1977 جىلى قاراشا ايىندا «بiلiم جانە ەڭبەك» جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورى ءابiلحاميت مارحاباەۆ بولمەسiنە شاقىرىپ الىپ، باۋكەڭە - باۋىرجان مومىشۇلىنا حابارلاسىپ، قىزىل اسكەردiڭ قۇرىلعانىنا 60 جىل تولۋىنا وراي ماقالا جازدىرىپ الۋدى تاپسىردى. جۇرەكسiنە باۋكەڭە تەلەفون شالدىم. ار جاعىنان تاماعىنان ەمەس، كەۋدەسiنەن شىققان بارلىعىڭقى داۋىس گۇر ەتە قالدى. بۇيىمتايىمدى ايتىپ ەدiم:
- مەن جازۋشى ەمەسپiن جانە ماقالا دا جازبايمىن. ويىمدى اۋىزشا ايتاتىن قارت جاۋىنگەرمiن. مەن ديكتوۆكا جاسايمىن. ديك-توۆ-كا! وندايدى بiلەسiڭ بە، وندا ەرتەڭ ساعات وندا كەلگiن، - دەدi بۇيرىق رايمەن.
بiراق سول قارلىعىڭقى داۋىستىڭ ار جاعىنان وزiمە تانىس تەنتەك مەيiرiمدi اڭعارىپ قالدىم. قاتال دا قىتىمىر مiنەزi تۋرالى اڭىزدى كوپ ەستiپ، ورەكپiگەن كوڭiلiم، نەگە ەكەنiن بiلمەيمiن، سول داۋىستان كەيiن تەز باسىلدى. ەرتە ويانىپ، قاعاز، قالامدى دايىنداپ، بiر الىپ، بiر سالىپ جۇرگەندە قولتاڭبا الۋعا دايىنداپ قويعان باۋكەڭنiڭ قوس تومدىق كiتابىن ۇمىتىپ كەتiپپiن. سونىمەن، الدىن-الا كەلiسiم بويىنشا قازiرگi تولە بي كوشەسiنiڭ بويىنداعى ءۇيiنiڭ الدىنا بارىپ، ون بەس مينۋتتاي ارلى-بەرلi تورۋىلداپ ءجۇردiم دە، تۋرا ساعات وندا پاتەرiنiڭ ەسiگiن قاقتىم. ار جاقتان كەشەگi تانىس تا مەيiرiمدi گۇرiل ەستiلدi دە، ەسiكتi ءوزi اشتى.
- اسسالاۋماعالەيكۋم! - دەپ وڭ قولىمدى توسiمە قويىپ سالەم بەردiم.

1977 جىلى قاراشا ايىندا «بiلiم جانە ەڭبەك» جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورى ءابiلحاميت مارحاباەۆ بولمەسiنە شاقىرىپ الىپ، باۋكەڭە - باۋىرجان مومىشۇلىنا حابارلاسىپ، قىزىل اسكەردiڭ قۇرىلعانىنا 60 جىل تولۋىنا وراي ماقالا جازدىرىپ الۋدى تاپسىردى. جۇرەكسiنە باۋكەڭە تەلەفون شالدىم. ار جاعىنان تاماعىنان ەمەس، كەۋدەسiنەن شىققان بارلىعىڭقى داۋىس گۇر ەتە قالدى. بۇيىمتايىمدى ايتىپ ەدiم:
- مەن جازۋشى ەمەسپiن جانە ماقالا دا جازبايمىن. ويىمدى اۋىزشا ايتاتىن قارت جاۋىنگەرمiن. مەن ديكتوۆكا جاسايمىن. ديك-توۆ-كا! وندايدى بiلەسiڭ بە، وندا ەرتەڭ ساعات وندا كەلگiن، - دەدi بۇيرىق رايمەن.
بiراق سول قارلىعىڭقى داۋىستىڭ ار جاعىنان وزiمە تانىس تەنتەك مەيiرiمدi اڭعارىپ قالدىم. قاتال دا قىتىمىر مiنەزi تۋرالى اڭىزدى كوپ ەستiپ، ورەكپiگەن كوڭiلiم، نەگە ەكەنiن بiلمەيمiن، سول داۋىستان كەيiن تەز باسىلدى. ەرتە ويانىپ، قاعاز، قالامدى دايىنداپ، بiر الىپ، بiر سالىپ جۇرگەندە قولتاڭبا الۋعا دايىنداپ قويعان باۋكەڭنiڭ قوس تومدىق كiتابىن ۇمىتىپ كەتiپپiن. سونىمەن، الدىن-الا كەلiسiم بويىنشا قازiرگi تولە بي كوشەسiنiڭ بويىنداعى ءۇيiنiڭ الدىنا بارىپ، ون بەس مينۋتتاي ارلى-بەرلi تورۋىلداپ ءجۇردiم دە، تۋرا ساعات وندا پاتەرiنiڭ ەسiگiن قاقتىم. ار جاقتان كەشەگi تانىس تا مەيiرiمدi گۇرiل ەستiلدi دە، ەسiكتi ءوزi اشتى.
