يسلام الەمىندە سوڭعى كەزەڭدەردە ءتۇرلى يسلامي باعىتتاعى كوزقاراستار مەن اعىمدار پايدا بولىپ، ولاردىڭ كەيبىرەۋلەرى تەك وزدەرىن عانا ناعىز يسلامنىڭ وكىلدەرىمىز دەپ ساناي باستادى. فۋندامەنتاليزم، ۋاححابيزم، ءسالافيزم، تاكفيريزم، ت.ب. سەكىلدى اتاۋلارمەن اتالعان وسىنداي بۇلىكشىل توپتار يسلام الەمىندە عاسىرلار بويى جالعاسىپ كەلە جاتقان ءداستۇرلى ءدىني تۇسىنىككە قارسى شىعىپ، الەم جۇرتشىلىعىنىڭ نارازىلىعىن تۋدىرۋدا.  

وسىنىڭ سالدارىنان باتىستىق اقپارات قۇرالدارىندا «يسلام تەرروريزمى، فۋندامەنتاليزمى، راديكاليزمى", "عىلىمي، بايسالدى، رەسمي، حالىقتىق، تۇرمىستىق  يسلام»، ت.ب. دەگەن سەكىلدى تولىپ جاتقان اتاۋلار قالىپتاسا باستادى. ءبىزدىڭ قوعامدا دا «قازاقى يسلام، قازاق مۇسىلماندىعى، حالىقتىق يسلام جانە ءداستۇرلى يسلام» دەگەن تۇسىنىكتەر پايدا بولدى. وسى تەرميندەردى اركىم ءوز تانىمىنا قاراي انىقتاپ، مازمۇنىن تولتىرۋعا تىرىسۋدا. 

اسىلىندە، ء«داستۇرلى يسلام» دەگەندە باستاۋىن پايعامبارىمىز (س.ا.س.) كەزەڭىنەن الىپ، بۇگىنگە دەيىن جالعاسىن تاۋىپ كەلە جاتقان ء«احلي سۋننا ءۋال-جاماعاتتى» مەڭزەيمىز. ول قالىڭ مۇسىلمان جۇرتشىلىعى تاراپىنان سەنىمدىلىككە يە بولعان فيقھتا حانافي، شافيعي، ماليكي جانە حانبالي ءمازھابتارىن، ال سەنىمدە ماتۋريدي جانە اشعاري مەكتەپتەرىن قامتيدى.

ال كەيىنگى كەزەڭدە عانا تاريح ساحناسىنا شىعىپ، «تازا يسلام» دەگەن بەت-پەردەنى جامىلىپ، عاسىرلار بويى قالىپتاسقان ءداستۇرلى ءتورت ءمازھابتى مانسۇقتاپ، وزدەرىنىڭ جىمىسقى پيعىلدارىن جۇزەگە اسىرعىسى كەلگەن توپتار بەلگىلى ءبىر عىلىمي ادىستەمەگە نەگىزدەلمەگەندىكتەن كوزقاراستارى كۇننەن كۇنگە قۇبىلىپ، ساياساتتىڭ ىعىندا، الپاۋىت كۇشتەردىڭ قاراجاتىنىڭ ارقاسىندا تۇرلەنۋدە. سوندىقتان قازىرگى كۇننىڭ وزىندە ءتۇرلى باعىتتارعا ءبولىنىپ، ءوزارا قىرىقپىشاق بولۋدا. وسىنىڭ ءبارى داستۇرسىزدىكتەن تۋىنداۋدا. سوندىقتان دا ء«داستۇرلى يسلام» دەگەن تىركەستىڭ ءوزى بەرتىن كەلە شىققانىمەن تاريحي شىندىق پەن قوعامدىق قاجەتتىلىكتەن تۋىنداعان.

قازاق حالقىنىڭ مادەنيەتى، ءومىر-سالتى، تۇرمىس-تىرشىلىگى مەن ويلاۋ جۇيەسىندە، ءدىني ساناسىنىڭ قالىپتاسۋىندا يسلام ءدىنىنىڭ، ونىڭ ىشىندە سۋننيتتىك حانافي ءمازھابىنىڭ ءرولى ۇلكەن.

