بيىل ەلىمىز تۇڭعىش مەملەكەتىمىزدىڭ نەگىزىن قالاعان قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعىن كەڭ كولەمدە اتاپ وتپەكشى. بۇل ۇلى مەرەيتويدىڭ وتكىزىلۋى ەلباسىمىزدىڭ 2014 جىلعى «نۇرلى جول – بولاشاققا باستار جول» اتتى جولداۋىندا رەسمي تۇردە مالىمدەنىپ، قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعىنا جاڭا قازاقستاندىق ءپاتريوتيزمدى ۇرپاق جادىنا سىڭىرۋدە ايرىقشا رولگە يە دەپ باعا بەرىلگەن بولاتىن. ەلباسىمىز اتاپ وتكەندەي، قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلعان ءساتىن اتاپ ءوتۋ قازاقستاندىق مەملەكەتتىلىكتىڭ جانە وتانشىلدىقتىڭ نىعايۋىنا سەپتىگىن تيگىزۋى ءتيىس.  

وتكەن دەرەكتەرگە جانە قازىرگى قولدانىستاعى مالىمەتتەرگە سۇيەنەتىن بولساق، قازاق حاندىعىنا دەيىن ءبىزدىڭ اۋماعىمىزدا ساق، عۇن، تۇرىك قاعاناتتارى، التىن وردا، كوشپەلى وزبەك مەملەكەتتەرى جانە باسقا دا ەتنيكالىق قوعامداستىقتار مەن مەملەكەتتىك قۇرىلىمداردىڭ وتكەندىگى بەلگىلى. سونىڭ ىشىندە XV ع. ءبىرىنشى جارتىسىندا باتىسىندا جايىقتان باستاپ، شىعىسىندا بالقاش كولىنە دەيىن، وڭتۇستىگىندە سىردىڭ تومەنگى جاعى مەن ارال وڭىرىنەن، سولتۇستىگىندە توبىلدىڭ ورتا اعىسى مەن ەرتىسكە دەيىنگى جەردە بۇرىنعى اق وردانىڭ ورنىنا «كوشپەلى وزبەكتەر» مەملەكەتى قۇرىلادى. بۇل مەملەكەتتىڭ نەگىزىن شىڭعىس حاننىڭ ۇلكەن ۇلى جوشىدان تارايتىن شايباننىڭ ۇرپاعى ءابىلحايىر حان قالايدى. ول بيلىك قۇرعان 40 جىلدىڭ ىشىندە سىرتقى ساياساتىندا سىرداريا بويىنداعى قالالار مەن حورەزم ءۇشىن تەمىر ۇرپاقتارىمەن ۇزاق سوعىستار جۇرگىزىپ، ىشكى ساياساتىندا دەشتى-قىپشاقتاعى بىتىراڭقى جاتقان وزبەك تايپالارىنىڭ باسىن قوسىپ، ءبىر ورتالىققا بىرىككەن مەملەكەت قۇرۋعا تىرىستى.