- اسسالاۋماعالەيكۋم! - دەپ وڭ قولىمدى توسiمە قويىپ سالەم بەردiم.
- كەلگiن! سەن مەنi قاناۋعا كەلدiڭ. سەن مەنiڭ ەكسپلۋاتاتورىمسىڭ. ۇقتىڭ با؟ مەن ساعان ۋاقىتشا باعىنامىن. ۇقتىڭ با! تورگە شىق. ال ەندi ءجونiڭدi ايت. مەنi كiمنiڭ قاناپ وتىرعانىن بiلۋiم كەرەك قوي. ۇقتىڭ با! ايتپەسە، رۋشىل شال ەكەن دەپ قالارسىڭ. مەن وعان جاتپايمىن. سوعىستا رۋ سۇراسپايدى. ۇلتىن سۇرايدى، دiنiن سۇرايدى. ەكەۋi دە ءجون. ۇلتىن سۇراعانى - ەلiن، جەرiن، تiلiن ساعىنعانى، دiنiن سۇراعانى - وققا ۇشسام، اۋزىما يمان سالادى دەپ دامەتكەنi. ۇقتىڭ با!
مەن ءوزiمنiڭ شىڭعىستاۋدان ەكەنiمدi ايتتىم.
- ءاي، بايبiشە! مىناۋ تەگiن ەكسپلۋاتاتور ەمەس، مەنi سىناپ كەتەتiن قاناۋشى ەكەن. ءشاي قوي. مىناۋ تۇلكiباستىڭ قۇرتى مەن iرiمشiگi. ۇقتىڭ با! تەزدەتiپ دۇكەنگە بار. جۇمساق اق شاراپ ال. ال iسكە كiرiسەيiك. ستيلiنە مەن جاۋاپ بەرمەيمiن. ول سەنiڭ جۇمىسىڭ. سەن دە بiر ەڭبەكتەنۋiڭ كەرەك قوي. پونياتنو! مىنانى الىپ قوي. وتiرiك ماقتاما. اكەڭ سوعىسقا بارىپ پا ەدi? تىلوۆيك پە؟ ا، سولاي ە، كەشiرگiن. جاز، - دەپ شاراپتى ءوزi قۇيا وتىرىپ، شىلىمىن ۇزدiكسiز سورا وتىرىپ، ءار ءسوزiن ايتىپ وتىرىپ قاعازعا ءتۇسiرتتi.
اراسىندا: «ۇقتىڭ با؟»، «پونياتنو!»، - دەپ اقىرىپ قويادى. داۋىسى قاتقىل بولعانمەن مەيiرiمدi, كوكشiلدەۋ تارتقان قاراشىعىنىڭ ار جاعىنان وزiمسiنگەن مەيiرiم اڭعارىلادى. تۋرا اكەمنiڭ وسىنداي مiنەزi ەسiمە ءتۇسiپ، ەلجiرەڭكiرەي ەزۋ تارتسام كەرەك: «نەڭە جەتiسiپ وتىرسىڭ؟»، - دەدi. مەن سەبەبiن ايتىپ ەدiم، ءسال بوگەلiپ قالىپ، داۋىسىن قىرناپ، تولقۋىن سەزدiرمەي، قاتاڭسىعان داۋىسىمەن ديكتوۆكانى جالعاستىرا بەردi.
