قازىرگى تاڭدا كەلەڭسىز وقيعالاردىڭ سەبەبىن نەگە بەيبىت دىننەن ىزدەيمىز؟ ساياسي كۇشتەر مۇنى قالاي پايدالانۋدا؟ اقپاراتتىق جاۋاپكەرشىلىكتى قايتسەك ارتتىرامىز؟ وسى جانە وزگە دە ساۋالدارعا قر مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگى ءدىن ىستەرى كوميتەتىنىڭ توراعاسى عالىم شويكين جاۋاپ بەرەدى.

- عالىم نۇرماعامبەتۇلى، جاسىراتىنى جوق، اقپاراتتىق جاھاندانۋ زامانىندا ءدىن تۋرالى تۇسىنىككە جەڭىل قارايتىن بولدىق. وقيعانى جاريالاۋ بارىسىندا ءسوزدىڭ ءتۇپ-توركىنىنە اسا ءمان بەرمەيمىز. دىندە ەكسترەميزم بولمايتىنىن بىلسەك تە، ء«دىني ەكسترەميزم» دەگەندى ءجيى قولدانامىز. بۇل اقپاراتتىق جاۋاپكەرشىلىكتىڭ ازايعانىن بىلدىرمەي مە؟

- وكىنىشكە قاراي، بۇل ماسەلە ءدىن تاقىرىبىن قوزعايتىن كوپتەگەن شەتەلدىك جانە وتاندىق بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنا ءتان. ماسەلەن، سيريا مەن مىسىردا بولىپ جاتقان وقيعالاردى، سونىمەن قاتار قازىرگى زامانداعى يسلام مەن مۇسىلماندى سيپاتتاۋ بارىسىندا ءسوزدىڭ توركىنىنە، ءمان-ماعىناسىنا نازار اۋدارماي، جەكە رەداكتسيالىق لەكسيكانى پايدالانادى. ناتيجەسىندە باق-تاعى اقپارات تاراتۋ جاۋاپكەرشىلىگى مەن ساپاسى بارعان سايىن كەرى كەتۋدە.

ءتىپتى، «يسلاميزم»، «يسلاميست»، «جيھادشى»، «يسلام ەكسترەميسى»، «يسلام تەرروريسى»، «يسلام سودىرلارى» دەگەن سوزدەر قوعام قايراتكەرلەرى مەن جۋرناليستەردىڭ، ءتىپتى قاتارداعى وقىرماننىڭ سوزدىك قورىنا تەرەڭ بويلاپ كەتكەن.

- ولاي بولسا يسلام مەن تەرروريزمدى قاتار قولدانۋعا تىيىم سالۋ كەرەك شىعار؟

- تىيىم سالۋ مۇمكىن ەمەس، بىراق ۇسىنس جاساعان دۇرىس بولار. جۋىردا كورشىلەس رەسەيدىڭ پارلامەنت مۇشەلەرى جوعارىدا ايتقان سوزدەر مەن سويلەمدەردى باق-تا پايدالانۋدى دوعارۋ كەرەك دەگەن ورىندى ۇسىنىس جاساعان بولاتىن. بۇل رەتتە ش.سەراليەۆ دەگەن ازامات: «مۇنداي كوزقاراس ادام ساناسىندا «يسلام مەن تەرروريزم – ءبىر» دەگەن سىڭارجاق وي قالىپتاستىرادى. مۇسىلمانداردىڭ بارلىعى اۆتوماتتى تۇردە قاراقشىلاردىڭ، جان العىشتىڭ، تەرروريستىڭ قاتارىنا جاتقىزىلادى»، - دەگەن دۇرىس پىكىرىن بىلدىرگەن بولاتىن. ونىڭ ۇسىنىسىن مەملەكەتتىك دۋما اقپاراتتىق ساياسات كوميتەتىنىڭ مۇشەلەرى قولداپ، «يزۆەستيا» گازەتى بۇل تۋرالى اقپارات تاراتقان ەدى.

ال اقش پرەزيدەنتى باراك وباما بولسا، فرانتسيادا بولعان تەررورلىق ارەكەتتەردەن سوڭ، پاريج قاسىرەتىنە قاتىستى ءوز مەملەكەتىنىڭ ۇستانىمىن بىلدىرە وتىرىپ، ونى باسقاشا سيپاتتاۋ قاجەتتىگىن ايتتى. «Charlie Hebdo» رەداكتسياسىندا بولعان تەرروريستىك ارەكەتتى ايىپتاۋ بارىسىندا ب.وباما مەن اقش مەملەكەتتىك حاتشىسى د.كەرري جيھادشىلىق، يسلاميزم جانە راديكالدى يسلام جايىندا بىردە-ءبىر ءسوز ايتپاي، «تەرروريزم» جانە «ەكسترەميزم» تۇسىنىكتەرىمەن عانا شەكتەلدى.