الايدا، 1457 جىلى سىعاناق تۇبىندە ءوز-تەمىر تايشى باستاعان ويراتتاردان جەڭىلىپ، ولارمەن ماسقارا اۋىر شارت جاساسۋى جانە ىشكى تالاس-تارتىس كەزىندە ۇلكەن ۇلى شاح-بۋداگ سۇلتاننىڭ ءولتىرىلۋى ءابىلحايىردى مەملەكەت ىشىندە قاتال ءتارتىپ ورناتۋعا يتەرمەلەيدى. ال، بۇل ءىس-شارالار كوشپەلى وزبەك تايپالارىنىڭ وعان دەگەن وشپەندىلىگىن ودان سايىن كۇشەيتىپ جىبەرەدى. اسىرەسە، ءابىلحايىر حان ءوزىنىڭ ساياسي قارسىلاستارى – جوشى اۋلەتىنەن شىققان سۇلتانداردى قۋدالاۋى سالدارىنان ورىس حاننىڭ ۇرپاقتارى جانىبەك پەن كەرەي سۇلتاندار قاراماعىنداعى اۋىلدارىمەن شۋ وزەنىنىڭ بويىنا كوشىپ كەتۋگە ءماجبۇر بولدى. وسىلايشا كەرەي مەن جانىبەكتىڭ باسشىلىعىمەن شۋ وزەنىنىڭ بويىنداعى مويىنقۇم وڭىرىنە قونىس اۋدارعان وزبەك تايپالارىنىڭ ءبىر بولىگى قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋىنا تىكەلەي ىقپال جاسادى. قازاق حاندىعى تۋرالى ناقتى مالىمەتتەر بەرەتىن مۇحاممەد حايدار دۋلاتيدىڭ «تاريح-ي-راشيدي»، قادىرعالي جالايىردىڭ «جىلنامالار جيناعى»، ماحمۋد بەن ءۋاليدىڭ «باحر ال-اسرار في ماناكيب ال-احيار»، ابىلعازىنىڭ «شەجىرە-ي تۇرك» جانە باسقا دا شىعىس دەرەكتەرىنە نازار اۋدارساق، ابىلحايىرعا قارسى وزىنە وداقتاس ىزدەگەن موعولستان حانى ەسەنبۇعا شۋعا كوشىپ كەلگەن كەرەي مەن جانىبەكتى قارسى الىپ، قونىستاناتىن جەر بەرەدى. وسى وقيعا جونىندە تاريحشى مۇحاممەد حايدار دۋلاتي «تاريح-ي-راشيدي» اتتى ەڭبەگىندە بىلاي دەيدى: «ول كەزدە دەشتى قىپشاقتى ءابىلحايىر حان بيلەدى. ول جوشى اۋلەتىنەن شىققان سۇلتاندارعا كۇن كورسەتپەدى. ناتيجەسىندە، جانىبەك حان مەن كەرەي موعولستانعا كوشىپ باردى. ەسەنبۇعا حان ولاردى قۇشاق جايا قارسى الىپ، موعولستاننىڭ باتىس شەگىندەگى شۋ مەن قوزىباس ايماقتارىن بەردى…». وسى دەرەكتەرگە نازار اۋدارساق، قازاق حاندىعىنىڭ تاعىنا العاشقى بولىپ كەرەي وتىرسا (1458-1473 جج.), كەيىن ونى جانىبەك حان الماستىرادى (1473-1480 جج.). باستاپقىدا قازاق حاندىعىنىڭ اۋماعى شۋ وزەنى مەن تالاس وزەنىنىڭ القابى جانە باتىس جەتىسۋمەن شەكتەلىپ، وندا مەكەندەگەن تايپالار دەشتى-قىپشاقتان قونىس اۋدارعان تايپالارىمەن ەتەنە ارالاسىپ كەتەدى. وسىلايشا 1465 جىلى نەگىزى قالانعان قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋى وتان تاريحىنداعى توتەنشە ماڭىزدى وقيعاعا اينالىپ، ورتالىق ازيانىڭ ۇلان-بايتاق ءوڭىرىن مەكەندەگەن كوشپەندى تايپالاردىڭ بىرىڭعاي ەتنيكالىق توپ – قازاق حالقىنىڭ قالىپتاسۋىنا جاعداي جاسادى.
1462 جىلى موعولستان حانى ەسەنبۇعانىڭ قايتىس بولۋى قازاق حاندىعىنىڭ ودان ءارى كۇشەيۋىنە جول اشتى. ويتكەنى، موعولستان حانىنىڭ ءولىمى مەملەكەتتەگى ىشكى فەودالدىق قىرقىس پەن اماسانجى تايشى باستاعان ويراتتاردىڭ شابۋىلىنا الىپ كەلىپ، مەملەكەتتىڭ شاڭىراعىن شايقالتتى. سونداي-اق، 1468 جىلى ءابىلحايىردىڭ ءوز الدىنا ءبولىنىپ كەتكەن قازاقتاردى جازالاۋ ماقساتىندا جورىققا شىعىپ، جول ۇستىندە قازا تابۋى دا جاڭادان قۇرىلعان قازاق حاندىعىنىڭ نىعايىپ، ونىڭ بەدەلى مەن اسكەري-ساياسي كۇش-قۋاتىن ارتتىرا ءتۇستى. اسىرەسە، ءابىلحايىر ۇرپاقتارىنىڭ بيلىك ءۇشىن ءوزارا تالاس-تارتىسى بيلىكتىڭ السىرەۋىنە اكەپ سوعىپ، مەملەكەتتەگى تايپالاردىڭ جاپپاي قازاق حاندىعىنا قوسىلۋىنا ىقپال جاسادى. بۇل تۋرالى م.ح. دۋلاتي بىلاي دەپ جازادى: «…ابىلقايىر حان دۇنيە سالعاننان كەيىن وزبەك ۇلىسىنىڭ شاڭىراعى شايقالدى، (وندا) ءىرى-ءىرى شيەلەنىستەر باستالدى. ۇلكەن بولىگى (ونىڭ قول استىنداعىلاردىڭ) كەرەي حان مەن جانىبەك حانعا كوشىپ كەتتى، ءسويتىپ ولاردىڭ توڭىرەگىنە (جينالعان ادامداردىڭ) سانى ەكى ءجۇز مىڭعا جەتتى. ولاردى وزبەكتەر – «قازاقتار» دەپ اتادى».