ول ديكتوۆكا سول قالپىندا جۋرنالدىڭ 1978 جىلعى №2 سانىندا جاريالاندى. مەن بiر جارىم ساعاتقا سوزىلعان ديكتوۆكانىڭ مازمۇنىنان حاباردار ەتۋ ءۇشiن جانە وندا بەلگiلi سەبەپتەرمەن قامتىلماعان قىسقاشا وي ۇشىعىن بiلدiرە كەتەمiن:
- قىزىل ارميا - قىزىل گۆارديا دەگەننەن شىققان. ونىڭ ءمان-مازمۇنى ۇلكەن تاريح. ماركستiك-لەنيندiك يدەيانىڭ نەگiزiنە قۇرىلعان ەرلەر ارمياسى. ونى قۇرعان قارۋلى كوتەرiلiستەن جالعاسقان ۇرپاقتار. ەكiنشi تامىرى - بiرiنشi يمپەرياليستiك سوعىستا جاتىر. ەكi سوعىستىڭ اسكەرi براتانياعا كوشتi. «سوعىس جوعالسىن. سەن دە كەدەي، مەن دە كەدەي» - دەپ ەكi جاق قۇشاقتاستى. ەكi جاعىندا دا ديزەرتيرستۆو بولعان. مايداندى تاستاپ كەتكەن. پولكوۆوي كوميتەت قۇرىپ، شەشiم قابىلداعان. پانفيلوۆ تا ديزەرتير بولعان، پولكوۆوي كوميتەتتiڭ مۇشەسi بولعان. كەيiننەن پرولەتاريات ديكتاتۋراسى قۇرىلعاندا ەرiكتiلەردiڭ قاتارىنا الىندى. ولار ءوزiنiڭ ساياسي كوزقاراستارىن:
سمەلو مى ۆ بوي پويدەم،
زا ۆلاست سوۆەتوۆ.
ي كاك ودين ۋمرەم،
ۆ بوربە زا ەتو، - دەگەن لوزۋنگiمەن بiلدiرگەن.
بۇل شتاتتاعى، نەمەسە نايومنىي ارميا ەمەس، ەرiكتi ارميا. ولار ازامات سوعىسىندا ارميا بولىپ تولىق قالىپتاستى. دەنi قاراپايىم حالىقتان شىققان. اسكەري بiلiمi بولماسا دا، تاپتىق بiلiمi بولعان. ۇساق وتريادتاردان قۇرالدى. مىسالى، بۋدەننىيدىڭ ارمياسى مەن امانكەلدiنiڭ جاساعى سياقتى. ايتتىم عوي، بۇل تۇراقتى ارميا ەمەس، ەرiكتi جاساق. رككا! جۇمىسشىلار مەن شارۋالاردىڭ قىزىل ارمياسى! مەن - ولاردىڭ قاتارىنان ەمەسپiن.
1. ولاردىڭ قۇرالۋىنىڭ باستى سەبەبi - تاپتىق ساناسى. ونى وياتقان بولشەۆيكتەر پارتياسىنىڭ ۇگiت-ناسيحاتى.
2. تۇراقتى ارميادان ولاردىڭ ەرەكشەلiگi - تاپتىق سانادا. كاپيتاليستiك ەلدە - نايومنىي ارميا، بiز ونى وفيتسەرلiك ارميا دەيمiز. وندا دۆورياندار مەن ساۋداگەرلەردiڭ بالالارى بۇيرىق بەرەدi. ەكi تiزگiن، بiر شىلبىر سولاردىڭ قولىندا بولعان. بiز «وتان ءۇشiن!» - دەپ شابۋىلعا شىعامىز. ولار - سولداتتار، ءوز زامانىندا: «بوجە تساريا سوحراني»، «زا تساريا، زا وتەچەستۆو» - دەپ شوقىنىپ الىپ شابۋىلعا شىققان. سوۆەتسكي ەمەس، رابوچايا - كرەستيانسكايا كراسنايا ارميا. ونىڭ ساناتى دا، مورالi دە، ساياسي كوزقاراسى دا - تاپتىق كوزقاراس. وندا ناعىز شىندىق، تۋرالىق بار.
3. «اتا-تەگi»، «اتا جولى» دەيتiن قازاقتا ءسوز بار. «ۇيادا نەنi كورسەڭ - ۇشقاندا ەەت الاسىڭ» دەگەن دە قازاقتا ءسوز بار. ءداستۇر - تراديتسيا دەيتiن ءسوز بار. وسى ۇعىمداردىڭ تاريحي ماڭىزىن دا، ساياسي ماڭىزىن دا، داستۇرلiك ماڭىزىن دا دۇرىس پايدالانا بiلۋ كەرەك. جاستارعا رۋحاني تاربيە بەرۋدiڭ نەگiزدەرi وسى ماسەلەدە جاتىر. جاڭاعى ماسەلە تۋرالى تاريحي دالەلدەر، ماسەلەلەر تولىپ جاتىر.
