ەرتەگىلەردىڭ ءبارى دە جاقسىلىقپەن اياقتالادى. كەدەرگىلەرمەن الىسىپ-جۇلىسقان كەيىپكەرلەر ەڭ اقىرىندا بارشا مۇراتىنا جەتەدى. جەتىم جەتىلەدى، جارلى بايدى. كەتكەنىڭ كەلەدى، كەمىسىڭ تولادى. ەرتەگى اياقتالعان كەزدە جەڭىسكە جەتكەن كەيىپكەرلەرمەن بىرگە قۋاناسىڭ. «ىزگى نيەتىڭنەن اينالايىن، قازاق ەرتەگىسى!» - دەپ سۇيسىنەسىڭ.
ەرتەگىنى زەرتتەپ، عىلىمعا جول اشقان اكادەميك قاسقاباسوۆ تا ەرتەگىنىڭ قاھارماندارى سەكىلدى ءومىردىڭ الۋان ءتۇرلى وتكەلەكتەرىنەن ءوتتى. قينالدى، قايىستى، كۇرەستى، تىرەستى، ورلەدى، تورلەدى. سەيىت اعانىڭ تاعىلىمدى عۇمىرناماسىنىڭ ءوزى ىزگىلىكتى ىزدەگەن ەرتەگىگە ۇقسايدى. ەرتەگىنىڭ ەڭ ادەمىسى دە - وسى. سونىمەن باياعىدا سەيىت دەگەن وتە ەلگەزەك، زەرەك تە زەردەلى بالا بولىپتى...

ءۇنىڭ كەتپەس قۇلاقتان

عىلىم قۋىپ، باقىت قوندى باسىڭا،
جاقسى جاندار سەرىك بولدى قاسىڭا.
كەلىپ قاپسىز اتتاي جەلىپ وتىرىپ،
جەتپىس دەگەن ەر جىگىتتىڭ جاسىنا...
(ادەبيەت ينستيتۋتىنىڭ فولكلورىنان)

ەرتەگىلەردىڭ ءبارى دە جاقسىلىقپەن اياقتالادى. كەدەرگىلەرمەن الىسىپ-جۇلىسقان كەيىپكەرلەر ەڭ اقىرىندا بارشا مۇراتىنا جەتەدى. جەتىم جەتىلەدى، جارلى بايدى. كەتكەنىڭ كەلەدى، كەمىسىڭ تولادى. ەرتەگى اياقتالعان كەزدە جەڭىسكە جەتكەن كەيىپكەرلەرمەن بىرگە قۋاناسىڭ. «ىزگى نيەتىڭنەن اينالايىن، قازاق ەرتەگىسى!» - دەپ سۇيسىنەسىڭ.
ەرتەگىنى زەرتتەپ، عىلىمعا جول اشقان اكادەميك قاسقاباسوۆ تا ەرتەگىنىڭ قاھارماندارى سەكىلدى ءومىردىڭ الۋان ءتۇرلى وتكەلەكتەرىنەن ءوتتى. قينالدى، قايىستى، كۇرەستى، تىرەستى، ورلەدى، تورلەدى. سەيىت اعانىڭ تاعىلىمدى عۇمىرناماسىنىڭ ءوزى ىزگىلىكتى ىزدەگەن ەرتەگىگە ۇقسايدى. ەرتەگىنىڭ ەڭ ادەمىسى دە - وسى. سونىمەن باياعىدا سەيىت دەگەن وتە ەلگەزەك، زەرەك تە زەردەلى بالا بولىپتى...

ءۇنىڭ كەتپەس قۇلاقتان

عىلىم قۋىپ، باقىت قوندى باسىڭا،
جاقسى جاندار سەرىك بولدى قاسىڭا.
كەلىپ قاپسىز اتتاي جەلىپ وتىرىپ،
جەتپىس دەگەن ەر جىگىتتىڭ جاسىنا...
(ادەبيەت ينستيتۋتىنىڭ فولكلورىنان)

اتىنىڭ قويىلۋى دا ەرتەگى سارىنداس. شەشەسى بوسانار الدىندا اكەسى ءتۇس كورىپتى. تۇسىندە ايان بەرىلىپتى. «بالاڭنىڭ اتىن سەيىت قوي!» - دەپ سىبىرلاپتى ءبىر داۋىس. كادىمگى ەرتەگىلەردەگى عايىپ-ەرەن، قىرىق شىلتەندەردىڭ ءۇن قاتاتىنى سەكىلدى. سودان سەيىت اتانعان. بىراق سەكەڭ ەرتەگىدەگى باسى ۇلكەن بالپاناقتاي بالالار سەكىلدى كۇن ساناپ ءوسىپ، بەسىككە سىيماي كەتكەن جوق. بىرگە ويناعان بالالارىنا بايقاماي قولى ءتيىپ كەتىپ، مەرت قىلۋدان دا امان. ءوز رەتىمەن جەتىلدى، ءوز جونىمەن ەرجەتتى. سول اكەسى بۇل تۋعان سوڭ كوپ ۇزاماي مايدانعا اتتاندى. سول كەتكەننەن مول كەتتى.