- بۇدان رەسەي مەن اقش-تىڭ ۇستانىمىن قالاي تۇسىندىرۋگە بولادى؟

- بۇل رەتتە تەرروريستەردىڭ بارلىعى ءدىندى قاناۋشىلىق پەن قاتىگەزدىكتى اقتاپ الۋ ءۇشىن پايدالاناتىنىن ايتۋىمىز كەرەك. ولاردىڭ كوزدەگەن ماقساتى – ءارتۇرلى مەملەكەتتەردە حالىق پەن رەسمي بيلىك وكىلدەرىنىڭ دىنگە دەگەن كوزقاراسىن بۇزۋ. ال ءبىز جوعارىدا اتالعان «يسلاميزم»، «جيھادشىلىق»، «راديكالدى يسلاميست» جانە ت.ب. سوزدەر مەن ءسوز تىركەستەرىن قولدانۋ، ارقىلى ولاردىڭ ءىس-ارەكەتتەرىن بەيبىت دىنمەن بايلانىستىرامىز.

CNN ءتىلشىسى وبامادان وسى سوزدەردەن نەلىكتەن قاشقاقتايتىنىن سۇراعاندا، اقش پرەزيدەنتى: «ەشقايسىسى وسى ماسەلەلەردىڭ ءتۇپ تامىرى مۇسىلمان قوعامداستىقتارىنان باستالاتىنىن جوققا شىعارمايدى. الايدا مۇسىلمانداردىڭ باسىم كوپشىلىگى اتالمىش يدەولوگياعا قارسى ەكەنىن دە ەسكەرۋىمىز قاجەت»، - دەگەن بولاتىن.

قازىر كوپتەگەن باتىستىق جانە باتىستىق ەمەس جۋرناليستەر مەن بلوگەرلەر يسلام مەن قاناۋشىلىقتى، تەرروردى جانە جاپپاي ادام ءولتىرۋ ارەكەتتەرىن ۇشتاستىرۋ ءۇشىن بەلگىلى ءبىر قالىپتى پايدالانادى.

- سوندا، ولاردىڭ پايدالاناتىن سوزدەرى مەن تۇسىنىكتەرى كىمگە پايدالى؟ شىن مانىندە «يسلاميست» دەگەن كىم؟

- بۇل ءسوزدى ەركىن تۇسىندىرەتىن بولساق، وندا «يسلاميست» جاۋىنگەر مۇسىلمان دەگەن ماعىنا بەرەدى. ال Useful english dictionary نەمەسە پرينستون ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ سوزدىگىندەگى «يسلاميست» - يسلامي ءبىلىم-عىلىمدى مەڭگەرگەن عالىم نەمەسە قاراپايىم ءدىندار مۇسىلمان. ياعني، يسلام جايىندا كوپ بىلەتىن، شاريعات تارتىبىمەن ءومىر ءسۇرۋدى قالايتىن ءدىنشىل ادامدى بىلدىرەدى.

– ء«ال-قايدا» نەمەسە سيريادا، نە بولماسا دۇنيەنىڭ باسقا بولىگىن شارلاپ جۇرگەن، تاڭداپ-تالعاماي، وڭدى-سولدى ادام ءولتىرىپ جۇرگەن «يگيش-ءتى» يسلاميست دەپ ايتۋعا بولا ما؟

– ارينە، جوق. مۇنداي ادام – ەڭ الدىمەن، قىلمىسكەر، تەرروريستىك ۇيىم مۇشەسى. بۇرىن مۇسىلمانشىلىقتى ۇستانىپ، سەكتا نەمەسە تەرروريستىك ۇيىمعا تارتىلعان، ءدىني سوزدەردى پايدالانىپ، يسلامنىڭ بۇزىلعان، بۇرمالانعان تالداماسى ارقىلى ءوز ارەكەتتەرىن جاسىرۋعا تىرىسقان ادام.

ەگەر قاراقشى توپتىڭ مۇشەلەرى، يسلام دىنىنە ەش قاتىسى بولماسا دا، وزدەرىن «يسلام مەملەكەتى» دەپ جاريالاسا، يسلام مەملەكەتى دەگەن تۇسىنىكتى بۇرمالاپ، ونى باق-تا سولاي اتاۋ كەرەك پە؟ ارينە، تاعى دا جوق دەپ ويلايمىن.