ياعني، ءابىلحايىر حاندىعىنان كوشىپ كەلگەن تايپالاردان ەداۋىر اسكەري كۇش جيناعان كەرەي مەن جانىبەك ابىلقايىر حاندىعى مەن موعولستاننىڭ قۇلدىراۋىن پايدالانا وتىرىپ، شىعىس دەشتى قىپشاق پەن جەتىسۋدى مەكەندەگەن كوشپەلى تايپالاردى بىرىكتىرۋ جولىنداعى كۇرەسكە ەمىن-ەركىن ارالاسىپ كەتەدى. وسىعان بايلانىستى قازاق حاندارى الدارىنا ستراتەگيالىق ءۇش مىندەتتى شەشۋگە تىرىستى. ونىڭ ءبىرىنشىسى دەشتى قىپشاقتا ەرتە كەزدەن قالىپتاسقان مال جايىلىمدارىن پايدالانۋدىڭ ءتارتىبىن قالپىنا كەلتىرۋ، ەكىنشىسى سىر بويىنداعى سىعاناق، سوزاق، وتىرار، ياسى (تۇركىستان) جانە تاعى باسقا دا قالالارىنىڭ ۇستىنەن وتەتىن ساۋدا كەرۋەن جولدارىن وزدەرىنە كاراتۋ، ءۇشىنشىسى ورتاق ءبىر تىلدە سويلەيتىن كوشپەلى تايپالاردىڭ باسىن قوسىپ، تۇتاس ەتنيكالىق ايماقتى قالىپتاستىرۋدان تۇردى. وسىنداي ستراتەگيالىق ماسەلەلەردى شەشۋدە قازاق حاندىعىنا سىرداريا بويىنداعى قالالاردى قاراتۋ ەرەكشە ماڭىزدى ەدى. بىراق، سىر بويىنداعى قالالار ءۇشىن قازاق حاندىعىنا قارسى ءابىلحايىردىڭ ۇلى شايح حايدار جانە نەمەرەلەرى مۇحامەد شايباني مەن ماحمۇد سۇلتان تايتالاسقا ءتۇسىپ، سول كەزدەگى قازاق حاندارىنىڭ باستى قارسىلاستارىنا اينالادى. سوندىقتان، قازاق حاندارى شايبانيدتەرگە توتەپ بەرۋ ءۇشىن جوشىنىڭ باسقا ۇرپاقتارى – احمەت حان مەن ماحمۇد حان، باتىس ءسىبىردىڭ بيلەۋشىسى يباق حان جانە نوعاي مىرزالارمەن وداقتاسۋعا ۇمتىلادى. ناتيجەسىندە، ءابىلحايىر حاننىڭ مۇراگەرى شايح حايدار باتىس ءسىبىردىڭ بيلەۋشىسى يباق حاننىڭ قولىنان قازا تاپسا، ءابىلحايىر حاننىڭ نەمەرەلەرى مۇحاممەد شايباني مەن ماحمۇد سۇلتان استراحانعا قاشىپ بارىپ پانالايدى. الايدا مۇحاممەد شايباني استراحان قورشاۋىن بۇزىپ شىعادى دا، دەشتى قىپشاقتاعى تايپالاردىڭ ءبىر بولىگىن سوڭىنا ەرتىپ ماۋەرەنناحرعا كەلىپ، تەمىر اۋلەتى اراسىنداعى ءوزارا تارتىستى پايدالانا وتىرىپ مۇحاممەد ءمازيت تارحاننان تۇركىستان ولكەسىن تارتىپ الادى. ونىڭ قول استىنا سامارقان، بۇحارا سياقتى ۇلكەن قالالار وتەدى. وسىلايشا مۇحاممەد شايباني جاعدايىن نىعايتقان سوڭ قازاقتارعا قارسى كۇرەسىن قايتا جالعاستىردى. ناتيجەسىندە سىر بويىنداعى قالالار ءۇشىن سوعىستار