جاس كۇنىنەن زەرەك بولىپ ءوستى. قۇيماقۇلاق، ايتقان ءسوزدى قاعىپ الادى. ناعاشى اتاسى كەرەمەت سۇڭعىلا كىسى. بالادان بىردەڭە شىعاتىنىن بىردەن بايقادى. جاسىنان جىر جاتتاتتى. قيسسا-داستانداردى قۇلاعىنا قۇيدى. 1949 جىلى بۇل شاڭىراقتا ءبىر ۇلكەن قوڭىر كىتاپ پايدا بولدى. سىرتىندا «جامبىل» دەگەن جازۋى بار. اتاسى جامبىلدىڭ جيەن قارىنداسىنان تۋعان. سودان با، ايتەۋىر جاكەمدى قايتا-قايتا وقىتتى. جاتپاي-تۇرماي فولكلورلىق ەسەپ ۇيرەتتى. سونىڭ ءبىرى - «ءجۇز قاز» دەگەن ەسەپ. مازمۇنى بىلاي. اۋەدە ءبىر توپ قاز ۇشىپ كەلە جاتىپتى. ولارعا جەردە تۇرعان قاز: «اسسالاۋماعالەيكۋم، ءجۇز قاز!» - دەپ سالەم بەرىپتى. جوعارىدان داۋىس كەلىپتى: «ۋاعالايكۋماسسالام، ءبىر قاز! ءبىز ءجۇز ەمەسپىز. وسى توبىمىزعا تاعى وسىنداي توپ قوسسا، وعان سونىڭ جارتىسىن، وعان سول جارتىسىنىڭ جارتىسىن قوسسا، وعان سەنىڭ ءوزىڭدى قوسسا، ءجۇز قاز بولامىز». سوندا «اسپاندا قانشا قاز ۇشىپ كەلە جاتىر؟» - دەپ اتاسى بۇعان مەيىرلەنە كوز سالادى. بالا سەيىتتىڭ ميى اينالادى. بىرەسە اسپانعا، بىرەسە اتاسىنا قارايدى. ولاي سانايدى، بۇلاي سانايدى، قازى قۇرعىردىڭ ەسەبى شىقپايدى. سويتسە، بار-جوعى 36 قاز ەكەن عوي. 36+36+18+9+1=100. مىنە، تەڭدەۋدىڭ فورمۋلاسىن بىلمەيتىن قازاق وسىنداي ەسەپ ويلاپ تاپقان. مۇنىڭ ءبارى، ارينە، جاس ۇلاننىڭ وي-ءورىسىن قالىپتاستىرۋعا اسەر ەتتى.
قۇيماقۇلاق جيەندى ءىلىم-بىلىمگە قۇلشىندىرعان ناعاشى اتاسى، ارينە، ول كەزدە كەيىن اتاعى التى الاشقا ءمالىم بولاتىن اكادەميكتى تاربيەلەپ جاتقانىن بىلگەن جوق. بىراق ونىڭ كوزى قاراقتى، ساناسى سەرگەك ازامات بولىپ قالىپتاساتىنىن سەزگەن سەكىلدى.
شەشەسى ءاۋجان دا حالىق اندەرىن شەبەر ورىندايتىن. اسىرەسە، «قارا­تورعايدى» بەرىلە ايتاتىن. سونىڭ ءبارى بالا سەيىتتىڭ زەردەسىندە سايراپ تۇر.
قاراپ تۇرسا، سەيىتتى ناعاشىسى ابدىكەرىم كەمپىرۇلى فولكلور الەمىنە جەتەلەپ اكەلگەن ەكەن. العاشقى ۇستا­زىنىڭ اسەرى مىقتى بولعانى سونشالىق، اكادەميك قاسقاباسوۆ قازىرگى كۇنى دە كەي ساتتە كەمپىرۇلىنىڭ كەڭەستەرىن ساناسىندا جاڭعىرتادى. جامبىل اتاسىنىڭ «ءۇنىڭ كەتپەس قۇلاقتان» دەپ جىرلاعانى سەكىلدى ناعاشىسىنىڭ قوڭىر داۋسى ءتىپتى جاقىننان ەستىلگەندەي بولادى. قالا اكادەميگى قاسقاباسوۆ «دالا اكادەميگى» كەمپىرۇلىن ءجيى ەسكە الادى.

وڭداسىنوۆتى ىزدەگەن ورەن

ويىڭىزدا ماعىنا بار، ماڭىز بار،
بويىڭىزدا پاراسات بار، پارىز بار.
قازاعىمنىڭ فولكلورى باسقا ەمەس،
سەيىت اعا، وزىڭىزگە قارىزدار...
(ادەبيەت ينستيتۋتىنىڭ فولكلورىنان)