قازاقتا: «قوياندى - قامىس ولتiرەدi, ەردi - نامىس ولتiرەدi» دەيدi. نامىس پەن اردىڭ ورنى ەرەكشە. نامىستى، ارلى ادامدى تاربيەلەۋ ۇلكەن ماڭىزدى نارسە. ەەت ورىندى جەتكiزە بiلسەك، ادامدى تاربيەلەۋدiڭ قازiرگi دە، بولاشاقتاعى دا ماڭىزى سوندا جاتىر، شىراعىم. ال ەندi جاستارعا كەلسەك، ولار كۇرەسكەر، جاۋىنگەر، ەڭبەكشiل اتا-انالارى ءۇشiن نامىستانباي، ماقتانۋى كەرەك. تەك ەەت جەتكiزە، ۇعىندىرا بiلۋ كەرەك. ال كەيبiر سولاقايلار تۇسiندiرەم دەپ بۇزىپ الىپ ءجۇر. اتا-بابامىز نادان، سوقىر، ساۋاتسىز بولعان دەپ وتتايدى. بۇل بارىپ تۇرعان ناداندىق! نامىسسىزدىق! ۇقتىڭ با!..
بۇل پiكiرلەردiڭ استارى اشىلىپ ايتىلا بەرمەيتiن كەز. ۇستازى پانفيلوۆتىڭ اسكەري ديزەرتير ەكەندiگi وعان دەيiن كوپشiلiككە بەيمالiم بولاتىن. ال ديكتاتۋرا تۋرالى استارلى ەمەۋرiن دە باتىل ويدىڭ قاتارىنا جاتادى. سىيلاعان شاراپتىڭ سوڭعى تامشىلارى توستاعانعا قۇيىلعاندا ديكتوۆكا دا بiتتi:
- سەن مەنi جاقسىلاپ تۇرىپ ەكسپلۋاتاتسيا جاسادىڭ. شارشادىم. ۇقساتا الساڭ، وسى دا قاجەتiڭدi وتەيدi. تەك وزiمە وقىتپاي جۋرنالىڭا باسۋشى بولما. پونياتنو! ەندەشە، العىن! - دەدi.
سۇحباتتىڭ اياقتالعانىن رەسمي تۇردە ەستiگەن سوڭ مەن دەمiمدi iشiمە الا وتىرىپ باتىلدانىپ:
- پروفەسسور قايىرجان بەكحوجين ستۋدەنت كەزiمدە: «الدارىڭدا قارىزدار ەدiم»، - ەەتاش ارداگەرلەرiنiڭ ارحيۆiمەن تانىسۋىما سەبەپكەر بولىپ ەدi. تiپتi, وزiنشە ەمتيحان دا الىپ ەدi. سول iزدەنiستi جالعاستىرىپ ءجۇرمiن، ويتكەنi مەن دە ۇستازىما قارىزدار ەدiم. قالامگەر مامىتبەك قالدىباەۆتىڭ ايتۋى بويىنشا، سiز ماعجان مەن جۇسiپبەكتi كورiپسiز. ەەت بiلگiم كەلەدi, - دەگەن ءۋاج ايتتىم. قاتتى داۋىستاپ:
- جۇسiپبەكتiڭ الدىندا مەن دە قارىزدارمىن. ول مەنiڭ ۇستازىم... ال ماعجاننىڭ اجالىنا سەبەپشi بولدىم با؟ دەپ ويلايمىن،- دەپ ۇزاق ويلانىپ قالدى دا، مىنا حيكايانى ايتتى.
- مۇنى جازبا. ماعان ەمەس، وزiڭە ءسوز كەلەدi. الاش كوسەمدەرiنiڭ بارiنە دە ايىپ تاعۋعا بولادى. ويتكەنi, ولاردىڭ كەڭەس وكiمەتiن مويىنداماعانى شىندىق. ونداي كەڭدiك - دەموكراتيالىق ەلدە عانا كەشiرiمدi. ال بiزدە پرولەتاريات ديكتاتۋراسى. ءتۇسiندiڭ بە، ديكتاتۋرا، پرولەتاريات ديكتاتۋراسى! ال كەز كەلگەن ديكتاتۋرا ەشقاشان ءوزiنiڭ دۇشپانىن كەشiرمەيدi. سولاردىڭ iشiندە ديكتاتۋرانىڭ ءوزi دە كiنا تاعا المايتىن ادامنىڭ بiرi - جۇسiپبەك ايماۋىتوۆ. مەنiڭ ۇلى ۇستازىم. مەن ول كiسiنiڭ اقتىعىنا انت بەرە الامىن.
