ابزالى قازاقتى سامارقاۋ، ۇيقىدان ويانعىسى كەلمەيتىن ىنجىق، جالقاۋ دەپ كۇستانالاۋ بەكەر. سەنبەسەڭىز، ءجاي قيتابان قازاققا دا، ۇلتتىق ماسەلە، قازاق ماسەلەسى دەگەننەن انادايدان اۋلاق جۇرەتىن، ىشكەن-جەگەنىنە ءماز اتقامىنەر قازاققا دا پالەنىنشى جىلى، پالەن دەگەن جەردە، پالەنشەكەڭنىڭ پالەنجىلدىق مەرەيتويى، پالەنباي دەگەن رۋدىڭ ءومىرى اتىن ادام ەستىمەگەن پالەنباي دەگەن باتىرىنىڭ بەتون اتقا ءمىنىپ، بەتون نايزا، بەتون قىلىش ۇستاعان ەسكەرتكىشىنىڭ اشىلۋ سالتاناتى بولادى ەكەن دەپ ءتۇن ورتاسىندا شاقىرساڭىز، ۇيقىلى كوزىن سيپالاپ تاڭ الاكەۋىمنەن جەتىپ كەلمەسە ماعان كەلىڭىز. نەمەسە تاعى دا ءبىر ونجىلدىق، جيىرماجىلدىقتىڭ ستراتەگيالىق جوسپارىن جاسادىق، سونى ورىنداۋعا جۇمىلا كىرىسەيىك  دەپ ۇران تاستاڭىزشى. ناعىز ۇلى ءدۇبىر، دۋ-دۋماننان، جۇمىس ورىندارىندا  قىزۋ تالقىلانعان ميتينگىلەردەن كوز اشا الماي قالاسىز. ال ەگەر سول قازاققا ءوزىنىڭ تەك ۇلتتىق ماسەلەسىن، مىسالى، ءبىر مەملەكەتتىك ءتىلدى 24 جىلدان بەرى ءوز بيىگىنە كوتەرە الماي-اق قويدىق، قازاقستانداعى بۇكىل تەلەارنا كۇندىز-ءتۇنى ورىسشا سايراپ تۇر، سوتتارداعى، بۇكىل قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنداعى ءىس-قاعازدارى ءتۇپ-تۇگەل ءالى كۇنگە ورىسشا، مۇنى قولعا الاتىن ۋاقىت جەتتى عوي. اۋ، ءبىزدىڭ ەشبىر ەلگە، ەشكىمگە تاۋەلسىز ەل دەگەن اتىمىز بار عوي دەسەڭىز عانا «اسىقپاۋ كەرەك»، «اسىقپاعان اربامەن قويان الادى» دەپ باياعى ۇيقىلى-وياۋ ماڭگىرگەن قالپىنا تۇسەدى دە كەتەدى. ءتىپتى، سەن ورىستى قورلاپ تۇرسىڭ دەپ وزىڭە تاپ بەرۋى دە مۇمكىن. سول قازەكەم، توي-تومالاقشىلدىق، مەرەيتويشىلدىق ۇرانقايلىعىن وسىدان تۇپ-تۋرا ءبىر جىل بۇرىن «1941-1945 جىلدارداعى ۇلى وتان سوعىسىنىڭ 70 جىلدىعىنا دايارلىقپەن» تاعى ءبىر كورسەتتى. ءبىز ءدال ءبىر وسى سوعىس تۋرالى 70 جىلدان بەرگى جازىلعان ميلليونداعان كىتاپ، ماقالا، سۋرەتتەمە، وچەرك، كينو، كينوجۋرنالدار از بولعانداي ەندى قازاقستاننىڭ ءار وبلىسى ءوز ايماعىنان سوعىسقا اتتانعانداردىڭ امان قايتىپ كەلگەندەردەن باستاپ حابار-وشارسىز كەتكەندەردىڭ ءتىزىمىن تۇگەندەگەن كىتاپتار شىعارۋعا كىرىسكەنىمىزگە دە جىل بولىپ قالدى. مۇنداي كىتاپتار بۇدان بۇرىن  وسى سوعىستىڭ 50-60 جىلدىقتارى كەزىندە دە شىعارىلعان ەدى. مىناۋ سولاردىڭ جالعاسى نەمەسە سونى قايتالاۋدىڭ جاڭا ءبىر ءتۇرى. جەر-جەردە وسى 70 جىلدىققا دايارلىق بارىسى تۋرالى جيىندار وتكىزىلۋدە. راديو مەن تەلەحابارلار ءوز الدىنا.