بۇل دا ۇنەمى اتاسىنىڭ كولەڭكەسىندە جۇرەتىندەي بوسبەلبەۋ بولعان جوق. مايدانعا اتتانعان اكەدەن ەرتە اجىراعان سوڭ قاتتى شيراي ءتۇستى. وڭ مەن سولىن تەز اجىراتادى. ەشكىمگە ەسەسىن جىبەرمەيدى. ەلۋىنشى جىلدارى سەمەي جاقتان الماتىنىڭ ىرگەسىنە كوشىپ كەلدى. سول تۇستا قالادا اكەسى سوعىستا ولگەن بالالاردى وقىتاتىن مەكتەپ-ينتەرنات بار ەدى. «مەنىڭ دە اكەم مايداندا مەرت بولعان، ءوزىم جەتىجىلدىقتى گراموتامەن بىتىرگەنمىن»، - دەپ بارسا، شاعاتاەۆ دەگەن ديرەكتور وقۋعا المايدى. سالى سۋعا كەتىپ، اۋىلعا كەلە جاتقاندا ءوز مەكتەبىنىڭ ديرەكتورى سماعۇل مۇقانوۆ جولىقتى: «ءاي، سەيىت، نە بولدى؟ كوڭىل-كۇيىڭ جوق قوي...» مەكتەپ-ينتەرناتقا ىلىكپەي قالعانىن ايتتى. «نەگە المايدى ول؟ سەن نۇرتاس وڭداسىنوۆقا بار. ول مەكتەپ سەندەرگە ارنالعان». وڭداسىنوۆ ول كەزدە جوعارعى كەڭەس پرەزيديۋمىنىڭ توراعاسى ەدى.
ون ءتورت جاستاعى بالا وڭداسىنوۆتىڭ كەڭسەسىن تاۋىپ الدى دا، توراعانىڭ قابىلداۋىنا جازىلىپ كەتتى. ونداعىلار «ەكى اپتادان سوڭ كەل» دەدى. كەلدى. ەسىكتىڭ اۋزىن ميليتسيا كۇزەتىپ تۇر. قالتاسىندا اعاش ساپتى باكىسى بار ەدى. الما كەسىپ جەيتىن. «بالام، قالتاڭا باكى سالىپ ءجۇر، ەر-ازاماتسىڭ عوي»، - دەپ ناعاشى اتاسىنىڭ ءوزى ايتقان. وڭداسىنوۆتىڭ كۇزەتشىسىنەن قورقىپ، سول باكىنى ءۇيدىڭ سىرتىنا لاقتىرىپ جىبەردى... وڭداسىنوۆ جوق. ەلدى امىرەەۆ دەگەن كىسى قابىلداپ جاتىر.
- بالا، سەن دۇرىس كەلمەپسىڭ عوي، - دەدى ول بۇعان. - ءادي ءشارىپوۆ دەگەن وقۋ-اعارتۋ ءمينيسترى بار. مەن قاعاز جازىپ بەرەيىن. سول كىسىنىڭ قولىنا ۇستات، اينالايىن.
قاعازدى اشىپ وقىعان جوق. زاۋلاپ وتىرىپ مينيسترلىككە كەلدى. ەسىك الدىندا جۇرگەن ەرەسەك جىگىتتەر كۇلەدى. «بالا، سەن دە ءبىز سياقتى وقۋ ءبىتىرىپ، جۇمىس ىزدەپ ءجۇرسىڭ بە؟» - دەيدى. مۇنىڭ ولاردا شارۋاسى جوق. ءوزى و باستان ورىسشاعا ءتاۋىر. ەكىنشى قاباتتاعى ەسىكتى اشىپ: «مينيستر قايدا؟» - دەدى حاتشىعا. حاتشى قىز: «مينيستر اقتوبەگە ىسساپارعا كەتتى. ونىڭ ورنىندا ورىنباسارى ىسقاقوۆ بار. ەگەر قالاساڭ، سول كىسىگە جولىق. بىراق قازىر ول كىسىنىڭ بولمەسىندە كوللەگيا بولىپ جاتىر»، - دەدى. كوللەگيا دەگەننىڭ نە ەكەنىن تۇسىنبەدى. ەسىكتى شالقاسىنان ءتۇسىرىپ، «اسسالاۋماعالەيكۋم!» - دەپ كىرىپ باردى. ۇستەل جاعالاي جايعاسقان قاپتاعان ادام. ءبارى بۇعان جالت قارادى. سويلەپ تۇرعان ادام: «بالا، ساعان نە كەرەك؟» - دەدى. بۇل وعان امىرەەۆ بەرگەن قاعازدى ۇسىنا قويدى. ول وقىدى دا، حاتشىنى شاقىرىپ: «كوستەنكوعا ەرتىپ بارىڭدار، بۇيرىق ازىرلەسىن»، - دەپ تاپسىرما بەردى. سالدەن سوڭ مينيسترلىكتىڭ مەكتەپتەر باسقارماسىنىڭ باستىعى د.كوستەنكو قول قويعان «8-سىنىپ وقۋشىسى س.قاسقاباسوۆ مەكتەپ-ينتەرناتقا قابىلدانسىن» دەگەن بۇيرىقتى قولىنا ۇستاپ، قۇستاي ۇشىپ كەلە جاتتى. ينتەرنات ديرەكتورى: «ساعان نە، قالالىق وقۋ ءبولىمىنىڭ بۇيرىعى جەتپەدى مە، مينيسترلىككە تۇرا شاپقانىڭ نە؟!» - دەپ بۇلقان-تالقان بولدى.