ورتالىق ازيادا يسلام بەرىك ورناماي تۇرعان كەزدەرى ءتۇرلى دىندەرمەن قاتار، حانافيلىك كەڭ تاراماستان بۇرىن شيتتەردىڭ، مۇعتازيليتتەر مەن شافيعيلەردىڭ بولعاندىعى بەلگىلى. الايدا قاراحان پاتشاسى ابدۋلكارىم ساتۇق بۇعرا حاننىڭ 921 جىلى سۇننيتتىك حانافي باعىتىن تۇركىلەر ءۇشىن رەسمي ءدىن رەتىندە جاريالاۋى ناتيجەسىندە بۇل ايماقتاردا حانافي ءمازھابى  كەڭ تاراي باستادى. اسىرەسە ءماۋارانناحر ايماعىندا كوپتەگەن حانافي عالىمدارى ءوسىپ جەتىلىپ، بۇل ايماق حانافي ءمازھابىنىڭ ورتالىعىنا اينالدى. وسى كەزەڭدەردەن باستاپ ءبىزدىڭ بابالارىمىز حانافي ءمازھابىن ۇستانىپ، يسلام مادەنيەتىنىڭ وركەندەۋىنە وزىندىك ۇلەستەرىن قوستى. سولاردىڭ بىرقاتارىن عانا اتاپ وتەيىك. ماسەلەن كۇللى تۇركى جۇرتىنىڭ مۇىسىلماندىقتى قابىلداۋىندا ەرەكشە ورنى بار «پير-ي تۇركىستان» اتانعان ياسساۋي بابامىزدىڭ.قازاق دالاسىنان شىققان سۇلتان بەيبارىس مىسىردى بيلەگەن كەزدە 4 ءمازھاب وكىلدەرىنە قازى تاعايىنداۋى دا حانافي ءمازھابى كۇشەيۋىنە وڭ جاعداي تۋعىزدى.  

سول مىسىر ەلىندە حانافي ءمازھابىنىڭ تارالۋىنا ۇلەس قوسقان عالىمداردىڭ ءبىرى قاۋام قاۋام اد-دين ءال-يتقاني ءال-فارابي ات-تۇركىستاني ەدى. ول عىلىم مەن ابىرويىنىڭ ارقاسىندا مىسىرداعى سۇرگاتمىش مەدرەسەسىن باسقارىپ، حانافي ءمازھابىنىڭ بەدەلگە يە بولۋىنا قىزمەت ەتكەن عۇلامالاردىڭ ءبىرى. سونىمەن قاتار كايردە قىزمەت جاساپ، حانافي ءمازھابىنىڭ كەڭ تارالۋىنا ۇلەس قوسقان عۇلاما – ھيباتۋللا بين احماد بين مۋاللا بين ماحمۋد ات-تارازي ات-تۇركىستاني ءال-حانافي ء(ا.دەربىسالى. كاير مەدرەسەلەرىن باسقارعان وتىرار يمامى). سونداي اتاقتى عۇلامالارىمىزدىڭ ءبىرى – حۇسام اد-دين اس-سىعناقي (ش.كەرىم. سىعاناق ساڭلاعى، الماتى، 2012 ج.). 

سونىمەن قاتار، وسى تۇستا حانافي ءۋسۋلىن ء(مازحاب ادىستەمەسىن) جانداندىرعان ەرەكشە عالىمداردىڭ ءبىرى جەرلەسىمىز ءشامسۋل-ءايمما ءال-كەردەريدى (599-642/1203-1244 ج.) دە ايتپاي كەتۋگە بولمايدى. ءوز كەزەڭىندەگى ايگىلى عالىمداردان ساباق العان كەردەري ء«وز ءداۋىرىنىڭ ءابۋ حانيفاسى» اتانعان. 

جەرلەسىمىز كەردەريدىڭ شاكىرتى ءابۋل باراكات ءان-ءناسافيدىڭ (ق. 710) دە وسى سالاعا سىڭىرگەن قىزمەتى ەرەكشە. ول ءۇش عاسىرعا جۋىق (حI-XIV) حانافي ءمازھابىنىڭ ورتالىعى بولعان بۇحارادا تۋىپ-وسكەن. ول جەرلەسىمىز اتاقتى حۋسامۋددين ءاس-سىعناقيعا ۇستازدىق جاساعان. ءناسافي – حانافي ءمازھابىنىڭ كلاسسيكالىق ءداۋىر كەزەڭىنەن كەيىنگى ۋاقىتتا وتە بەدەلدى سانالعان تۇلعا. كەزىندە كاشميردى بيلەگەن مىرزا حايدار دۋلاتتىڭ دا حانافي ءمازھابىنىڭ تارالۋىنا ىقپال ەتكەنى بەلگىلى.

سونىمەن قاتار قازاق دالاسىندا تۋىپ، يسلام وركەنيەتىنە وزىندىك ۇلەس قوسقان ءابۋ ناسىر ءال-فارابي، احمەت يۇگنەكي، ءجۇسىپ بالاساعۇني ت.ب. الەمگە ايگىلى ماقتانىشتارىمىزدى دا ايتپاي كەتۋگەبولمايدى. قازاق حالقى – يسلام ءدىنىن قابىلداپ قانا قويماي، يسلام وركەنيەتىنە وزىندىك ۇلەسىن قوسا بىلگەن، مادەني مۇراسىنىڭ تامىرلارى تەرەڭدە جاتقان حالىق.

مۇنى وكىنىشكە وراي كوپشىلىك بىلە بەرمەيدى. اسىرەسە شەت ەلدەردە جارتىلاي ساۋات اشىپ كەلگەن كەيبىر جاستاردىڭ يماندىلىققا قارقىندى تۇردە بەت بۇرىپ كەلە جاتقان مومىن حالقىمىزدى بۇلىككە باستاپ، اتا-بابالارىمىز جاتسىنباستان عاسىرلار بويى ۇستانىپ كەلگەن، عىلىمي نەگىزدە قالىپتاسقان وسى باعىتتاعى تۇسىنىگىمىزدى اداسۋشىلىق رەتىندەايىپتاپ، جاستارىمىزدى ءوز ساپتارىنا قوسۋعا جانتالاسىپ جاتقانى وكىنىشتى قۇبىلىس. 