ءبىز بۇل جەردە بۇل ءىس-شارالاردى وتكىزبەۋ كەرەك دەپ وتىرعان جوقپىز. ويتكەنى، باقيلىق بولعان ارۋاقتى سيلاماعان ادام ءتىرى جۇرتىن دا سيلامايدى. بىراق ءار نارسەنىڭ شەت-شەگى، مولشەرى بولاتىنى سياقتى توي-دۋماننىڭ دا، مەيرام-مەرەكەنىڭ دە وزىنە لايىقتى ولشەمى بولۋى كەرەك. ايتپەسە، 70 جىلدان بەرى ۇزبەي تويلانىپ كەلە جاتقان وسى مەرەكەگە بۇرىنعى وبكوم سەكرەتارلارى، رايكوم سەكرەتارلارى مەن وبلىس، اۋدان اكىمى بولىپ زەينەتكە شىققانداردى باس قىلىپ، ەل ىشىندەگى اقساقال-قاراساقالدى جيناپ، ءبىر جىل بۇرىن ەبىل-سەبىل بولىپ، وعان سونشاما قىرۋار قارجى ءبولۋدىڭ قاجەتى بار ما؟ بۇل ءبىرىنشى ويلاناتىن ماسەلە.

ەكىنشىدەن، 1941-1945 جىلدارداعى سوعىستى وتان سوعىسى دەپ اتاۋعا قاتىستى پىكىردىڭ ەكىگە ايرىلعانىنا دا تالاي جىل بولدى. ونى بۇگىنگى ۇرپاقتان جاسىرام دەۋ جانە سول ايتىلىپ كەلە جاتقان وتىرىك-شىنى ارالاس كۇيىندە تاريحتا قالدىرام دەۋ دە قۇر اۋرەشىلىك. ونى وتان سوعىسى دەپ اتاۋعا قارسىلار ول كەزدە بۇكىل 15 رەسپۋبليكا ءبىر عانا رەسەيدىڭ، ياعني، ماسكەۋ كرەملىنىڭ كولونياسى بولعانىن، ونىڭ قۇرامىنداعى قازاق، وزبەك، ءازىربايجان، تۇركىمەن، تاجىك، تاتار، باشقۇرت جانە باسقالارى اسكەرگە زورلىقپەن، كۇشتەپ الىنعانىن كولدەنەڭ تارتادى. ولاردىڭ  ءسوزىنىڭ جانى جوق دەي المايسىز. سول قىرعىن سوعىس باستالاردان 4-5 جىل بۇرىن عانا كەڭەس حالقى نەبىر قۋعىن-سۇرگىندى باستان وتكەرىپ، زارەزاپ بولىپ قالعان ەدى. سوناۋ 1925 جىلعى تاركىلەۋ كەزەڭىنەن باستاپ، بىرەسە حالىق جاۋى، بىرەسە باي-قۇلاق، بىرەسە امەريكانىڭ نە جاپوننىڭ تىڭشىسى دەگەن سۇمدىق «تازالاۋدان» ءوتىپ، ابدەن ۇرگەدەك بوپ قالعان حالىق اراسىنان بۇل سوعىستا «وتان ءۇشىن»، «ستالين ءۇشىن»، «موسكۆا ءۇشىن» دەپ شىققاندار، ارينە، از بولعان جوق. «وتان ءۇشىن وتقا ءتۇس، كۇيمەيسىڭ» دەگەن وراشولاقتاۋ ماتەل دە - سول كەزدىڭ «تۋىندىسى». سونىڭ الدىندا عانا ۇلت تاعدىرىنىڭ وڭى مەن سولىن، پايدالىسى مەن زالالدىسىن ەلەپ-ەكشەپ، ۇلتقا دۇرىس جول سىلتەي الاتىن كوزى اشىق، ويى وردالى، «قازاعىم» دەسەڭ، كەۋدەسىندە اتقاقتاپ سوعىپ تۇرعان جۇدىرىقتاي جۇمىر ەتتى جۇلىپ بەرۋگە دايار جانە سونىسى ءۇشىن ماسكەۋ تاڭداپ ءجۇرىپ قىناداي قىرعان، قىرماعانى تۇرمەگە تىعىلعان بۇكىل ۇلتشىل ازاماتىنان ايرىلعان قازاق ۇلتى بۇل كەزدە ءارى ساياسي ساۋاتى وتە تومەن، وڭ-سولىن، دۇرىس-بۇرىس جولىن تاڭداپ الا المايتىن ءارى ءار نارسەدەن شوشىنىپ قالعان جاس بالا سياقتى ەدى. ونىڭ ۇستىنە، كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ ەلدى باي مەن جارلى، ەسكىشىل مەن جاڭاشىل، ءدىندار سوقىر مەن كوزى اشىق ازامات دەپ قىزدى-اناعا، ۇلدى-اتاعا قارسى قويعان سايقالي ساياساتى دا قارا حالىقتى ابدەن ەسەڭگىرەتىپ تاستاعان-دى. بۇل كەزەڭدە بولشەۆيكتىك-كوممۋنيستىك يدەولوگيانىڭ جۇرگىزگەن جۇمىسى وتە جويقىن بولدى. سونىڭ ءبارى توعىسا كەلگەندە ادامداردىڭ، اسىرەسە قازاق ۇلتىنىڭ ساناسىنا جەر بەتىندەگى جۇماققا جەتەلەيتىن جالعىز جارىق جۇلدىز ماسكەۋ دەگەن سوقىر سەزىمدى مىقتاپ ورناتتى. ۇرىس دالاسىندا نەشە الۋان گازەتتەرگە وتىرىك ەرلىكتەرگە، جالعان ماعلۇماتتارعا تولى ماقالالار جاريالانىپ جاتتى. كەۋدەسىن وققا توسۋشىلار، امبرازۋرانىڭ اۋزىن توسىمەن جاۋىپ ارتىنداعىلارعا «ستالين ءۇشىن»، «موسكۆا ءۇشىن جان پيدا» دەپ ايقايلايتىندار تۋرالى لەپىرمە ماتەريالدار كوپتەپ باسىلدى. ءار رەسپۋبليكادان سول ماسكەۋدى، ءستاليندى، لەنينگرادتى، كرەملدى، ورىس حالقىن ماقتاپ جىرلايتىن قارت اقىندار قولدان جاسالدى. كىم قالاي دەسە دە ءبىز ءالى كۇنگە شەيىن سانامىزداعى سول كەزەڭنىڭ سوقىر سەنىمىنەن ارىلا قويعان جوقپىز.