سەيىت قاسقاباسوۆ ءسويتىپ اعىسقا قار­سى تۇرىپ ۇيرەندى. ماقساتىنا جەتۋ ءۇشىن تاباندى بولۋعا ماشىقتاندى. قانداي قيىندىق كەسە-كولدەنەڭ ۇشىراسسا دا، ءوزى زەرتتەگەن ەرتەگىنىڭ شارشامايتىن-شالدىقپايتىن كەيىپكەرلەرى سياقتى قايمىقپاي كۇرەسە بىلۋگە داعدىلاندى. بىراق قازىر ول جولىنداعى بەل-بەلەستەردى باياعىداي بۇزىپ-جارىپ كەتە بەرمەيدى. ءبىر كەزدە ون ءتورت جاسار بالا سەيىت ەركىن وتكەن ەسىكتەردىڭ الدىندا اكادەميك قاسقاباسوۆ كەيدە توسىلىپ قالادى.

سۇراساڭ فاميليامدى - قاسقاباسوۆ

بىزدەر باردا ارتا تۇسەر باعاڭىز،
ءسوزىڭدى ۇعىپ، سالماقتانار سانامىز.
چلەن-كوردىڭ شاراپاتى تيەر دەپ،
ءار كۇن سايىن قولىڭىزدى الامىز...
(ادەبيەت ينستيتۋتىنىڭ فولكلورىنان)

مەكتەپتە قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى، تاريح پاندەرىنەن باسقاسىنىڭ ءبارىن ورىسشا وقىدى. ورىس تىلىنە جاسىنان وتە بەيىم بولدى. بۇل دا كوپ مۇمكىندىكتەرىنە جول اشتى. سونىڭ ارقاسىندا قازىر ەكى تىلدە بىردەي تازا جازا بەرەدى. عىلىممەن اينالىسقان جىلدارىندا مالىك عابدۋللين، ىسقاق دۇيسەنباەۆ، ىسمەت كەڭەسباەۆ سىندى قازاقتىڭ مىقتى ازاماتتارىنىڭ تاربيەسىن الدى. عىلىمي جەتەكشىسى نينا سەرگەەۆنا سميرنوۆا - وزىنشە ءبىر الەم. ارعى-بەرگى ۇلگىلى ۇردىستەردەن ءنار العان اريستوكرات ايەل. ءوزى تۇگىلى، ۇيىندەگى مىسىعىنا دەيىن كۇندەلىكتى تىرشىلىك ەتۋ كەستەسىمەن ءجۇرىپ-تۇرادى. حايۋاناتتار تۋرالى ەرتەگىنى زەرتتەگەن سەيىت اعامنىڭ بۇل مىسىقتىڭ تىرلىگىنە دە ەپتەپ بارلاۋ جاساپ كورگەنى بار. نينا سميرنوۆا سەكەڭنىڭ كانديداتتىق ديسسەرتاتسياسىنىڭ ءبىرىنشى تاراۋىن ءۇش رەت، ەكىنشى تاراۋىن ەكى رەت جازدىردى. ءۇشىنشى تاراۋىنىڭ عانا العاشقى نۇسقاسىن قابىلدادى. سودان كەيىن عانا: «مىنە، ەندى سەن عىلىمي قىزمەتكەر بولدىڭ»، - دەدى. وسىنداي قاتال سىننان ءوتتى.
سول سميرنوۆا سەيىتتى ۇلى مۇحتار اۋەزوۆكە ەرتىپ اپارىپ تانىستىردى. مۇحاڭ فولكلوردى، ونىڭ ىشىندە قازاقتىڭ قيال-عاجايىپ ەرتەگىلەرىن زەردەلەۋگە تالپىنعان جاس جىگىتكە ريزاشىلىعىن بىلدىرەدى. عۇلامامەن كەزدەسكەندە ءوزى دە قىدىر كورگەندەي قاتتى قۋاندى. زەردەلى زەرتتەۋشى عىلىمداعى بۇدان بىلايعى جەتىستىكتەرىنىڭ سىرىن اۋەزوۆتىڭ اق تىلەگىمەن بايلانىستىرادى. بۇگىنگى ەرتەگىمىزدىڭ ادەمى تۇسىنىڭ ءبىرى - وسى.
1971 جىلى عىلىم اكادەمياسىنىڭ قوعامدىق عىلىمدار بولىمشەسىنىڭ عالىم-حاتشىسى بولىپ جۇرگەندە «قازاق سسر عىلىم اكادەمياسى حابارلارىنىڭ» گۋمانيتارلىق عىلىمدار سەرياسىنىڭ جاۋاپتى حاتشىسى مىندەتىن قوسا اتقاردى. باس رەداكتورى - ىسمەت كەڭەسباەۆ. ەڭ بەدەلدى عىلىمي باسىلىمعا جاريالاناتىن ماقالالاردىڭ ءبارى ءوز قولىنان وتەدى. سول كەزدە عوي كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى، ايگىلى مالىك عابدۋلليننىڭ مىناداي ەكى جول شىمشىما ولەڭ شىعاراتىنى:

سۇراساڭ فاميليامدى - قاسقاباسوۆ،

بەرەمىن ماقالاڭدى تاسقا باسىپ.

سەيىت ينستيتۋتقا العاش كەلگەندە ءمۇسىلىم بازارباەۆ ديرەكتور ەدى. جاپ-جاس جىگىت. ءوزى اجارلى. ءتۇسى سۋىق. ءماجىلىس جۇرگىزگەندە بەكزاتتىعى سەزىلىپ تۇرادى. ول كەزدە بۇل اسپيرانت بولاتىن. كازپي-ءدىڭ ءۇش ستۋدەنتى - ەدىگە تۇرسىنوۆ، قۋاندىق ءماشھۇر-ءجۇسىپوۆ جانە بۇل ءوز وقۋ ورنىنىڭ اسپيرانتۋراسىنا قالعان-دى. جەمە-جەمگە كەلگەندە فيلولوگتاردىڭ ورنىن حيميكتەرگە بەرىپ جىبەردى. حيميالاندىرۋ ماسەلەسى ۇرانعا اينالىپ تۇرعان حرۋششەۆتىڭ زامانى بولاتىن. ەدىگە تسەلينوگرادتىڭ مەدينستيتۋتىنا كەتتى دە، قۋاندىق ەكەۋى وسى ينستيتۋتقا ورنالاستى. شافىق شوكين جوسپارسىز اسپيرانتۋراعا قول جەتكىزىپ بەردى. سەيىت ەرتەگىنى زەرتتەۋگە كىرىستى. ال قۋاندىقتىڭ جەتەكشىسى قاجىم جۇماليەۆ، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، وعان ماشەكەڭنىڭ مۇراسىن تاقىرىپ ەتىپ بەرگەن جوق. ول كۇندەگى ەتيكا باسقا عوي، ءسوز بولادى دەگەن شىعار. «وتىزىنشى جىلدارداعى ادەبيەتتەگى كولحوزداستىرۋ تاقىرىبىن الاسىڭ»، - دەدى. بۇل ءبىر ينستيتۋتتىڭ كيەلى كەزەڭى ەدى. عىلىمي كەڭەستە قاسقايىپ ءسابيت مۇقانوۆ، عابيت مۇسىرەپوۆ، احمەت جۇبانوۆ، مالىك عابدۋللين، ەسماعامبەت ىسمايىلوۆ، بەيسەنباي كەنجەباەۆتار وتىرادى. ءمۇسىلىم بازارباەۆتىڭ تۇسىندا اۋقىمدى جۇمىستار اتقارىلدى. ايتىستىڭ ءۇش تومدىعى، قازاق ەرتەگىلەرىنىڭ ءۇش تومدىعى، ادەبيەت تاريحىنىڭ التى كىتابى، باتىرلار جىرىنىڭ ءۇش تومدىعى، قازاقشا-ورىسشا سوزدىك ازىرلەندى. ءادي ءشارىپوۆ ينستيتۋتتىڭ ماتەريالدىق بازاسىن كۇشەيتتى. زاكي احمەتوۆ ادەبيەت تەورياسىن زەرتتەۋگە دەن قويدى. ارنايى ءبولىم اشىلدى. شەريازدان ەلەۋكەنوۆ پەن سەرىك قيراباەۆ اقتالعان ارىستاردىڭ مۇرالارىن جارىققا شىعارۋعا كوپ كوڭىل ءبولدى. سەكەڭ سولاردىڭ ارقايسىسىنىڭ جاقسى ۇلگىلەرىنەن ونەگە الدى. ال ءوزىن ينستيتۋتتىڭ اعا بۋىن عالىمدارى مينيسترلىككە حات جازىپ، ارنايى شاقىرتتى. كەلە سالا بىرنەشە ءتىل بىلەتىن جاستاردى جۇمىسقا تارتتى. قىزمەتكە كىرىسكەن سوڭ كوپ ۇزاماي سول كەزدەگى مادەنيەت، اقپارات جانە قوعامدىق كەلىسىم ءمينيسترى مۇحتار قۇل-مۇحاممەد: «سەيىت اعا، فولكلوردىڭ 100 تومدىعىن شىعارساق قايتەدى؟!» - دەپ باعالى ۇسىنىس ايتتى. سونىمەن «بابالار ءسوزى» دەگەن سەريانى باستاپ جىبەردى. ادەبيەت تاريحىنىڭ 10 تومدىعىن شىعارۋدى قولعا الدى. ينستيتۋت قىزمەتكەرلەرىن جاڭا دەرەكتەر تاۋىپ، جاڭاشا كوزقاراس تانىتۋعا جۇمىلدىردى. ادەبيەت تاريحىنىڭ سوڭعى كىتابى 1967 جىلى جارىق كورگەن ەكەن. ونەر، مۋزىكا تاقىرىبىنا ارنالعان ىرگەلى زەرتتەۋلەردى باستادى. سەرىك اعا كەلگەندە ينستيتۋتتا ءوزى قاتارلى عالىمداردىڭ بىردە-بىرەۋى قالماپتى. ونىڭ ەسەسىنە قۇداي قۋات بەرگەن اعا بۋىن بارشىلىق. «اعا بۋىن ارامىزدا جۇرگەندە ادەبيەت تاريحىن جازىپ تاستاۋىمىز كەرەك» دەپ شەشىم قابىلدادى. سولاي بولدى دا. سالماق سولارعا ءتۇستى. عىلىمي جۇمىستىڭ دەنى اعالارىمىزدىڭ كۇشىمەن جازىلدى. كوپتى كورگەن، ادەبيەتىمىزدىڭ بار بەلەسىن باستان وتكەرگەن كىسىلەر. جازعاندارى دا سۇبەلى شىقتى.