2011 جىلى قازاق حالقىنىڭ تۇتاستىعى مەن بىرلىگىن ساقتاپ، ودان ارى نىعايتۋ جولىندا ءدىني سەنىمگە قاتىستى زاڭعا وزگەرىس ەنگىزىلىپ، جاڭا زاڭنىڭ پرەامبۋلاسىندا «حالىقتىڭ مادەنيەتىنىڭ دامۋى مەن رۋحاني ومىرىندە حانافي باعىتىنداعى يسلامنىڭ تاريحي ءرولىن تانيتىنى» اتاپ كورسەتىلگەن بولاتىن. سونىمەن قاتار، ەلباسىمىز 2012 جىلعى جولداۋىندا ءدىن ماسەلەسىنىڭ قوعامىمىزدا قانشالىقتى وتكىر تۇرعاندىعىن ايتا كەلە: ء«بىز مۇسىلمانبىز، ونىڭ ىشىندە ءابۋ حانيفا مازھابىن ۇستاناتىن سۇننيتتەرمىز...» دەپ ءدىني ۇستانىمىمىزدىڭ قاي باعىتتا جۇرگىزىلۋى ءتيىس ەكەندىگىنىڭ استىن سىزىپ تۇرىپ بەلگىلەپ بەردى.

راسىندا قازاق ەلىنىڭ ءدىني ساناسىنىڭ قالىپتاسۋىندا سۇننيتتىك حانافي ءمازھابى عالىمدارىنىڭ سىڭىرگەن ەڭبەگى زور. وسى ماسەلەنى ءبىز ءوزىمىزدىڭ ءدىني ىشكى سۇزگىمىز رەتىندە قالىپتاستىرۋىمىز مىندەت. ونسىز ءبىز سىرتتان كەلىپ، ەلىمىزدىڭ تۇتاستىعىن بۇزعىسى كەلەتىن جات اعىمدارعا قارسى تۇرا المايمىز. حانافي ءمازھابىنىڭ عىلىمي مۇراسى بۇعان تولىقتاي جەتكىلىكتى. حانافي ءمازھابىنىڭ يسلام وركەنيەتىندە ورنىەرەكشە.

مەملەكەتتىك جۇيە مەن قاۋىپسىزدىكتى دە قامتاماسىز ەتۋدە، ازاماتتاردىڭ بارىنە تەڭ قاراپ، قوعامدا ادىلەتتىلىكتى ورناتىپ، مەملەكەتتىڭ باياندىلىعىن قامتاماسىز ەتۋدە ءمازھابتاردىڭ ءرولى ەرەكشە بولعان. يسلام مەملەكەتىنىڭ نەگىزگى تۇعىرىنا اينالدى. نەگىزىندە يسلام تاريحىنداعى مەملەكەتتەردىڭ رەسمي ءمازھاب ۇستانىمدارى قۇقىقتىق بىرلىك پەن ءتارتىپتى قامتاماسىز ەتۋگە باعىتتالعان شارا ەدى ءارى وزىندىك پايداسىن دا تيگىزدى.

قورىتىندىلاي ايتار بولساق، مەملەكەتىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگىن باياندى ەتۋ جولىندا الەۋمەتتىك، ساياسي-ەكونوميكالىق فاكتورلار عانا شەشۋشى ءرول اتقارىپ قويمايدى. قازاقستان حالقىنىڭ رۋحاني ءھام ءدىني تۇسىنىگىنىڭ بىرتۇتاستىعى دا اسا ماڭىزدى سانالادى. وسى تۇرعىدا ۇلتتىق بولمىسىمىزعا نۇقسان كەلتىرمەيتىن ءداستۇرلى ءدىني سۇننيتتىك-حانافي مەكتەبىنىڭ دامۋ تاريحى، عىلىمي نەگىزدەرى، ومىرشەڭدىگىن قامتاماسىز ەتكەن ۇستانىمدارى مەن قازىرگى كەزەڭدە ونى دامىتىپ، جۇيەلەۋدىڭ باعىت-باعدارىن ايقىنداۋ – كەزەك كۇتتىرمەيتىن ماسەلە. سوندىقتان دا قازاقستان قوعامىندا ىشكى تۇتاستىقتى ساقتاۋ جولىندا قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسى تاراپانان حانافي ءمازھابىن دامىتۋدىڭ عىلىمي ءارى يدەولوگيالىق نەگىزدەرى مەن ونى ورنىقتىرۋ ستراتەگياسىن جاساپ، سول باعىتتا ۇلكەن جۇمىستار جۇرگىزۋ قاجەت.

الاۋ ادىلباەۆ،

Ph.D,

ء«ابۋ حانيفا» عىلىمي زەرتتەۋ

ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى.

Abai.kz