ارينە، ءبارىمىزدىڭ دە اكەلەرىمىز بەن اتالارىمىز سول قان سوقتاعا، دالىرەك ايتساق، ورىس مەملەكەتى مەن نەمىس مەملەكەتىنىڭ اراسىنداعى قاندى قىرعىنعا قاتىسقانى راس. بىراق سول مارقۇمداردىڭ اراسىندا سول كەزدە وزدەرىنىڭ كىم ءۇشىن، نە ءۇشىن اجالعا قاراما-قارسى بارعانىن اقىل-وي تارازىسىنا سالۋعا سانا-سەزىمى جەتپەگەندەرى دە، وكىمەتتىڭ زورلىقپەن قويشا جيناپ اپارىپ سوعىسقا سالعاندارى دا، سوعىستان قاشقاندارى دا (دەزەرتيرلەر), ۇزاق جىلعا سوتتالىپ نەمەسە اتۋعا بۇيىرىلىپ تۇرمەدەن اكەلىنگەندەر دە مىڭداپ، ءجۇز مىڭداپ سانالاتىن ەدى. بۇگىن عانا ەمەس، وسىدان 20 شاقتى جىل بۇرىن-اق سول سوعىستا كورسەتىلگەن تالاي «ەرلىكتىڭ» وتىرىگى شىعىپ، ءباسپاسوز بەتىندە ارا-تۇرا بولسا دا جاريالانىپ تۇردى. اتاقتى پانفيلوۆشىلار ديۆيزياسىنىڭ، وسى كۇنى الماتىدا ەسكەرتكىشى تۇرعان 28-پانفيلوۆشىلاردىڭ قولدان جاسالعان، ويدان شىعارىلعان وتىرىك ەكەنى جاقىندا عانا ءباسپاسوز بەتىندە تاعى دا جاريالاندى. ارينە، وتكەندى قازبالاي بەرۋدى ەشكىم ءجون دەمەيدى. ء«سوز قۋعان بالەگە جولىعادى»، بىراق بۇل جەردە اڭگىمە بالە قۋدا ەمەس، اڭگىمە ءبىزدىڭ اعا ۇرپاقتىڭ، اتا ۇرپاقتىڭ سول زاماندا دۋشار بولعان