وزاعاڭنىڭ قايشىسى

قادىرلەيسىز ار-اقىلدى، ۇياتتى،
سوندىقتان دا ءار ءىسىڭىز زياتتى.
سەيىت اعا قاسقاباسوۆ دەگەن ءسوز -
تەكتىلىكتىڭ تولقۇجاتى سياقتى.
(ادەبيەت ينستيتۋتىنىڭ فولكلورىنان)

ورتالىق كوميتەتكە كەلەم دەگەن ويىندا جوق-تى. سەكەڭ مەن تسەكاڭ ءبىر-بىرىنە ۇيلەسپەيتىن ەكى ءتۇرلى نارسە سياقتى ەدى. مەملەكەتتىك قىزمەتكە وزبەكالى جانىبەكوۆ شاقىردى. قاراماعىنداعى قىزمەتكەرلەرىنە تالابى وتە قاتال بولدى. ءوزىن دە، وزگەنى دە اياعان جوق. جازعان-سىزعانىڭدى مىندەتتى تۇردە كۇزەپ-تۇزەپ، ءوز بايلامىن ايتاتىن. قولىنان ۇزىن قايشىسى تۇسپەيتىن. قياتىن، وڭدەيتىن، جوندەيتىن. الدىنا قۇجات اپارىپ وتىرعاندا وزەكەڭ ۇستەلىنىڭ تارتپاسىنان جالاڭداتىپ قايشىسىن شىعارعاندا قىزمەتكەرلەردىڭ جۇرەكتەرى سۋ ەتە قالاتىن. وسىنىڭ وزىنەن جەتكىلىكتى ءتالىم الدى. سول قايشى كوپ نارسەگە ۇيرەتتى.
تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ تۇڭعىش جوعارى اتتەستاتسيالىق كوميسسياسىنىڭ توراعاسى بولىپ بەكىتىلدى. كوميسسيا قيىن كەزەڭدە قۇرىلدى. جاسىراتىنى جوق، «مۇنداي ۇيىمنىڭ ەندى كەرەگى جوق. بۇل - كومپارتيانىڭ ويلاپ تاپقانى» دەگەن پىكىرلەر كوپ ايتىلىپ جاتقان كەز ەدى. بىرقاتار شەنەۋنىكتەر «حالىقارالىق ستاندارت دەگەن بار. ەشقانداي قورعاۋدىڭ قاجەتى جوق» دەگەندى كولدەنەڭ تارتتى. سودان 13 ەۋروپالىق ەلدىڭ تاجىريبەسى زەرتتەلدى. حالىقارالىق ستاندارت دەگەن جوق بولىپ شىقتى. 11 ەلدىڭ مەكەمەسى بىرلەسىپ، قاۋىمداستىق قۇردى. شتاب-پاتەرى الماتىعا ورنالاستى. توراعاسى سەكەڭ بولدى. كانديداتتىق پەن دوكتورلىق دارەجە، دوتسەنتتىك پەن پروفەسسورلىق اتاق سول كۇيىندە قالدىرىلدى. «جالپى، كانديدات دەگەنىمىز نە؟ بۇل - كونە لاتىن تىلىنەن ەنگەن ءسوز. ريم مەملەكەتى تۇسىندا پارلامەنت ماجىلىسىندە سويلەۋشىلەر الدىن الا تاپسىرىس بەرەتىن بولعان. سويلەۋگە نيەت قىلعان كىسىگە اپپاق كيىم كيگىزەدى. وعان ءبىر اي ۋاقىت بەرەدى. ەگەر وسى ءبىر اي ىشىندە وعان ەشكىم شىرىگەن جۇمىرتقا، قيار، پوميدور لاقتىرماسا، قىسقاسى، كيىمىن بىلعاماي، اپپاق كۇيىندە ساقتاسا، تريبۋناعا شىعىپ، سويلەۋگە مۇمكىندىك الادى. ءسال قارا داق تۇسسە، سويلەتپەيدى. «كانديدات» - «اق كيىم كيگەن ادام» دەگەن ءسوز. بۇل عىلىمداعى تازالىق دەگەن ۇعىممەن دە استاسىپ جاتىر»، - دەيدى عالىمنىڭ ءوزى.
سەيىت اعا ءوز تۇسىندا قورعاۋ ءتارتىبىن ءبىراز جەڭىلدەتۋگە كۇش سالدى. قولدان جاسالعان ءتۇرلى كەدەرگىلەر كوپ ەدى. سونىڭ ءبارىن الىپ تاستاۋعا تىرىس­تى. اكادەميالىق ينستيتۋتتاردىڭ عا­لىمدارىنىڭ قۇقى جوعارى وقۋ ورىن­دارىنىڭ عالىمدارىنىڭ قۇقىمەن تەڭەستىرىلدى. اكادەميادا قىزمەت ىستەيتىن عىلىم دوكتورلارىنىڭ پروفەسسور اتاعىنا تەزدەتىپ قول جەتكىزۋىنە مۇمكىندىك جاسالدى. بۇرىن بۇل قيىننىڭ قيىنى ەدى. اكادەمياداعىلارعا ەسكى ۇلگىدەگى اعا عىلىمي قىزمەتكەر دەيتىن عىلىمي اتاق بەرىلەتىن. سونى جويدى. بۇل ءۇشىن تەك قانا ەلدىڭ العىسىن الدى.
ءسويتىپ، ونى وزاعاڭنىڭ قوس قارىس قايشىسى تەك قاعاز-پاعازدىڭ ارتىق-اۋىس تۇسىن عانا ەمەس، ءومىر تاجىريبەسىندە بايقالعان قاجەتسىزدەۋ نارسەلەردى دە قىرقىپ-قىرناي تۇسۋگە باۋلىدى. سوندىقتان سەكەڭ وسى اعاسىن ويعا السا، ەسىنە ونىڭ ۇزىن قايشىسى قوسا تۇسەدى.