1927-1928 جىلدارى شىمكەنتتەگi تەحنيكۋمدا بiزگە قازاق ادەبيەتiنەن ساباق بەردi. كادiمگi قاراپايىم قارا شاپان كيگەن وشاقتان شىققان. ونداي ادامداردى قازاق: «سەگiز قىرلى، بiر سىرلى» - دەپ اتايدى. قولى بوس كەزدە، كەشكە جاقىن شاكiرتتەردiڭ اراسىنا كەلiپ ادەبيەت تۋرالى اڭگiمە ايتاتىن، ءاندi سونداي ناقىشىنا كەلتiرiپ ورىندايتىن. «ەكi جيرەن» ءانiن تورعايعا اتپەن بارا جاتقاندا شىعاردىم دەپ ايتقانى ەسiمدە. مۋزىكالىق اسپاپتاردا، اسiرەسە ماندوليندi وتە شەبەر وينايتىن. دومبىرانى ءوزi جاسايتىن. ەتiكشiلiگi دە كەرەمەت ەدi: «جiگiتكە جەتi ونەر دە كوپتiك ەتپەيدi. پايداسى تيەدi»،- دەپ وتىراتىن. قازiرگi قازاققا بەلگiلi ادامداردىڭ iشiندە ءابدiلدا تاجiباەۆ، قۇرمانبەك ساعىندىقوۆ ۇشەۋمiز ول كiسiدەن ءدارiس الدىق.
ول تۇسiنiسپەستiك جاعدايداعى جالامەن ۇستالدى. بۇل پiكiرiمدi قوناەۆقا دا ايتقانمىن. جازۋى وتە ادەمi بولاتىن. مىنا عابيت مۇسiرەپوۆ جازۋشىلىقتا سونىڭ جولىن ۇستانادى. اقتاۋعا ۇمتىلىپ جۇرگەن دە سول. «سوزاقتاعى كوتەرiلiسكە شاقىرىپ ۇندەۋ جازىپتى. ەەت مەن ءوز كوزiممەن وقىدىم. سوندىقتان اقتالۋى قيىن»،- دەپتi ديمەكەڭ. عابيت تە ەەت الىپ كورiپ: «ۇقسايدى. بiراق ول ەمەس. مەن دە سول كiسiنiڭ جازۋ ۇلگiسiمەن جازامىن. سوندا دا ايىرماسى بار. مىنا جازۋ ۇلگiسi ونىكi ەمەس. سوعان ەلiكتەگەن شاكiرتتەرiنiڭ بiرiنiكi بولۋى مۇمكiن»،- دەپتi.
ال وعان كiمدi سەندiرەسiڭ؟ تۇبiندە قايرىلىپ بiر ورالاتىن كەز تۋادى. سوندىقتان دا سەنiڭ ولاردىڭ مۇرالارىن جيناقتاپ، دەرەك تەرiپ جۇرگەنiڭ دۇرىس تا شىعار. جۇسiپبەك مۇعالiم تۋرالى ايتارىم وسى، قاراعىم. ال ماعجاندى مەن كوردiم...،- دەپ اڭگiمەسiن ودان ءارi جالعاستىرىپ ەدi.
ورايى كەلگەندە ايتا كەتەيiن، كەيiن الاش قايراتكەرلەرiنiڭ قاۋiپسiزدiك كوميتەتiنiڭ مۇراعاتىنداعى تەرگەۋ iسiمەن تانىسقانىمدا، وعان تاجiباەۆ دەگەن ستۋدەنت تە كۋاعا تارتىلىپتى. الايدا ونىڭ كورسەتiندiلەرiنiڭ «iزi وشكەن» ياعني، كەيiن جويىلىپتى. تەك ايباق-سايباق جازۋ مانەرiنiڭ تابى iس قاعازدان بايقالىپ قالادى.
ءيا، ءوزi ولسە دە جۇسiپبەكتiڭ ءسوزi ولگەن جوق. سوزiمەن قوسا مۇقىم قازاقتىڭ جاندۇنيەسiن ەگiلتەتiن «ەكi جيرەن» ءانi قالدى.
ونىڭ، جۇسiپبەكتiڭ اسا شەبەر مۋزىكانت بولعانىن، التى-جەتi ءانi بار ەكەنiن باۋكەڭنiڭ - باۋىرجان مومىشۇلىنىڭ ەستەلiگi دە، بەكتۇر جۇسiپبەكۇلى ايماۋىتوۆتىڭ بiزگە بەرگەن ماعلۇماتى دا، سەمەيدەگi كوز كورگەندەردiڭ كۋالiگi دە راستايدى. وعان 1914 جىلى ابايدى ەسكە الۋ كەشiندە جۇسiپبەكتiڭ «بiرجان مەن سارانىڭ» ايتىسىنداعى بiرجان بەينەسiندە ساحنادا ونەر كورسەتۋi سوعان دالەل. سونداي-اق، جۇسiپبەك ەلەبەكوۆ مارقۇم دا «ەكi جيرەندi» ايتقاندا، ونىڭ ەكiنشi نۇسقاسىن ۇيرەنگەن اۋىل ءانشiسi تولىبايدىڭ تاعدىرىن ءسوز ەتكەندە جۇسiپبەكتiڭ ءان شىعارۋ قابiلەتiن ەسكە الا وتىراتىن. سونىڭ iشiندە دالەلi انىعى «ەكi جيرەننiڭ»:
كوشكەندە جىلقى ايدايمىن، احاۋ، دالامەنەن،
ساعىنىپ، سارعايامىن-اۋ، سانامەنەن، - دەپ باستالاتىن نۇسقاسى.
