وسىدان 100 جىل بۇرىن "قازاق" گازەتىندە جارىق كورگەن ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ لەۆ تولستويدان اۋدارعان مىنا اڭگىمەسىندە عيبرات مول. وقىڭىز. اڭگىمەنى تاۋىپ، وقىرمانعا ۇسىنعان م. اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى جىلبەك سەنبەكۇلىنا العىس بىلدىرەمىز.

Abai.kz

بالالار ويناپ ءجۇرىپ، جۇمىرتقاداي ءبىر نارسە تاۋىپ الادى. ورتاسىندا بيداي سىزىعىنداي سىزىعى بار. تۇرپاتى ناق بيدايداي.
ءبىر جولاۋشى بالالاردان 5 تيىنعا ساتىپ الىپ، قالاعا اپارىپ، تابىلمايتىن نارسە دەپ پاتشاعا قىمباتقا ساتادى.
پاتشا دانىشپانداردى جيىپ سۇرايدى «بۇ جۇمىرتقا ما، بيداي ما؟» دەپ. دانىشپاندار ولاي-بۇلاي الىپ قارادى، بىراق پاتشانىڭ سۇراعان سوزىنە ءجوندى جاۋاپ بەرە المادى. تەرەزە الدىندا جاتقان نارسەنى تاۋىق كەلىپ شوقىپ تەسەدى. جۇرت بيداي ەكەنىن ءبىلدى. دانىشپاندار پاتشاعا ايتىپتى: «بۇل كادىمگى ارىش بيداي ەكەن» دەپ. پاتشا بيدايدى تاڭ-تاماشا قىلىپ، قايدا ءھام قاي ۋاقىتتا شىققان بيداي بۇل، تابىڭدار دەپ دانىشپاندارعا جارلىق قىلادى.
دانىشپاندار ويلايدى-ويلايدى، تالاي كىتاپتاردى ءتىنتتى، تۇك تابا الماي، پاتشاعا كەلىپ ايتادى: ء«بىز تۇك تاپپادىق. كىتاپتا بۇل تۋرالى ەشنارسە ايتىلماعان ەكەن. مۇنىڭ جايىن مۇجىقتان سۇراۋ كەرەك».
بۇل سياقتى بيداي قاي جەردە ءھام قاي كەزدە ەگىلگەنىن ەستىگەندەرى بار ما ەكەن دەسەدى. پاتشا شابۋىل شاپتىرىپ، كارىنىڭ كارىسى شال مۇجىق تاۋىپ اكەلۋگە بۇيىرادى. ايتقانىنداي شالدى تاۋىپ، پاتشاعا الىپ كەلەدى. اۋزىندا ءتىسى جوق، بويىندا كۇشى جوق، تانىندە ەت جوق، كوز شالا، قۇلاق مۇكىس ادام سىنى جوق قۋراپ تۇرعان ءبىر شال ەكى تاياققا سۇيەنىپ پاتشاعا كەلەدى. پاتشا بيدايدى كورسەتەدى. شالدىڭ كوزى شالا، وڭدى كورە الماي، كورگەنىن كورىپ، كورمەگەنىن قولىمەن سيپاپ قارايدى.
— اقساقال، بۇل بيداي قايدان شىقتى ەكەن بىلەسىڭ بە؟ ءوزىڭ مۇنداي بيدايدى ەگىپ كورگەنىڭ بار ما؟ ءوزىڭ ەكپەسەڭ دە ساتىپ العانى بار ما؟ قايدا ءھام قاي ۋاقىتتا ساتىلعانىن بىلەسىڭ بە؟ — دەپ پاتشا شالدان سۇرادى. شال قۇلاعى مۇكىس ايتقان سوزدەردى ازەر ەستىپ، ارەڭ ءتۇسىنىپ، ازەر جاۋاپ بەرەدى:
— جوق، مەن مۇنداي بيدايدى ەگىپ تە، ورىپ تا، كىسىدەن ساتىپ الىپ تا كورگەنىم جوق. ساتىپ العان بيداي مۇنداي ءىرى ەمەس، قۋ شولمەك بولاتىن. مەنىڭ اكەمنەن سۇراۋ كەرەك. مۇنداي بيداي قايدان شىققانىن سول بىلمەس پە ەكەن؟ — دەيدى ولىمتىك شال. پاتشا شالدىڭ اكەسىنە كىسى جىبەرەدى. جىگىتتەر تاياعىنا سۇيەنگەن ءبىر شالدى پاتشاعا الىپ كەلەدى. پاتشا بۇعان بيدايدى كورسەتەدى. شالدىڭ كوزى كورمەيدى ەكەن. بيدايدى الىپ قارايدى. — كانە، اقساقال، بۇل قاي جەرگە شىققان بيداي ءھام قاشان شىققان بيداي؟ ءوزىڭ ەگىپ كورگەنىڭ بار ما؟ — دەپ پاتشا شالدان سۇرادى.
قۇلاعىنىڭ ازىراق قاعىسى بولسا دا، بالاسىنان اناعۇرلىم پىسىق، بويى سەرگەك، جاس كورىنەدى. 