وتىز جىلدان استام ۋاقىتقا سوزىلىپ، جەڭىستەر مەن جەڭىلىستەر جاۋلاسقان ەكى جاقتىڭ دا ۇلەسىنە ءتيىپ وتىردى. ماسەلەن، 1470 جىلى قىستا قازاق حانى كەرەي تۇركىستانعا شابۋىل جاساسا، جانىبەكتىڭ ۇلكەن بالاسى ماحمۇد سۇلتان سوزاق قالاسىن، ونىڭ ءىنىسى ەرەنجى ساۋراندى باسىپ الادى. وسىلايشا سىر بويىنداعى ماڭىزدى قالالاردىڭ ءبىرى – سوزاق جانە ساۋران قالالارى قازاق حاندىعىنىڭ قۇرامىنا وتەدى. الايدا، ەكى جىلدان سوڭ مۇحاممەد شايباني نوعاي ورداسىنىڭ ءامىرى مۇسا مىرزانىڭ كومەگىنە سۇيەنۋ ارقىلى اركوك بەكىنىسى مەن سىعاناق قالاسىن وزىنە قاراتۋدىڭ ءساتى تۇسەدى. بىراق، بۇرىندىق جانە ماحمۇد سۇلتاندار باسقارعان قازاقتىڭ اسكەرلەرى قاراتاۋداعى سوعىنلىق اسۋى تۇبىندە سوزاق پەن سىعاناق ارالىعىندا مۇحاممەد شايباني اسكەرلەرىن تالقانداپ، سىعاناق قالاسىن قايتارىپ الدى دا، مۇحاممەد شايبانيدى ماڭعىستاۋعا قاشۋعا ماجبۇرلەيدى.
دەگەنمەن، شايباني اۋلەتىمەن اراداعى سوعىستار جانىبەك حاننان كەيىن تاققا وتىرعان بۇرىندىق حان (1480-1511 جج.) تۇسىندا دا توقتامايدى. وسى كەزدە سىر بويىنداعى قالالاردى يەلەنۋ جولىنداعى كۇرەسكە ءامىر تەمىر اۋلەتىنىڭ وكىلى سۇلتان احمەت مىرزا مەن موعولستان حانى سۇلتان ماحمۇد ارالاسىپ كەتەدى. مۇحاممەد شايباني بولسا موعولستان حانىنا بولىسىپ، ونىڭ قولداۋىمەن تاعى دا اركوك، سىعاناق قالالارىن باسىپ الادى. ءۇش جىل بويى قازاقتارمەن سوعىسقان مۇحاممەد شايباني، بۇرىندىق حان مەن قاسىم سۇلتان باستاعان قازاقتاردىڭ قىسىمىنا توتەپ بەرە الماي، 1486 جىلى تۇركىستاندى تاستاپ، حورەزمگە كەتۋگە ءماجبۇر بولدى. 1482-1485 جىلدارى موعولستان حانى ءجۇنىس تاشكەنت پەن سايرام قالالارىن باسىپ الدى. موعولستان بيلەۋشىلەرى مۇحاممەد شايبانيدى ءامىر تەمىر اۋلەتىنە قارسى جۇمساۋ ءۇشىن قولدادى، ال ءامىر تەمىر اۋلەتىنەن شىققان ءامىر مۇحاممەد ءمازيت تارحان ولارعا قارسى قازاق حاندىعىمەن وداقتاستى. حV عاسىردىڭ اياعىندا موعولستان حانى سۇلتان ماحمۇد وتىرار قالاسىن باسىپ الىپ، ونى مۇحاممەد شايبانيعا بەردى. سونىمەن قاتار، مۇحاممەد شايباني تاعى دا ساۋران مەن ياسسى قالالارىن باسىپ الدى. بۇل جورىققا جاۋاپ رەتىندە قازاق حانى بۇرىندىق حان شۇعىل تۇردە اسكەر جيناپ، سىعاناق