                ماسكەۋگە تابىنۋشىلىق پەن قۇلشىلىق ساناسى

بۇگىنگى ازات ەلىمىزدىڭ جاس ۇرپاعىنىڭ ساناسىنا ءالى دە ءسىڭىرىلىپ كەلە جاتقانىندا بولىپ وتىر. ونى كوزىمىز كۇنىگە كورىپ تە وتىر. كۇيىنگەن ادام نە دەمەيدى سوندايدا

                              كوتەرە الماي كەۋدەسى نالا جۇگىن،

                             اقتارىپ-اق جاتسا دا دالا مۇڭىن

                             ارسالاڭداپ جەتەسىز جەتكىنشەك ءجۇر

                             بىرى–قىزىل، بىرى–كوك بالاعىنىڭ.

                                ۇرپاعىڭنىڭ ازايسا ازباعانى

                                جانىڭ قايتىپ، حالقىم-اۋ، جاز بولادى؟

                                ساڭىلاۋسىز، ساناسىز سول ۇرپاعىم

                               «مەرسەدەسكە» مىنگەنگە ءماز بولادى،

                                 ايتا بەرسەم تاۋسىلماس قايعىم تاعى،

                                  مەن ەسكەكسىز قايىقپىن ايدىنداعى

                                 «ەس كىرگىز، – دەپ، – ەلىمە!»

                                  ءبىر اللادان

                                  تىلەك ەتتىم قوس قولدى جايدىم-داعى، – دەپ، بەيكۇنا بۇگىنگى جاستاردى كۇستانالاعانىڭدى دا بايقاماي قالادى ەكەنسىڭ. ۇتىرى كەلگەندە ايتا كەتەيىك، ءبىز «ۇلى وتان سوعىسى» دەپ اسپانداتىپ، اتويلاپ جۇرگەن بۇل سوعىس تۋرالى ەكى جاقتى پىكىردى سوناۋ كەڭەس زامانىندا دا تالاي ەستىگەنبىز. ال بۇگىن شە؟ بۇگىندە وسى سوعىستا جەڭىپ شىقتىق دەپ ماقتاناتىن ورىس پەن قازاقتان باسقالار بار ما، جوق پا بىلمەيمىز. ءبىر بىلەتىنىمىز ءبىزدىڭ قازەكەڭ اتا-ءداستۇرىن، ءتىلىن، ءدىلىن، باسقا دا بۇكىل تىرلىگىن تۇزەتىپ الىپ، ەندى سول عانا قالعانداي-اق سوناۋ جىلدارى «گەنەرال سابىر راحيموۆ قازاق ەكەن، وزبەكتەر وزبەك قىپ الدى، ونى قايتارىپ الۋىمىز كەرەك» دەپ الداقاشان مارقۇم بولعان ادامنىڭ ارۋاعىن قايتا-قايتا تەبىرەنتە بەردى. سول سوعىس كەزىندە دە، ودان كەيىن دە «رۋسيا ءبيلان گەرماننىڭ ۇرىشى بىزگا نەماگا كەرەك؟!» دەيتىن وزبەك اعايىندار كسرو قۇلاسىمەن سەندەرگە كەرەگى وسى ما دەگەندەي تاشكەنت مەتروسىنداعى ءبىر بەكەتتەن دە، تاعى ءبىر اۋداننان دا س.راحيموۆتىڭ ەسىمىن الدى دا تاستادى. ۋكراينا مەن بالتىق ەلدەرى  9-مامىر كۇنگى «جەڭىس تويى» دەپ اتالاتىن مەرەكەنى مۇلدە اتاپ وتپەيدى.

