىپ­تاردىڭ شىندىققا جاقىندىعى بار ما؟

– مۇراعاتتاعى ءىس پاراقتارىنان ءىلياستى تەرگەۋ بارىسىندا وعان «جاپوننىڭ تىڭشىسى» دەگەن ايىپ تاعىلعانىن بىلدىك. راسىندا، ساكەنگە اعىلشىننىڭ، بەيىمبەتكە فرانتسۋزدىڭ تىڭشىسى دەگەن ايىپ تاعىلعان ەكەن. مۇراعاتتاعى جانە باسپاسوزدەگى ءىلياستىڭ قولجازبالارىن زەردەلەۋ بارىسىندا ءبىر قىزىق جاعدايعا تاپ بولدىم. ويتكەنى، ء«تىلشى» جانە «ەڭبەكشى قازاق» گازەتتەرىنىڭ سارعايعان ساندارىن اقتارىپ وتىرعاندا «شەتەل» جاڭالىقتارى دەگەن ايدارمەن بەرىلەتىن ساياسي شولۋلاردى كوزىمىز شالدى. وندا جاپونيا سياقتى ازيالىق مەملەكەتتەر مەن وركەنيەتتى ەۋروپا ەلدەرىنىڭ مادەنيەت، ەكونوميكا، تاعى باسقا دا سالاداعى جاڭالىقتارى مەن تاۋەلسىزدىككە جەتۋ جولىنداعى كۇرەستەرى جازىلىپ، وقىرمانعا ءتۇسىندىرىلىپ وتىرعان. ياعني، ءىلياستىڭ جاپوندىقتاردىڭ مادەنيەتى مەن تاريحى، ونەرى مەن ورلىگى تۋرالى كوبىرەك جازعانىن بايقايمىز. سايىپ كەلگەندە، ساكەن، بەيىمبەت، ءىلياس «قوسشى» ۇيىمىنداعى بەدەلىن پايدالانا وتىرىپ، پۋبليتسيستيكالىق شەبەرلىكتەرىمەن حالىقتى، اسىرەسە، ۇيقىدا جاتقان قازاقتى وياتۋدى مىقتاپ قولعا العان. كەڭەستىك بيلىك بۇنى دەر كەزىندە سەزىپ، اياۋسىز باسىپ، جانشىدى. قازاقتا: «ەلۋ جىلدا ەل جاڭا» دەگەن ناقىل بار. 1991 جىلى حالقىمىز ماڭگىلىك ەگەمەندىككە قول جەتكىزدى. ءبىر كەزدە ىلياسقا تاعىلعان «جاپون تىڭشىسى» دەگەن اۋىر ايىپ ول كىسىنىڭ ومىرىنە شابىلعان بالتا بولدى. ەڭ باستىسى، الاش ارىستارىنىڭ ماقسات-مۇراتى ۇلت ازاتتىعى ەدى. 

سۇحباتتاسقان شىنارگۇل وڭاشباي.

دەرەككوز: http://jetysunews.kz/?p=615