كالاسىن قورشاۋعا الادى. كوپ كەشىكپەي قالانىڭ تۇرعىندارى قازاق اسكەرلەرىنە بەكىنىستىڭ قاقپاسىن اشىپ بەرەدى دە، سىعاناق قايتادان قازاقتاردىڭ قولىنا وتەدى. ساۋران قالاسىنىڭ حالقى دا قازاقتىڭ بىرىككەن قالىڭ قولىن كورىسىمەن-اق مۇحاممەد شايبانيدىڭ قالانى بيلەۋگە قالدىرعان تۋىستارىن ۇستاپ الىپ، بۇرىندىق حانعا بەرىلەدى. بۇدان سوڭ قازاقتار تۇركىستان مەن اركوك قالالارىن قورشاپ ونى دا باسىپ الادى. قازاق حانى بۇرىندىق پەن قاسىم جانە جادىك سۇلتاندار مۇحاممەد ءمازيت تارحانمەن كۇش بىرىكتىرىپ، مۇحاممەد شايبانعا قارسى سوزاق قالاسىنا باعىت الادى. سوزاق قالاسىنىڭ تۇرعىندارى بۇرىندىققا كومەك بەرەدى، قالا قازاقتاردىڭ قولىنا كوشتى. كوپ ۇزاماي ساۋران دا بۇرىندىق حاننىڭ قولىنا ءتۇستى. ال، وتىراردى قورشاۋ 90-جىلداردىڭ سوڭىندا مۇحاممەد شايباني مەن بۇرىندىق حاننىڭ ءوزارا ءبىتىم جاساسۋىمەن اياقتالدى. XV ع. اياقتالار تۇسىنداعى كۇرەستىڭ قورىتىندىسى – قازاق حاندىعى قۇرامىنا سوزاق، سىعاناق، ساۋران قالالارى مەن تۇركىستان ايماعىنىڭ سولتۇستىك بولىگى بولدى، وتىرار، ياسسى، اركوك، بوزكەنت قالالارى مەن تۇركىستان ايماعىنىڭ ءبىر بولىگى مۇحاممەد شايبانيعا قارادى. تاشكەنت پەن سايرام قالالارىن موعولستان حانى سۇلتان ماحمۇد بيلەدى. دالادا بيلىك جاساۋ ءۇشىن كۇرەسۋگە مۇحاممەد ءشايبانيدىڭ ناقتى كۇشى بولمادى. ءىس جۇزىندە ول تەك سىرداريا ماڭىنداعى جەرلەر ءۇشىن كۇرەسۋمەن شەكتەلۋگە ءماجبۇر بولدى. ال، قازاق حاندىعى بولسا ءوزىنىڭ ەڭ جوعارى قۋاتتىلىعىنا XVI ع. ءبىرىنشى شيرەگىندە قاسىم حان (1511-1521 جج.) تۇسىندا جەتتى. ءىس جۇزىڭدە ول ەلدى بۇرىندىق كەزىندە-اق باسقارا باستادى. ونىڭ باسقارۋىنان باستاپ بيلىك جۇرگىزۋ جانىبەك ۇرپاقتارىنىڭ قولىنا كوشتى. 1513 جىلى كۇزدە شۋ وزەنى جاعاسىندا قاسىم حان مەن شاعاتاي ۇرپاعى سايد حانمەن كەزدەسكەندە، مۇحاممەد حايدار دۋلاتيدىڭ مالىمەتى بويىنشا: «قاسىم حاننىڭ جاسى الپىستان اسىپ، جەتپىسكە جاقىنداعان ەدى». بۇرىندىق حاننىڭ تۇسىندا قاسىم اسكەري قولباسشى بولدى. مۇحاممەد شايباني حاننىڭ 1504 جىلى كوكتەمدەگى اندىجانعا جورىعى تۇسىندا قاسىم حان ماڭعىتتاردىڭ كومەگىمەن بۇكىل قىپشاق دالاسىنا ۇستەمدىكتى قولىنا الدى.