ءيا، ءبىز جەلوكپەلىكتەن، اتويشىل، ۇرانشىلدىقتان الدىمىزعا جان سالمايمىز. اسىرەسە، ماسكەۋگە، رەسەيگە ادال، شىن جۇرەكتەن بەرىلگەنىمىزدى دالەلدەيتىن ءار ءساتتى قالت جىبەرمەيمىز-اۋ، قالت جىبەرمەيمىز. ءبىزدىڭ اقساقالدارىمىزبەن دە، قىرماساقال قارتامىستارىمىزبەن دە پىكىرتالاستىرا قالساڭ، قازاقتى ادام قىلعان ورىس دەپ قىزىلشەكە بولاتىندار ءالى كوپ. اسىرەسە،  وسىنداي قۇلمىنەزدىك ءبىز رەسەيدەن ازاتتىق العان 1991 جىلدان بەرمەن تۋعان جاستار اراسىندا دا كەزدەسەتىنىنە جانىڭ كۇيەدى. ارينە، ونىڭ ەكى ءتۇرلى سەبەبى بار: بىرىنشىدەن، ولارعا مەكتەپتە دە، جوو-دا دا اتا تاريحىمىز ءالى دە باياعى كومپارتيانىڭ رەسەيشىل پيعىلىمەن جازىلعان نۇسقاسى ونشا كوپ وزگەرتىلمەگەن كۇيىندە وقىتىلادى. ولاردى وقىعان جاس ۇرپاق، اتا-بابامىزدىڭ بۇكىل تاريحىندا جوڭعار، ياعني، قالماق دەگەن ءبىر عانا سويقان دۇشپانى بولعان ەكەن دەپ ويلايدى. ولار وقيتىن تاريح وقۋلىقتارىندا رەسەيدىڭ سوناۋ 1592 جىلى كازاچەستۆو دەگەندى قۇرعاننان باستاپ قازاق دالاسىن، قازاق اۋىلدارىن (باتىس ولكەمىزدەگى) قانشاما رەت قانعا بوياپ كەلگەنى، باتىس ولكە قازاقتارىنىڭ ولارعا قارسى ەرلىك شايقاستارى تۋرالى دانەڭە دە ايتىلمايدى. ال كەڭەستىك رەسەي كەزىندەگى قۋعىن-سۇرگىن، قايتا-قايتا ادەيى جاسالعان اشارشىلىق، قازاقتى قىرىپ جويۋدىڭ وزگە دە شارالارى تۋرالى نە ايتىلمايدى، نە ءاتۇستى قىسقاشا عانا توقتاپ وتىلەدى. ەكىنشى سەبەپ، بۇگىنگى جاس ۇرپاق جاڭاعى ءبىز ايتىپ وتىرعان انا تىلىنە كوزقاراسى كەرەناۋ، ۇلتتىق تاربيەدەن ماقۇرىم، ساياسي ساۋاتى دا ورتاقول، سويتە تۇرا وزگەگە ەلىكتەگىش، رەسەيقۇمار اتقامىنەرلەردەن ەستىگەنىن كوكەيىنە قۇيىپ الادى. قاتەلەۋ ايتساق، قۇداي كەشىرسىن، بىراق سولاردى كورىپ وتىرىپ جانىڭ كۇيگەننەن:

         ات ۇستىندەگىسى نامىسسىز، ارسىز كىل كەردەڭ،

         اقساقالدارى جان-ءتانىن جالداپ كۇن كورگەن

         جۇرتىما قاراپ، جابىرقاۋ جىردى توگەمىن

         ەسى بار قازاق ەڭىرەپ جىلار جىر-شەرمەن، - دەگىڭ كەلەدى ەكەن.