بۇل ءاندi جۇسiپبەك ايماۋىتوۆ تورعايعا مال ايداپ بارا جاتىپ، تەرiساققان وزەنiنiڭ بويىندا تابىندى جۋساتىپ جاتقاندا جولىققان بiر كەلiنشەككە ارناپ شىعارعانى تۋرالى ەستەلiكتi بiزگە باۋكەڭ - باۋىرجان مومىشۇلى عانا ەمەس، جەتپiسiنشi جىلداردىڭ اياعىندا قاليبەك قۋانىشباەۆ تۋرالى كiتاپ جازۋ بارىسىندا اڭگiمەلەسكەن سەركە قوجامقۇلوۆ مارقۇم دا ايتىپ ەدi. بۇل دەرەكتi جۇمباق جىميىسىمەن عابيت مۇسiرەپوۆ دەگدار دا ماقۇلداعان بولاتىن.
ال قاۋiپسiزدiك كوميتەتiنiڭ ماعلۇماتى بويىنشا: «ماعجان بەكەنۇلى جۇماباەۆتى اتۋ جازاسىنا كەسۋ جونiندەگi 1938 جىلى 11-اقپان كۇنگi №377 شەشiم 1938 جىلى 19-ناۋرىزدا ورىندالىپتى». بiراق تا ەل اۋزىنداعى اڭىز بويىنشا ماعجان بەرتiنگە دەيiن «... تiرi-مiس» دەلiنەتiن. تiپتi مەن دە ماعجاننىڭ سوعىس اياقتالعان سوڭ دا تiرi ەكەنiنە سەندiم. سەنبەسكە امالىم دا جوق بولدى.
باۋىرجان مومىشۇلى (جالعاسى): - جۇسiپبەكتiڭ الدىندا مەن دە قارىزدارمىن. ول مەنiڭ ۇستازىم... ال ماعجاندى مەن كوردiم. كەيدە ماعجاننىڭ اجالىنا سەبەپشi بولدىم با؟ - دەگەن دە ويعا كەلەمiن.
سوعىستان كەيiن مەن اسكەري اكادەميادا بولدىم. بiراق تا ارميانىڭ وزiنە سۇراندىم. نوۆوسيبير قالاسىنداعى ديۆيزيا كومانديرi ەتiپ تاعايىندادى. بiردە سوۆەت وداعىنىڭ مارشالى، ارميا قولباسشىسى اسكەري پويىزبەن نوۆوسيبير ۆوكزالى ارقىلى قيىر شىعىسقا كەتiپ بارا جاتقانى، مەنiڭ وعان جاعدايدى بايانداۋىم تۋرالى بۇيرىق ءتۇستi. ۆوكزالعا كەلدiم. سiبiردiڭ قىسى قاتتى. اسكەري سوستاۆ كەلگەنشە پەرروندا ارى-بەرi ءجۇردiم. كوزiم جۇك پوچتاسىن قابىلدايتىن قويماعا كiرiپ-شىعىپ، شاناعا جۇك تاسىپ جۇرگەن ەگدە ادامعا ءتۇستi. ءتۇرi ازيات، ازياتتىڭ iشiندە قازاق سياقتى كورiندi. قاسىنا بارىپ: «قازاقپىسىز؟»،- دەدiم. قازاق ەكەنiن بiلگەن سوڭ ءجونiن سۇرادىم. سويتسەم: «سرەدي گور، سرەدي سكال، الەكساندريا تسەنترال»،- دەيتiن اتاقتى كونتسلاگەردiڭ جۇگiن تاسيدى ەكەن. اتى-ءجونiن ايتقىسى كەلمەدi. سونىڭ اراسىنشا ەكi-ءۇش ەەت كiرiپ-شىعىپ ۇلگەردi. داۋىسىمدى قاتايتىڭقىراپ سۇراپ ەدiم: «جاستار سەندەر بiلمەيسiڭدەر عوي. مەن - ماعجان جۇماباەۆ دەگەنمiن»،- دەدi. سول ارادا ءوزiم وقۋلىقتان جاتتاعان «شال» دەگەن ولەڭiن جاتقا ايتىپ بەردiم. تاعى دا بiر-ەكi جاشiكتi شاناعا ساپ ۇلگەردi: «ءا، مەنi ۇمىتپاعان ەكەنسiزدەر عوي. بiلەدi ەكەنسiڭدەر عوي»، - دەپ كەمسەڭدەي سويلەپ، ءوزiمدi سۇرادى: «ءا، باۋىرجان مومىشۇلى دەگەن سiز ەكەنسiز عوي. ەستiگەمiن. بiلەمiن»، - دەدi. وتiرiك ەمەس، شىن ماعجان ەكەنiنە كوزiم جەتiپ، لاگەرiنiڭ كومانديرiن سۇرادىم. سول ارادا پوەزد كەلiپ، ۆوكزال جابىلىپ، سارت تا سۇرت بوپ كەتتi. مەن دە اسىعىس مارشالعا راپورت بەرۋگە اسىقتىم. جارتى ساعاتتان كەيiن جاڭاعى جەرگە كەلسەم، الگi شال كەتiپ قالىپتى. لاگەردiڭ كومانديرiن تانيتىن ەدiم، قالاداعى اسكەري كەڭەستە كەزدەسiپ تۇراتىنبىز. تەلەفون شالىپ، ماعجان - قازاقتىڭ ۇلكەن اقىنى ەكەنiن، ونى جەڭiل جۇمىسقا اۋىستىرۋىن ءوتiندiم. ول كەلiستi. سودان ارادا ءۇش-ءتورت اي ۋاقىت ءوتتi. اسكەري قاربالاستان قول بوسامادى. بiر جولى الگi لاگەر باستىعىن نوۆوسيبيرسكiدەگi اسكەري كەڭەستە كورiپ قالىپ، ءوتiنiشiمنiڭ نە بولعانىن سۇرادىم. سوندا ول: «جەرلەس اقىنىڭنان ايىرىلىپ قالدىق. سەن تاپسىرعاننان كەيiن مەن ونى جەڭiل جۇمىسقا حات تاسۋشى ەتiپ اۋىستىرعامىن. كوكتەمدە ەنەساي وزەنiنiڭ سەڭi بۇزىلعان كەزدە پوچتا تاسيتىن قايىق اۋدارىلىپ كەتiپ، سۋعا كەتتi. سۇيەگiن تابا المادىق»،- دەدi ماعان. مۇڭايىپ مەن قالدىم. مiنە، مەنiڭ ماعجاننىڭ ولiمiنە سەبەپشi بولمادىم با دەپ ويلايتىنىم وسى، قاراعىم»، - دەپ ءسوزiن اياقتادى.
تاۋەلسiزدiك جىلدارىندا وسى وقيعانى قالامگەر مامىتبەك قالدىباەۆ تا گازەتكە جاريالادى، باسىلىمعا ەنگiزدi. وقىمىستى اعامىزدىڭ نوۆوسiبiردi مەڭزەپ وتىرعانى سول جاريالانىم با، جوق، باسقا باسىلىم با ەكەن؟ انىعى بۇل وقيعاعا ءوز باسىم كامiل سەندiم جانە جاستىق اۋسارلىقپەن شاكارiم مەن ماعجان ەكەۋiن باستى كەيiپكەر ەتە وتىرىپ، 1978 - 1979 جىلى «جەر - بەسiك» اتتى رومان جازدىم. ول 1984 جىلى جارىق كوردi. سونداعى ەنەسايعا سۋعا كەتiپ ولەتiن سارجان اقىن وسى ماعجان ەدi... ەندi, مiنە، ول وقيعانى تاعى دا بiر ەسكە الۋدىڭ رەتi كەلiپ وتىر.
ءيا، شىندىعىندا دا اڭىزعا بەرگiسiز اقيقات جانە ەستەلiك يەسi قانداي سەنiمدi ادام. قاي شىندىقتى قابىلدايسىز، ونى پاتشا كوڭiلiڭiز بiلسiن. «ماعجان ولمەپتi!»، - دەپ جۇمباقتاپ ەمەۋرiن تانىتقانىمىز وسى وقيعا ەدi. ماعجاندى ەسكە العان سايىن «كاميلا» مەن «ياپۋراي» اندەرi جۇمساق مۇڭىمەن جۇرەكتi شىمشىلاي سىزداتىپ ءجۇردi.