— جوق، مەن مۇنداي بيدايدى ومىرىمدە ەككەنىم دە جوق، ورعانىم دا جوق، كىسىدەن ساتىپ العانىم دا جوق. مەن ومىرىمدە اقشا دەگەندى ەستىگەنىم جوق. ءبىزدىڭ زامانىمىزدا حالىق ءوز نانىن ءوزى جەيتىن، اشارشىلىق بولسا، بار نانىن كورشىسىمەن ءبولىپ جەيتىن. بۇل بيداي قاشان ءھام قاي جەرگە شىققان بيداي ەكەنىن مەن بىلە المادىم. ءبىزدىڭ بيدايلار وسى كۇنگى بيدايدان شىعىم دا، ۇلكەن بولۋشى ەدى، بىراق ناق مۇنداي ءىرى بولمايتىن. اكەم ايتۋشى ەدى، ونىڭ زامانىنداعى بيدايلار وتە ۇلكەن ءھام شىعىمدى بولۋشى ەدى دەپ. سونان سۇراساڭ ەكەن، — دەيدى بۇل شال دا.
پاتشا شالدىڭ اكەسىن شاقىرتادى. بالاداي ويناپ جىمپىڭداعان، قۇپ-قۋناق شال پاتشاعا جۇگىرىپ كەلىپ سالەم بەرەدى. قۇلاعى ساپ-ساۋ، كوزى جايناعان شوقتاي، ءسوزى سۋداي سىرعيدى.
پاتشا بيدايدى شالعا كورسەتەدى. شال بيدايدى قولىنا الىپ، اينالدىرىپ قارادى.
— كوپ زامان بولدى شىراعىمدى كورمەگەلى، — دەپ شال بيدايدى تىستەپ، ءۇزىپ الىپ، شايناپ، ناق ءوزى دەيدى.
— ايتشى، اتا، قاي ۋاقىتتا، قاي جەردە مۇنداي بيداي شىققان؟ ءوزىڭ ەگىپ، ءوزىڭ ورىپ پا ەدىڭ مۇنداي بيدايدى؟ جوق، ەككەندەردەن ساتىپ الۋشى ما ەدىڭ؟ — دەپ پاتشا مۇنان دا سۇرايدى.
— مەنىڭ زامانىمدا، — دەيدى شال — بۇل بيداي قايدا بولسا، سوندا شىققان. مەنىڭ جەپ وسكەن نانىم، كورشىمدى سىيلاعانىم وسى بيداي. مەنىڭ ەگەتىنىم دە، ورا باستىراتىنىم دا وسى بيداي ەدى.
— بۇل بيدايدى، اتا، ءوزىڭ ەگەتىن بە ەدىڭ، جوق ساتىپ الۋشى ما ەدىڭ؟ — دەپ پاتشا تاعى قايتادان سۇرادى.
شال مۇرتىنان كۇلدى.
— ءبىزدىڭ زامانىمىزدا ساتقاندى كىم كورگەن؟ ساتقان كۇنا ەمەس پە؟ وندا اقشاڭدى كىم بىلگەن؟ اركىمنىڭ ءوز نانى وزىنە جەتەرلىك بولاتىن، — دەيدى شال.
— بۇل بيدايدى قايداعى ەگىندىككە ەكتىڭ، ول ەگىندىك وزىڭدىكى مە ەدى؟ — دەپ پاتشا تاعى سۇرادى.
— مەنىڭ ەگىندىگىم — قۇداي جەرى. قاي جەردى جىرتسام، سول جەر مەنىڭ ەگىندىگىم. ەڭبەگىم، تەرىم سىڭگەن جەر مەنىكى. قۇداي جەرى كىم ەڭبەك سىڭىرسە، سونىكى. جەردىڭ مەنىكى — سەنىكى بولۋىنىڭ جالعىز شارتى جالعىز-اق ەڭبەك. تاعى دا تابان اقى، ماڭداي تەر مەنىكى-سەنىكى بولادى. جەردىڭ مەنىكى-سەنىكى بولۋى تابان اقى، ماڭداي تەر سىڭۋىنەن، — دەيدى شال.
— تاعى ەكى اۋىز سوزىمە جاۋاپ ەتشى، اتا، — دەپ پاتشا سۇرادى:
— بۇرىن نەگە مۇنداي بيداي شىققان، ەندى نەگە شىقپايدى؟ بۇل — ءبىرى. سەنىڭ نەمەرەڭ ەكى تاياقپەن سۇيرەتىلىپ كەلدى. بالاڭ تاياققا سۇيەنىپ كەلدى. سەن تاياقسىز كەلدىڭ. كوزىڭ شوقتاي جايناپ تۇر، ءتىسىڭ تۇگەل، پىشاقتاي وتكىر، ءسوزىڭ انىق، بويىڭ قۋناق، كەسكىنىڭ جاقسى، ءپىشىنىڭ ءتۇزۋ. بۇل نەدەن مۇنشا ەكى ءتۇرلى بولدى؟ — دەيدى.
— ادام بالاسى قۇداي كورسەتكەن تابان ەتى، ماڭداي تەرىمەن كۇنەلتكەن تازا جولدان شىعا جايىلدى. سىعالاعانى كورشى قازىناسى، كورشى پۇلى بولدى. بۇرىنعىلار ءوز تابان ەتى، ماڭداي تەرىنە جالدانعان. قۇداي كورسەتكەن حاق جولمەن جۇرگەن. ەندىگى ادام ىزدەگەنى ارامزالىق، كورشى قازىناسى، بوتەننىڭ پۇلى. سەن سۇراعان ەكى ءتۇرلى كۇي وسىدان بولعان، — دەيدى شال.

ءتارجىما ەتكەن قىر بالاسى ء(اليحان بوكەيحانوۆتىڭ لاقاپ اتى)
قازاق، 1915, № 139, 30 يۋل.

Abai.kz