         دەمەگەندە قايتەسىڭ، سول اتقامىنەرلەر مەن ءارتۇرلى ءدۇبارالار «جەڭىس تويىنىڭ» ءوزىن توي ەمەس، قازاقتى شوقىندىرۋعا تاتىرلىق دۇربەلەڭگە اينالدىرىپ جىبەرسە. سەنبەسەڭىز قاراڭىز: انەبىر جولى اتى دارداي «اق جول» پارتياسى 9-مامىر كۇنى سارىالا قوڭىزدىڭ قابىعىنان اۋمايتىن جىبەك تاسپالار-لەنتالار تاراتىپ، قازاقتى قارىق قىلدى. ول «داڭق لەنتاسى» دەپ اتالادى. رەسەيدە گەورگي لەنتاسى دەپ اتالاتىن بۇل تاسپانى قازەكەمنىڭ اتقامىنەرلەرى وسىلايشا داڭققا اينالدىردى. بۇل پاتشالىق رەسەيدە حريستيان دىنىندەگىلەر اۋليە دەپ اتايتىن گەورگيدىڭ قۇرمەتىنە بەكىتىلگەن گەورگي كرەسىنىڭ ۇستىڭگى جاعىندا قارا مەن سارى ءتۇس ارالاس تاسپا بولاتىن. ونى و زاماندا بۇ زامان قازاق كەۋدەسىنە تاقپاق تۇگىل ۇستاپ كورمەگەن، ونداي ناگراداعا (ماراپاتقا) ەشقاشان قازاق ۇسىنىلعان ەمەس. راس، اناسى قازاق اق پاتشانىڭ گەنەرالى كورنيلوۆ وسى وردەندى تاعىپ ءجۇرىپتى. سوندا بۇل نە جاڭالىق؟ الدە سول «جيەنىمىزدى» ەسكە الۋ ما؟ سول تاسپا وتكەن جىلى الماتىدا دا قارداي بوراپ كەتتى. كەيبىر اۋلەكى قازەكەمدەر ونى كولىگىنىڭ الدى-ارتىنا تاعىپ الىپ، قاشان قارا كۇز تۇسكەنشە تاستاماي جەلبىرەتتى دە ءجۇردى. ءبىز بۇل جەردە «جەڭىس تويىن» تويلامايىق دەگەلى وتىرعان جوقپىز. الايدا، ءاربىر سانالى، كوزى اشىق قازاق

 گەورگي لەنتاسى مەن كرەسى رەسەيدىڭ يمپەريالىق ساياساتىنىڭ جالعاسى

ەكەنىن ءتۇسىنۋى كەرەك. ونى بىرەسە كەۋدەسىنە، بىرەسە كولىگىنە بايلاپ جەلبىرەتىپ جۇرگەن قازەكەم كورشىلەس، دىندەس، تىلدەس باۋىرلارىمىزعا كۇلكى بولىپ جۇرگەنىن بايقاماۋى دا مۇمكىن. ولارعا ءتىپتى ورىس اعايىندار دا ىشتەي مىرس-مىرس كۇلۋى ابدەن ىقتيمال. بۇل لەنتا، ياعني، تاسپا ورىس-تۇرىك سوعىسى (1768-1774) كەزىندە رەسەي يمپەرياسىنا شىن بەرىلگەندىگىن، ەرلىگىن، اقىل-كەڭەسىن كورسەتكەندەرگە ارناپ 1769 جىلعى 26 قاراشادا ءىى ەكاتەرينا پاتشايىمنىڭ پارمەنىمەن (بۇيرىعىمەن) بەكىتىلگەن. ونىڭ كۋالىگىندە «رەسەيگە كورسەتكەن قىزمەتى مەن ەرلىگى ءۇشىن» دەگەن جازۋ بولعان. ونىڭ يەسى ءومىر بويى جالاقى الىپ تۇرعان، ول باقيلىق بولعان سوڭ بۇل ماراپات پەن جالاقى ونىڭ ۇرپاعىنا بەرىلىپ وتىرعان. بۇل تاسپا پاتشا اسكەرىندەگى گەورگي تۋىنا، تەڭىز اسكەرلەرىنىڭ كۇنقاعارسىز (بەزكوزىركا) باس كيىمىنە، ۇزدىك پولكتار مەن كەمەلەردىڭ تۋىنا تاعىلعان. ونىڭ ەڭ تۇڭعىش يەگەرى م.كۋتۋزوۆ ەدى. ۇتىرى كەلگەندە ايتا كەتەيىك، كۋتۋزوۆ رەسەيدىڭ قولدان كەمەڭگەر ەتىپ جاسالعان قولباسشىسى. ول بىردە-ءبىر سوعىستا ءوز تاكتيكاسىمەن جەڭىسكە جەتكەن جان ەمەس. تاعى دا ۇتىرى كەلگەندە ايتا كەتەيىك، وسىدان بىرەر جىل بۇرىن ۋكراينا حالقىنىڭ كوزقاراسى ەكىگە بولىنۋىنە دە وسى گەورگي لەنتاسى سەبەپ بولعان ەدى. سوندا سول تاسپانى جەلبىرەتىپ جۇرگەن قازەكەمنىڭ كورشى ەلدەرگە كۇلكى بولماعان نەسى قالدى؟! بۇل ماراپات پاتشا وكىمەتى قۇلاعاننان كەيىن 1917 جىلدان بىلاي قاراي كەڭەستىڭ بىردە-ءبىر ماراپات بەلگىسىنە پايدالانىلعان ەمەس. ونى كەڭەس وكىمەتى قۇلاعاسىن يمپەرياشىل اۋرۋى قايتادان قوزعان رەسەي باسشىلارى 1992 جىلى اۋليە گەورگي وردەنى جانە گەورگي كرەسى ەتىپ قالپىنا كەلتىردى. ال 1942 جىلدان باستاپ، ياعني، ءبىز ايتىپ وتىرعان 1941-1945 جىلدارداعى سوعىس كەزىندە كسرو باسشىلارى گەورگي تاسپاسىنىڭ داستۇرلىك جالعاسى رەتىندە «گۆارديالىق تاسپا» دەگەندى بەكىتتى. ول كەيىن 1943 جىلدان باستاپ «داڭق» وردەنى مەن «گەرمانيانى جەڭگەنى ءۇشىن» مەدالىنىڭ توسبەلگىلەرىنە (كولودكا) پايدالانىلدى.