مۇحاممەد شايباني جورىقتارىنىڭ بىرىنە (1509 ج.) قاتىسۋشى فازلاللاح يبن رۋزبەحان يسفاحاني تونالعان جانىس سۇلتان ۇلىسىنان باسىپ الىنعان ولجانىڭ سونشالىقتى مول ءارى ءار ءتۇرلى بولعانىن حابارلاعان. سول جىلى ءۇي اسپاپتارىمەن، جيھازدارىمەن، كيىم-كەشەكپەن، ءار ءتۇرلى تاۋارلارمەن بىرگە، كولىكتەرگە تيەلگەن وڭ مىڭنان استام قازاق كيىز ۇيلەرى، «سانىنا ەسەپ جەتپەيتىن» ءمىنىس زاتتارى، سيىرلار، تۇيەلەر، قويلار باسىپ الىنعان ەكەن. بۇل مالىمەتتەر قازاقتاردىڭ تەك ەكونوميكالىق جاعىنان قۋاتتىلىعى تۋرالى عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە تولاسسىز سوعىستاردىڭ ولارعا كەلتىرگەن زور شىعىندارى تۋرالى دا وي جۇگىرتۋگە مۇمكىندىك بەرسە كەرەك. ءشايبانيدىڭ قازاقتارعا قارسى جورىعى ناتيجەسىندە وعان قازاق اسكەرلەرىنىڭ تۇركىستان القابى سىرتىنا قاراي ۋاقىتشا ىسىرىپ تاستاۋدىڭ ءساتى تۇسكەن ەدى. 1510 جىلى مۇحاممەد شايباني سىعاناققا قايتادان كەلدى، بىراق قاسىم اسكەرلەرى ولاردى تالقانداپ، ءتىرى قالعاندارى سامارقاندقا قاشتى. سول جىلدىڭ سونىندا مۇحاممەد شايباني مەرۆى تۇبىندەگى حوراساندا يران شاحىمەن شايقاستا قازا تاپتى. سىرداريادا ورنىعىپ قالۋ ءۇشىن قاسىم ورتا ازياداعى ساياسي جاعدايدى ءتيىمدى پايدالاندى. مۇحاممەد شايباني ۇرپاقتارىنىڭ تەمىر اۋلەتى زاحير اد-دين مۇحاممەد بابۋرمەن تالاس-تارتىسى شايبانيدتەردىڭ كوڭىلىن تۇركىستاننان باسقا جاققا اۋدارىپ اكەتتى. ونىڭ وڭتۇستىكتەگى بىرقاتار قالالارى بابۋردىڭ بيلىگىن مويىندادى. ول سايرامعا قاتتا-بەكتى ءۋالي ەتىپ تاعايىندادى. بىراق، كوپ كەشىكپەي، 1512 جىلى شايباني ۋبايداللاح سۇلتان بابۋردى جەڭىپ شىقتى، سوڭعىنىڭ ۋاليلەرى بۇلاردىڭ يەلىكتەرىنەن قۋىلدى. سايرامدا قورشاۋعا الىنعان قاتتا-بەك وزبەكتەرگە قارسىلىق كورسەتىپ، ول بەكىنىستى بۇكىل قىس بويى قول استىندا ۇستادى. 1513 جىلى ەرتە كوكتەمدە قاراتالدا قىستاپ جاتقان قاسىم حاندى بەكىنىستى وزىنە وتكىزۋگە ۋادە بەرىپ، كومەككە شاقىردى. قاسىم ونىڭ ۇسىنىسىن قابىل الدى، مۇنان سوڭ قاتتا-بەك قاسىم حاندى سول كەزدە تاشكەنتتى بيلەپ تۇرعان شايباني ءسۇيىن قوجاعا قارسى اتتانۋعا كوندىردى. قالا توڭىرەگىن توناپ، قازاقتار سايرامعا قايتىپ ورالدى. قاسىم موعولستاننىڭ حانى سۇلتان سايدپەن دوستىق قارىم-قاتىناسىن