ەسiكتەن شىعارىپ سالىپ تۇرىپ باۋكەڭ: - شىبىندى زەڭبiرەكپەن اتاتىن ءجون بiلەتiن، ءسوزۋار بiر حاتشىلارىڭ بار ەدi, امان با، قازiر قايدا ءوزi? - دەدi.
سوندا عانا باۋكەڭ مەنi بالدىزسىراتىپ، باقىتجان اعامىزدىڭ ناعاشىسىنىڭ قاتارىنا قوسىپ ەركiنسiتiپ ۇستاعانىن بiر-اق ءتۇسiندiم. ءجون بiلەدi دەگەننەن شىعادى، 1972 جىلى ابايدىڭ تۋعانىنا 125 جىل تولۋىنا وراي رىمعالي (نۇرعاليەۆ) مەن ورالحان اعالارىمدى قارا تۇتىپ قاراۋىلعا مەرەيتويعا كەلدiم. ول ءوزi بiر سالتاناتى وسى كۇنگە دەيiن ۇمىتىلمايتىن مەرەكە بولدى. عافيز ماتاەۆ اعامىزدىڭ دا ءدۇلدۇل شاعى. كەڭەس وداعىنىڭ بارلىق رەسپۋبليكالارىنان قوناقتار كەلگەن. سونىڭ iشiندە باۋىرجان مومىشۇلى دا بار. قايتاردا ۇشاقتىڭ iشiندە ءباتتاش اعانىڭ اتى جاڭعىرىقتى دا كەتتi. رىمعالي اعا: «ودان ءبارi دە شىعادى. ونىڭ شەشەندiگiن ايتپاڭىز. شىبىندى پۋشكامەن اۆتوماتشا اتادى» - دەپ تۇسiنiكتەمە بەرiپ جاتىر. سويتسەم، باۋكەڭدi كۇتۋگە ءباتتاش اعا ءبولiنiپتi. تۋرا تاباق تارتار كەزدە قويدىڭ باسى جوعالىپ كەتiپتi. شەگiنەتiن جەر جوق. ءباتتاش اعا باۋكەڭە قوس تاباق تارتقىزىپ، ەكiنشiسiنە توسەتەكتi تۇتاسىمەن سالدىرىپ، باتىردىڭ الدىنا قويادى. ەركەلiگi مەن مiنەزi قاتار جۇرەتiن باۋكەڭ ءسال توساڭسىپ، قاباعىن شىتا باستاعاندا: «سiز سياقتى كارi كۇيەۋگە وسى جامباس تا جەتەدi, جەزدە. جامباس - باتىرلىعىڭىز ءۇشiن، توسەتەك - كۇيەۋلiگiڭiز ءۇشiن. مۇنى سiز تۇسiنەدi دەپ iستەپ وتىرمىز» - دەپتi. سوندا باۋكەڭ مىرس-مىرس كۇلiپ: «راس، راس، كارi كۇيەۋمiن. كۇيەۋ تۇسكەن ۇيگە باس تارتپايدى. قايران، ءجون بiلگiش اباي اتامنىڭ تۇقىمدارى-اي!» - دەپ ءماز بولىپتى. باۋكەڭنiڭ مەڭزەپ وتىرعانى دا وسى جاي، ال «ءسوزۋار بالدىزى» سول كەزدەگi وبلىستىق راديو مەن تەلەديدار كوميتەتiنiڭ توراعاسى ءباتتاش سىدىقۇلى بولاتىن.
مەن دە ول كiسiنiڭ ءجونiن ايتتىم. «امان بولسىن!»، - دەدi باۋكەڭ كۇلiمسiرەپ، مەن دە كۇلiمسiرەي قوشتاسىپ ەسiكتi جاپتىم. ەرتەڭiندە ماقالاسىن دايىنداپ، تانىسىپ شىعۋىن وتiنگەنiمدە: «مەن قاناۋشىما سەنەمiن. بايقاعىن»، - دەدi. بۇدان كەيiن قانشاما ەەت بەتپە-بەت كەلiپ، كوپكە، نە جەكە بiر ادامعا ارناعان ءسوزiن تىڭداسام دا، قايتىپ تiلدەسۋگە دارمەنiم داۋالامادى. ەسiكتەن شىعارىپ سالىپ تۇرعانداعى باۋكەڭنiڭ سول مەيiرiمدi جانارى مەن مەيiرiمدi «گۇرiلi» مەنiڭ اڭسارىمدى تولىق قاندىرىپ ەدi. سول اسەردi ەش بۇزعىم كەلمەدi. ءالi دە سول اسەرiم جانىم مەن جانارىمدا.

«تۇركىستان» گازەتى