كورىپ وتىرسىز، تۇرىكتەرمەن سوعىسقان پاتشالىق رەسەي دە، گەرمانيامەن سوعىسقان، قۇداي جوق دەپ ۇرانداتقان كەڭەستىك رەسەي دە  وزدەرىنە قىزمەت ەتكەن ادامدى ءوز ءدىنىنىڭ اۋليەسىنىڭ اتى-ءجونى جازىلعان ماراپاتپەن «جارىلقايدى» ەكەن. سوندا مۇنىڭ ارجاعىندا يمپەرياشىلدىق، شوۆينيستىك جىمىسقىلىق جوق دەي الاسىز با؟ ەندەشە، رەسەي باسشىلارى ءوز اسكەرىنىڭ قۇرامىندا سوعىسقان بۇراتانا حالىقتارعا ولاردىڭ ۇلتتىق باتىرلارىنىڭ، مىسالى قازاقتارعا سارتاي، قابانباي، بوگەنباي باتىرلار اتىنداعى، باشقۇرتتارعا سالاۋات يۋلاەۆ، قىرعىزدارعا ماناس اتىنداعى، تۇركىمەندەرگە جونەيىت باتىر اتىنداعى سياقتى ماراپاتتاردى تاعايىنداۋ ەسىنە كەلمەدى دەي الاسىز با؟ جوق. بۇل جەردە تەك رەسەي مۇددەسى عانا بار دەپ باتىل ايتۋعا ابدەن بولادى. ايتپەسە، 1945 جىلى جەڭىس تويىن تويلاپ جاتقان مايور، پولكوۆنيكتەردەن باستاپ، گەنەرالدار مەن مارشالدارعا شەيىن «زا پوبەدۋ رۋسسكوگو ورۋجيا»، «زا رۋسسكۋيۋ ارميۋ»، «زا توۆاريششا ستالينا!»، «زا رۋسسكي نارود» دەپ اراق تولى ريۋمكالارىن سىڭعىرلاتىپ توست كوتەرۋىنىڭ ءوزى-اق ءار نارسەدەن حابار بەرىپ تۇرعان جوق پا؟