تاعىلىمدى ۇجىم، تانىمال باسشى

زەرتتەدىڭىز اڭىز قالماي، جىر قالماي،
كىم-كىمدى دە قابىلدايسىز بۇلدانباي.
بۇل قازاقتىڭ سۋپەرمادەنيەتى
ءوزىڭىزدىڭ بويىڭىزدا تۇرعانداي!
(ادەبيەت ينستيتۋتىنىڭ فولكلورىنان)

سەيىت قاسقاباسوۆ ديرەكتور بولىپ كەلگەندە مەن سول ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىندا قىزمەت ىستەيتىن ەدىم. قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحى ءبولىمىن ۇزاق جىل باسقارعان ءشامشيابانۋ ساتباەۆا اپاي باس عىلىمي قىزمەتكەرلىككە اۋىسىپ، ءوز ورنىنا مەنى ۇسىنعان. ءسويتىپ، ينستيتۋتتىڭ ەڭ جاس ءبولىم مەڭگەرۋشىسى بولدىم. باسقا ءبولىمنىڭ باسشىلارى - اتاعى جەر جارعان كىسىلەر. سەرىك قيراباەۆ، زاكي احمەتوۆ، شەرياز­دان ەلەۋكەنوۆ، جۇماعالي ىسماعۇلوۆ، باعىبەك قۇنداقباەۆ...
ءوستىپ جۇرگەن كەزىمىزدە ديرەكتورىمىز شاكىر ىبىراەۆ اياقاستىنان تۇركىستانداعى حالىقارالىق قازاق-تۇرىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پرورەكتورى قىزمەتىنە اۋىسىپ كەتتى. ورنىنا «قازىر استانادا قىزمەت ىستەپ جۇرگەن اكادەميك سەيىت قاسقاباسوۆ كەلەدى ەكەن» دەگەن اڭگىمە گۋىلدەپ تۇر. سوعان قۋانىپ، شاتتانىپ شاۋىپ جۇرگەن ەل. ارينە، ول كىسىنى سىرتىنان جاقسى بىلەمىز. ەڭبەكتەرىمەن ءبىرشاما تانىسپىز. ءومىر بويى وسى ينستيتۋتتا ىستەپتى. اكادەميالىق ۇلگىدەگى مىقتى عالىم. ەكى تىلدە جازىپ، ەلگە تانىلعان ەدىگە تۇرسىنوۆ ەكەۋىنىڭ ەسىمىن كەيىنگى بۋىن اۋىزدان تاستامايدى. اسا تانىمال ازامات. مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەا­تى. ۇجىم ديرەكتورلىققا سونداي اسا بە­دەلدى ادامنىڭ كەلە جاتقانىنا ءماز بولادى دا. شىنىمدى ايتسام، ءوز باسىم بۇعان ونشا قۋانا قويعانىم جوق. ءبىرىنشى­دەن، ءوزىمدى قىزمەتكە قابىلداپ، ءبولىم مەڭگەرۋشىلىگىنە تاعايىنداعان شاكىر اعامنىڭ جايلى مىنەزىنە ۇيرەنىپ قالعان ەدىم. ەكىنشىدەن، ۇيەلمەلى-سۇيەلمەلى ءتورت بالامدى اسىراۋ ءۇشىن تاعى ءبىر-ەكى جەردە قوسىمشا قىزمەت ىستەيتىنمىن. ويتكەنى ينستيتۋتتىڭ جالاقىسى جارتىمسىز. سوعان شاكىر اعام تۇسىنىستىكپەن قارايتىن. ال مىنا اكادەميك قاسقاباسوۆتىڭ ءتۇسى سۋىق، ءومىرى تۇكسيىپ جۇرەتىن كىسى. بۇل وندايعا كەڭدىك كورسەتەتىن ادامعا ۇقسامايدى. ونىڭ ۇستىنە... ءبىر رەت الماتىدا ورتالىق كوميتەت عيماراتىنىڭ الدىندا كورگەم. باسپالداقتان ابايلاپ باسىپ، اقىرىن عانا ءتۇسىپ كەلە جاتىر ەكەن. كەۋدەسىندە مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتىنىڭ بەلگىسى. اعامىزدىڭ بۇل ماراپاتقا جاڭا عانا يە بولىپ، اتاعى دۇرىلدەپ تۇرعان كەزى ەدى. امانداسىپ، قول سوزىپ ەدىم، سامارقاۋ عانا الدى. جەتە تانىماسام دا، قازاقتىڭ ءىرى ازاماتتارىنىڭ ءبىرى عوي دەپ، «اعا، سىيلىعىڭىز قۇتتى بولسىن!» دەپ ەدىم، ەرنىن جىبىر ەتكىزىپ، «راحمەت» دەگەندەي بولدى. ءتۇسى سونداي ىزعارلى. قۇددى ءبىر مەن وعان مەملەكەتتىك سىيلىققا ۇسىنىلعان كەزدە داۋىس بەرمەي كەتكەن ادامداي جاقتىرماي قارادى. ءبىرتۇرلى بولىپ قالدىم. كەيىن ءوزىمدى-ءوزىم جۇباتتىم. اتاقتى اكادەميك قاسقاباسوۆ ءوزى تانىمايتىن بوزوكپە جۋرناليسكە ەندى قايتىپ قاراۋى كەرەك؟ وزىمە دە وبال جوق، سىيلىعىمەن قۇتتىقتاپ جىرپىلداپ نەم بار ەدى؟! بۇل جايتتى كوپ ۇزاماي ۇمىتىپ تا كەتكەم. قاسقاباسوۆ ينستيتۋتقا ديرەكتور بولىپ كەلە جاتىر دەگەندە ەسىمە ساپ ەتە قالعانى. جاس زەرتتەۋشىلەر اراسىندا «كەيبىر ءىرى عالىمداردىڭ ەڭبەكتەرىن عانا وقىپ، ءوزىن كورمەگەن جاقسى» دەگەن ءسوز بار. سول سەكىلدى ءبىتىمى بولەك عالىم سەيىت قاسقاباسوۆ ينستيتۋتقا كەلسە، ايتەۋىر ءبىر مازاسىزدىق اكەلەتىن سەكىلدى كورىندى دە تۇردى.
ءسويتىپ جۇرگەندە سەكەڭ ءبىر كۇنى ءبىر ديسسەرتانتتىڭ قورعاۋىنا كەلدى. ۇزىلىستە ۇزەڭگىلەس دوس امانتاي ءشارىپ مەنى وعان تانىستىردى. «وسىلاي دا وسىلاي. بۇل دا مەن سياقتى جاس دوكتور. وسىندا ءبىر ءبولىمدى باسقارادى». قاسقاباسوۆ «بولسا قايتەيىن» دەگەندەي سامارقاۋ كوز تاستادى. سول باياعى تۇكسيگەن ءتۇر. سول باياعى وڭمەنىڭنەن وتەتىن سۋىق كوزقاراس. قولىن دا سالقىنداۋ ۇسىنا سالدى. ۇناتپاعان ادامنىڭ كەيپى. تاعى دا كوڭىلىم پاسەيىپ قالدى.
سودان سەكەڭدى ينستيتۋتتىڭ ديرەك­تورلىعىنا تاعايىنداپ جاتقان كەزدە بوركىن اسپانعا اتىپ شاتتانعاندارعا ونشا قوسىلا قويمادىم. الدىندا مىنەزى جايلى، ونىڭ ۇستىنە ءوزىمدى وتە جاقسى كورەتىن بالتاباي ابدىعازيەۆ اعام دا ديرەكتورلىققا تالپىنىپ جاتىر ەكەن دەپ ەستىگەنمىن. بالتاباي اعام دا قىزىق ءوزى. باسەكەگە تۇسكەن سوڭ جەڭەتىن بولىپ ءبىر-اق تۇسپەي مە ەكەن. ءوزى شاكىر اعامنىڭ دوسى ەدى. وزىپ شىقسا، جاقسى-اق بولاتىن ەدى. مىنا قاسقاباسوۆ ءبارىمىزدى قىراتىن شىعار ەندى...
جوق، ولاي بولماي شىقتى. ءبىر قاراعاندا جۇزىنەن ىزعار ەسىپ تۇرعان سەكىلدى كورىنەتىن سەكەڭ قايىرىمدىنىڭ قايىرىمدىسى ەكەن. تىلگە كەلىپ، سويلەسە باستاساڭ، ىزعارى مەن مۇز-قارى ەرىپ سالا بەرەدى. اقكوڭىل اعەدەن ادامعا اينالادى. ءبارىمىزدى بىردەن باۋىرعا تارتتى. كوپ ۇزاماي مەنى بولمەسىنە شاقىردى. باياعى سۋىق كوزقاراستىڭ ءىزى دە جوق. ءجۇزى جايدارى، مەيىربان قاسقاباسوۆتى ءبىرىنشى رەت كوردىم سوندا.
- ەجەلگى ادەبيەت ءبولىمىن اشىپ، مەڭگەرۋشىلىككە ءوزىڭدى بەكىتەيىن دەپ وتىر­مىن، - دەدى ول. - قاي قىزمەتكەردى العىڭ كەلەدى، ونى ءوزىڭ شەش. جاستاردى كوبىرەك تارت. ينستيتۋتقا جاڭا تىنىس بەرۋ كەرەك بولىپ تۇر. سەنىڭ دە جەتەكشى بولاتىن كەزىڭ كەلدى. وزىڭە اسپيرانت ال. «حاباردا» ىستەيدى ەكەنسىڭ، جۇمىسىڭدى جالعاستىرا بەر. قايتا سونىڭ دۇرىس. مىنا شاڭىراقتىڭ جۇمىسىن جاقسىلاپ ناسيحاتتاۋ كەرەك.
ويباي، مىناۋ سول قاسقاباسوۆ پا؟! نە دەگەن جاقسى ادام... باياعى سالقىندىعى مۇلدە سەزىلمەيدى. ماعان مەيىرلەنىپ قارايدى. ارا-تۇرا «اينالايىن»، «قالقام» دەپ قويادى. سول كەزدە قاسقاباسوۆ تۋرالى قيقى-جيقى ويلارىم ءۇشىن ەپتەپ ۇيالىپ وتىردىم.