- دەمەك، قاراقشى توپ مۇشەلەرى يسلامعا قاتىسى بولماي-اق، وزدەرىن «يسلام مەملەكەتى» دەپ اتاسا، ونى باق-تا ءدال سولاي جاريالاسا، بۇل يسلام مەملەكەتى دەگەن تۇسىنىكتى بۇرمالاۋ بولىپ تابىلماي ما؟

- ەۋروپا مەن امەريكا ساياساتكەرلەرى ISIS, ISIL دەگەن قىسقارتىلعان ءسوزدى ءجيى پايدالانادى. ولاردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، اتالمىش توپ وكىلدەرى ءۇشىن ءدىن – جاۋىزدىق ارەكەتتەردى جاسىرۋ ماقساتىندا قولداناتىن بۇركەمە اياسى.

ەكراننان ساناسى ۋلانعان بالالاردىڭ «وقىتۋشى-نۇسقاۋشىلارىنىڭ» كەڭەسىمەن ءدىندى قورعاۋ ءۇشىن دەپ، وڭاي ادام ءولتىرىپ جاتقانىن كورىپ ءجۇرمىز. الايدا 40-تان استام الەم ەلدەرىندە ءومىر سۇرەتىن 1 ملرد-تان استام مۇسىلمان يشيم جانە وعان ۇقساس تەرروريستىك ۇيىمداردىڭ يدەولوگياسىن جاقتامايدى ءارى ولاردىڭ يسلام ءدىنىن ءتۇسىندىرۋ تالپىنىسىن الداۋ مەن سەكتا ەكەنىن ءتۇسىنىپ، قابىلدامايدى دا.

كوپتەگەن يسلام عۇلامالارى مەن شەيحتارى «قاسيەتتى جيھادتى» ءتۇسىندىرىپ، ونىڭ جەكە باس كۇنالارى مەن قۇمارلىقپەن كۇرەس، ءوز بويىنداعى كەمشىلىكتەردەن ارىلۋ، ىشتارلىق پەن وشپەندىلىكتى تيۋ ەكەنىن ايتتى، وسىلايشا تىيىم سالىنعان ەكسترەميستىك جانە تەرروريستىك ۇيىم مۇشەلەرى ارەكەتىنىڭ، ولاردىڭ كىناسىز ادامداردى – جۋرناليستەردى، ەرىكتىلەردى، ايەلدەر مەن بالالاردى ءولتىرۋىن «جيھادپەن» ەش سايكەس كەلمەيتىنىن ەسكەرتتى.

- ءبىز نە سەبەپتى بۇعان نازار اۋدارمايمىز؟

- شىنىندا، ءبىز «جيھادشى»، «شاحيد»، «يسلاميست» جانە تاعى باسقا سوزدەردى قولدانۋ ارقىلى ادامداردى جالعان تۇسىنىككە جەتەلەپ كەلەمىز. وسىلايشا، قاراپايىم مۇسىلمان ادامىن زايىرلى اقپارات كوزدەرىنەن الىستاتىپ وتىرمىز. ارينە، ءوزىنىڭ اقپاراتتىق ساياساتى تۇرعىسىنان «كىرشىكسىز تازا» اقپارات قۇرالدارى دۇنيە ءجۇزى بويىنشا جوق. قازىرگى باق-تىڭ ساياساتپەن استارلاسىپ جاتاتىنى تاعى بار. سوندىقتان، بەيتاراپتىق ساقتاۋ بارعان سايىن قيىنداي تۇسۋدە. الايدا، قوعام جۋرناليستەردى ناق وسى جوعارى ساپاسى ءۇشىن باعالايدى ەمەس پە؟

ساراپشىلاردىڭ ايتۋىنشا، بەلگىلى ءبىر تەرميندەردى قولدانباۋ، باسپاسوزدە سان الۋان فيلولوگيالىق قيىندىقتارعا اكەپ تىرەيدى، سوندىقتان ناقتى تەرروريستىك جاعدايعا اسەر ەتۋ مۇمكىندىگى دە بولمايدى. مەن بۇعان كەلىسپەيمىن. ولاردىڭ قاي دىنگە جاتاتىنى تۋرالى اقپارات قانشالىقتى از ايتىلاتىن بولسا، وزدەرىنە نازار اۋدارتۋ، اسىرەسە ءدىندى دۇرىس تۇسىنەتىن جاستاردى ءوز قۇرامىنا تارتۋ ارەكەتى دە سونشالىقتى ازاياتىن بولادى.