ەكىنشى ءبىر ماسەلە «جەڭىس تويىنا» بايلانىستى. بۇل سوعىستا ەكى جاقتىڭ اربىرىنەن ونداعان ميلليون بەيكۇنا پەندە وپات بولدى. بەيكۇنا دەيتىن سەبەبىمىز ءىشىنارا بولماسا، ولاردىڭ كوپشىلىگى ءوز وكىمەتىنىڭ الداپ-ارباپ، نە زورلىقپەن ايداپ سالۋىمەن سوعىسۋشىلار-تۇعىن. ولاردىڭ ەشقايسىسى انا قۇرساعىنان قانقۇمار، قانىشەر بولىپ تۋعان جوق. ولار ادام ولىگىن، ادام قانىن سوعىسقا كەلىپ كوردى. ولار ەگەر قارسى جاقتىڭ ادامىن اۋەلى ولتىرمەسە، ول ءوزىن ولتىرەتىنىن ۇيرەندى. ءسال ارتىقتاۋ بولسا دا مىسال كەلتىرە كەتەيىك. مەنىڭ اكەم سول سوعىستان امان ورالعانداردىڭ (جارالانىپ) ءبىرى. كەنجە بالا بولعاندىقتان اتادان ۇيرەنگەن ادەتىممەن «اتا، نەشە نەمىس ءولتىردىڭ؟» دەپ سۇراعان سايىن: «قوي، ءا-ءا! نەعىلام جازىقسىز ادامنىڭ قانىن توگىپ؟! ولار دا ادام بالاسى. ولار دا ءبىز سەكىلدى باستىقتارىنىڭ ايداۋىمەن جۇرگەندەر عوي. «اگون!»، «ىستىرلايتە!» دەگەن ساتتە باسىمدى تومەن ءيىپ، كوزىمدى جۇمىپ اتىپ-اتىپ جىبەرەتىنمىن» دەيتىن مارقۇم. ال ەكىنشى ءبىر شالدارعا ونداي سۇراق قويساڭ، قوقيلانىپ پالەن نەمىس ءولتىردىم دەپ وتىرىك-شىنى ارالاس ءسوزدى توگىپ-توگىپ تاستايتىن ەدى. مۇنى ايتىپ وتىرعان سەبەبىم، قازىرگى ۇرپاقتىڭ دا سول سوعىسقا كوزقاراسى وسى ەكى شالدىڭ پىكىرىندەي دەسەك تە بولاتىن شىعار. ءيا، 9-مامىر كۇنگى «جەڭىس تويىنان» ۋكراينا مەن گرۋزيا الداقاشان باس تارتتى. وزگەلەر ءدال ءبىزدىڭ قازەكەمشىلەپ ءبىر جىل بۇرىن قاۋىرت ىسكە كىرىسىپ جاتقان جوق. بۇل مەرەكە گەرمانيادا قارالى كۇن رەتىندە اتاپ وتىلەدى. سوندا ءبىر جۇرتتىڭ قارالى كۇنىن، ەكىنشى جۇرت ۇلى مەيرام دەپ قىرۋار قارجى جۇمساپ، ۇلان-اسىر توي تويلاۋى دۇرىس دەي الامىز با؟ اۋ، اشەيىندە قايعى دا، قۋانىش تا بۇكىل ادامزاتقا ورتاق دەيتىنىمىز قايدا؟ الەمنىڭ نەبىر ويشىلدارى جالپى «جەڭىس تويىن تويلاۋ» دەگەندى ۇلكەن قاتەلىك دەپ بىلگەن. نەگە دەسەڭىز، سول جەڭىس جولىندا جوعارىدا ايتقانىمىزداي ميلليونداعان بەيكۇنا پەندە اپات بولدى. بۇل سولاردىڭ ولىمىنە، توگىلگەن قانعا قۋانىپ، شاتتانۋمەن بىردەي دەيدى سول ويشىلدار. ال يسلام دىنىندە قانشاما مەيرام، مەرەكە بولعانىمەن «جەڭىس تويى» دەگەن توي جوق. ەڭ قاسيەتتى دە، ەڭ كيەلى دىنىمىزدە ول كۇناھارلىق بولىپ ەسەپتەلەدى. دىنىمىزگە دۇشپان كەيبىر مەملەكەتتەر قانشا جەردەن كىم جاساعانىن وزدەرى عانا بىلەتىن جارىلىستاردىڭ ءبارىن «يسلام تەرروريستەرى»، «يسلاميستەر جاسادى» دەپ دۇنيەنى دۇرلىكتىرگەنىمەن، يسلام ءدىنى ناحاقتان قان توگۋگە، ولار ايتقانداي ء«وزىن-ءوزى جارىپ جىبەرىپ» شاھيد اتانۋعا قارسى جانە ونى زور كۇنا دەپ ەسەپتەيتىنىن ەشقاشان ەستەن شىعارماۋىمىز ءلازىم. قىسقاسى، وتكەن عاسىردىڭ 1941-1945 جىلدار ارالىعىندا بولعان سوعىستى قازاقتار دا ۇلى وتان سوعىسى دەۋى كەرەك پە جوق پا، «جەڭىس تويىن» سونشاما دۇبىرلەتىپ تويلاۋ دۇرىس پا دەگەن پىكىرلەر قازىر ەكىگە جارىلىپ تۇرعانىن ەشكىمنەن دە جاسىرا المايسىز. ونىڭ قايسىسى دۇرىس، قايسىسى بۇرىس ەكەنىن الديار–تاريح ءوزى ءالى-اق ايتادى.

Abai.kz