جاڭانى جاتسىنبايتىن جان

باسشىمىز دەپ، اعامىز دەپ سەنگەمىز،
جولباسشى دەپ سوڭىڭىزدان ەرگەمىز.
جاقسى اعانى جىلۋىمەن جەبەگەن،
امان بولسىن تاماراداي جەڭگەمىز!
(ادەبيەت ينستيتۋتىنىڭ فولكلورىنان)

مەن وعان قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسي­تەتىنىڭ شىعىستانۋ فاكۋلتەتىنىڭ سول جىلعى تۇلەكتەرىن ەرتىپ اكەلىپ، شەتىنەن تانىس­تىرا باستادىم. ەجەلگى ادەبيەتتى زەرتتەۋگە ءتىل بىلەتىن جاستار ىڭعايلى ەدى. قىز-جىگىتتەردىڭ كوبىسى جارتۋسىز جالاقىعا كەلىستى. قينالىپ كەتىپ قالعاندارى دا بولدى. قيىندىققا شىداعاندار ماقساتىنا جەتتى. اقجىگىت الىبەكۇلى ماملۇك قىپشاقتارى داۋىرىندەگى ادەبيەت نۇسقالارىن، ءتورالى قىدىر ورتا عاسىرلارداعى ءدىني ادەبيەتتەردى، مۇحيت سالقىنباەۆ قازاق-اراب ادەبي بايلانىستارىن، گۇلنار قۇرمانعالي احمەت يۇگىنەكيدىڭ «اقيقات سىيىن»، بالجان توەكينا بابىر مۇراسىن زەرتتەپ، كانديداتتىق ديسسەرتاتسيا قورعادى. ەجەلگى ادەبيەت تاريحى جان-جاقتى قىرىنان زەرتتەلدى.
سەيىت اعا جەڭىل يۋمورعا بەيىم. جاستارعا جاراسىمدى قالجىڭ ايتىپ، جانىن سەرگىتەدى. بىردە ەجەلگى ادەبيەت بولىمىنە قىزمەتكە الىناتىن اقجىگىت الىبەكۇلىنىڭ قۇجاتتارىن الىپ كىردىم. سەكەڭ اقجىگىتتىڭ ءومىربايانىنا شۇقشيىپ قاراپ وتىرىپ:
- مىناۋىڭ جاس ەمەس پە؟ - دەگەنى.
- ەندى ۋنيۆەرسيتەتتى بيىل عانا بىتىرگەن بالا... «جاستاردى تارت» دەگەن ءوزىڭىز عوي.
- ءاي، سوندا دا... تىم جاس قوي مىناۋ...
تۇك تۇسىنسەم بۇيىرماسىن. سەيىت اعا ءومىرباياننىڭ العاشقى سويلەمىن كورسەتىپ، قۋلانىپ كۇلەدى. سويتسەك، الگى الاڭعاسار اقجىگىتىم «1977 جىلى تۋدىم» دەگەننىڭ ورنىنا «1997 جىلى تۋدىم» دەپ قاتە جازىپ قويىپتى. سول كۇنى سەيىت اعانىڭ بۇيرىعىمەن كىشى عىلىمي قىزمەتكەر بولىپ قابىلدانعان «تىم جاس» اقجىگىت كەيىن عىلىمي قىزمەتكەر، اعا عىلىمي قىزمەتكەر، عالىم-حاتشى، جەتەكشى عىلىمي قىزمەتكەر ساتىلارىنىڭ بارىنەن ءوتتى. قازىر ول - ديرەكتوردىڭ ورىنباسارى، سەيىت اعانىڭ سەنىمدى قولعاناتى. كونە تۇركى ادەبيەتى ماسەلەلەرىن زەرتتەپ، دوكتورلىق ديسسەرتاتسياسىن جازىپ ءجۇر. قيىندىققا شىداپ، ماقساتقا جەتۋگە ۇندەيتىن ءبىزدىڭ ەرتەگى-ءاپسانامىزدىڭ تاعى ءبىر تاعىلىمدى تۇسى، مىنە، وسى.
سەيىت اعانىڭ ۇيىمداستىرۋشىلىق ۇردىستەرى تەك جاستارعا عانا ەمەس، جا­سا­مىستارعا دا ەرەكشە سەرپىن بەردى. ينس­تي­تۋتتىڭ اقساقالدارىنىڭ ءبىرى، تانىمال عا­لىم مۇحامەدراحىم جارمۇحامەدوۆ جاسى جەتپىس بەسكە تاياعاندا دوكتورلىق ديس­سەرتاتسيا قورعادى. مۇحاڭ مەن باسقاراتىن ەجەلگى ادەبيەت بولىمىندە قىزمەت ىستەيتىن. ۇزاق جىل بويى دوكتورلىقپەن شارۋاسى بولماي جونىمەن جۇرگەن اعامىزعا جىگەر بەرىپ، قۇلشىندىرعان ءوزىمىز ەدى. ەندى دوكتورلىق قورعاپ بولعان سوڭ تەزدەتىپ پروفەسسورلىق اتاق الىپ بەرۋدىڭ قامىن ويلاستىرا باستادىق. ونىڭ ۇستىنە اقساقالدىڭ مەرەيتويى جاقىنداپ كەلە جاتتى. «تويىڭا جۇرت جيىلسىن، كەۋدەڭە نۇر قۇيىلسىن. جىگىت جاسى جەتپىس بەس، بىزدەرگە دە بۇيىرسىن!» - دەپ ولەڭدەتىپ وتىرىپ، مۇحاڭنىڭ قۇندى قۇجاتتارىن الىپ، ديرەكتورعا كىردىم. سويتسەم، سەكەڭ:
- اعاڭ كەشە عانا قورعاعان جوق پا، تىم ەرتەرەك ەمەس پە؟ - دەپ قالجىڭداپ قويادى. ال ءوزى اقسيا كۇلىپ، قاجەتتى قاعازدارعا قول قويىپ بەردى.
سەيىت اعا جاڭانى ەشقاشان جاتسىنبايدى. ۇنەمى تىڭ پىكىر ايتادى. وي-تۇجىرىمدارى ءوز بۋىنىنىڭ ۇستا­نىمدارىمەن ورايلاس كەلە بەرمەيدى. كەرىسىنشە، ول قازىرگى زاماننىڭ ىڭعايىنا بەيىمدەلەدى. ونىڭ بارشاعا بەلگىلى عىلىمي ەڭبەكتەرى ءبىر-بىرىمەن جۇيەلى جالعاسقان «زولوتايا جيلا»، «جانازىق»، «ەلزەردە»، «ءويورىس»، «التىن جىلعا»، «وي-سانا» اتتى كىتاپتارىنا ەنگىزىلدى. اكادەميكتىڭ عىلىمي الەمى - ءوز الدىنا بولەك ءبىر اڭگىمە.

* * *

توقتاڭىز، ءاپسانامىزدىڭ ەڭ ءبىر ءتاتتى تۇسىنان اتتاپ كەتە جازداپپىز عوي. قازاق ەرتەگىسى «سودان سول بالا ەرجەتتى، جار ءسۇيدى، بالا-شاعالى بولىپ، بارشا مۇراتىنا جەتتى» دەپ اياقتالمايتىن با ەدى؟! سەيىت اعا ومىرىنە ءار، تىرشىلىگىنە ءنار بەرگەن تامارا دەگەن تاماشا جەڭەشەمىز ەكەۋى باقىتتى عۇمىر كەشىپ كەلەدى. ونەگەلى اكە، ابىرويلى اتا. «اتاسىنا كەلدى دە، سۇرادى ءسابي نەمەرە: جاقسى دەگەن نەمەنە، جامان دەگەن نەمەنە؟» دەگەن ايگىلى ولەڭنىڭ كەيىپكەرى سەكىلدى ۇرپاعىنىڭ ءار ساۋالىنا اسىقپاي جاۋاپ قايتارۋدان شارشاعان ەمەس.
سونىمەن ءبىزدىڭ ءسىز تۋرالى اڭگىمە-بايانىمىز وسىمەن ءتامام. ال ءسىزدىڭ ادەمى ەرتەگىڭىز اياقتالماسىن، اعا!

«انا ءتىلى» گازەتى