بۇگىن، الەمدىك جانە ايماقتىق باق-تى كورىپ، وقي وتىرىپ، دۇنيە جۇزىندە يسلام مەن مۇسىلماندار تۋرالى، ولاردىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق سالاداعى جەتىستىكتەرى، باسقا ءدىن وكىلدەرىمەن دوستىق قارىم-قاتىناستارى، قيىن جاعدايدا كومەك كورسەتكەندەرى جايىندا بىردە-ءبىر جاعىمدى جاڭالىق جوق دەگەن تۇجىرىم قالىپتاسادى. سوندا رەيتينگ پەن كەمشىلىك فاكتىلەر پوزيتيۆ پەن تاتۋلاستىقتان ماڭىزدى بولعانى ما؟ ءبىز وسى تەرىس اقپاراتتار ارقىلى وزگە سەنىم يەلەرى مەن مۇسىلماندار اراسىنداعى وشپەندىلىكتى ودان سايىن ءورشىتىپ، ەكسترەميستەر مەن تەرروريستەرگە قولداۋ ءبىلدىرىپ جاتقان جوقپىز با؟

- ياعني، وتاندىق ءباسپاسوز ءدىني تەرميندەردى قولدانعاندا ابايلاۋ كەرەك دەيسىز عوي...

- ءدال سولاي. مىسالى، مۇسىلماندارمەن قاتار ءومىر ءسۇرىپ كورمەگەن پروتەستانتتىق شتاتتارداعى امەريكالىقتار امەريكانىڭ يسلام ءدىن وكىلدەرىن «جيھادشىلار»، «شاحيدتەر» دەپ ساناپ، ولاردى دۇكەندەردەن كورگەن كەزدە، ات-تونىن الا قاشاتىنىن، نە بولماسا جاستارىنىڭ مۇسىلمانداردى قارا تاسقا (قاعباعا) تابىنۋشى سانايتىنىن وقىعاندا، كورگەندە، باق-تىڭ ءوز ەلدەرىندەگى قاراپايىم ادامدارىنىڭ ساناسى مەن كوزقاراسىنا قانشالىقتى اسەر ەتە الاتىنىن تۇسىنەسىڭ.

سوندىقتان ءدىن سياقتى نازىك دۇنيەنى قوزعاعان كەزدە، ماتەريالدى ءمان-ماتىنمەن بايلانىستىرايىق. وسى رەتتە قازاقستاندىق باق-تى، ساياساتكەرلەردى، قوعام قايراتكەرلەرىن تەرروريستەر مەن قىلمىسكەرلەردىڭ ءدىنى مەن ۇلتىنا تيىسپەي، ءوز اتىمەن اتايىق دەگەندى ايتقىم كەلەدى.

تەرروريست – اتەيست، مۇسىلمان نەمەسە حريستيان بولا ما، ول – ەڭ الدىمەن، تەرروريست. سوندىقتان وعان ءدىني تەرميندەردى قوسۋ قاجەت ەمەس. ءبىزدىڭ قوعام سانى از ەكسترەميستەردىڭ كوپ قىرلى مۇسىلمان الەمىن تۇتاستاي جەك كورىنىشتى ەتىپ كورسەتۋ ارەكەتىنىڭ جەتەگىندە كەتپەۋ كەرەك. وسى ماسەلەنى ءتۇسىنىپ، بۇگىندە قازاقستان مەملەكەتى مەن ازاماتتىق قوعام بىرلەسە وتىرىپ، كسەنوفوبيانىڭ، ەكسترەميزمنىڭ، ارانداتۋشىلىق انتيكونفەسسيالىق جانە ءوزارا ارازدىق ارەكەتتەردىڭ ەل ىشىندە تارالۋىن الدىن الۋى جولىندا بارلىق ءىس-شارالاردى جاساپ كەلەدى. بۇل – ءبىزدىڭ باستى جەتىستىگىمىز.

توبىقتاي ءسوزدىڭ ءتۇيىنىن ايتار بولسام، جاقسىلىق پەن توزىمدىلىك ءدىنى ەسەپتەلەتىن ناعىز ءدىندى حالىقارالىق قاراقشىلار مەن سودىرلارعا تەڭەۋدى دوعارايىق.

تەرمينولوگيا مەن تۇجىرىمدالعان ويدى ءبىلۋ ءارى پايدالانۋ، ولاردىڭ ەلىمىزدە جاسامپاز نەمەسە قيراتۋشى ءرول اتقاراتىنى تەك وزىمىزگە، جاۋاپكەرشىلىگىمىز بەن ۇستانىمىمىزعا بايلانىستى.

Abai.kz

دەرەككوز: http://bnews.kz/kk/news/post/257505/