ۇزبەدى. موعول حانى قاسىم حانعا سول جىلعى جازدىڭ اياعىنا تامان تاشكەنتكە بىرلەسىپ جورىق جاساۋدى ۇسىندى، الايدا قاسىم حان: «قىس قامىن ويلاستىرۋ كەرەك جانە بۇل كەزدە اسكەردى (جيىستىرۋ) مەن ساپقا تۇرعىزۋ ىسكە اسپايتىن تىرلىك» دەگەندى دالەل ەتىپ، ونىڭ ۇسىنىسىنان باس تارتتى. قاسىم حان قازاق جەرىنىڭ كەڭ-بايتاق دالالىق كەڭىستىگىندە ءوز ۇستەمدىگىن نىعايتتى. 1514 جىلى سۇلتان سايدتىڭ شىعىس تۇركىستانعا كەتۋى قازاق حانىنىڭ جەتىسۋداعى بيلىگىنىڭ نىعايا تۇسۋىنە سەبەپشى بولدى. باتىستا ونىڭ قول استىنا نوعاي ورداسىنىڭ داعدارىسىن باستارىنان كەشىرگەن رۋلار مەن تايپالار توپتارى كوشىپ كەلدى. حاندىقتىڭ شەكاراسى جايىق وزەنى الابىنا دەيىن كەڭەيدى، وڭتۇستىكتە قاسىم حاننىڭ يەلىكتەرى سايرام ءۋالاياتىن قوسا سىردارياعا دەيىن جەتتى، سولتۇستىك پەن سولتۇستىك-شىعىستا قاسىمنىڭ يەلىكتەرى ۇلىتاۋ مەن بالقاش كولىنەن ارى اسا الىسقا سوزىلىپ جاتتى.
قاسىم حاننىڭ تۇسىندا قازاقتاردىڭ سانى ميلليون ادامعا جەتكەن. ونىڭ بيلىك ەتۋ ۋاقىتىندا قازاق مەملەكەتى تۋرالى باتىس ەلدەرى دە ءبىلدى. تانىدى. قاسىم حان ۇلى كنياز ۆاسيلي ءىىى (1505-1533 جج.) كەزىندەگى ماسكەۋ مەملەكەتىمەن ديپلوماتيالىق قاتىناستا بولدى. ماسكەۋگە بىرنەشە رەت كەلگەن (1517 ج.، 1526 ج.) اۆستريا ديپلوماتى سەگيزمۋند گەربەرشتەين ءوزىنىڭ ديپلوماتيالىق جازبالارىندا قازاق حاندىعى تۋرالى ايتقان.
قاسىم حان كەزىندە قازاق حاندىعى ءبىراز كۇشەيدى. مۇحاممەد حايدار دۋلاتي ول تۋرالى: «قازاق حاندارى مەن سۇلتاندارى اراسىندا قاسىم حانداي قۇدىرەتتى ەشكىم بولعان ەمەس» دەپ جازدى. جالپى العاندا مۇحاممەد شايباني حاننىڭ دەشتى قىپشاقتان ىعىسىپ بارىپ ماۋرەنناحردى جاۋلاپ الۋى ورتا ازيا تاريحىنداعى، اسىرەسە قازاق پەن وزبەك ءۇشىن ەلەۋلى وقيعا بولدى. مۇحاممەد شايباني حانعا ىلەسىپ كەلگەن ماۋرەنناحرعا كەلگەن كوشپەلى تايپالار بىرتە وتىرىقشى حالىققا ءسىڭىپ، ولاردىڭ ءتىلى مەن مادەنيەتىن قابىلداپ، وزدەرىنىڭ بۇرىنعى وزگەشەلىكتەرىنەن ايىرىلدى. سونىمەن قاتار، بۇل تاريحي ءۇردىس بۇرىنعى داۋىرلەردە بىتىراڭقى بولىپ كەلگەن قازاق تايپالارىنىڭ باسىن بىرىكتىرۋگە، قازاقتىڭ ەتنيكالىق تەرريتورياسىن انىقتاۋعا، سوناۋ 6-7-عاسىردان باستالعان قازاقتاردىڭ حالىق بولىپ قالىپتاسۋ بارىسىن ءبىرجولاتا اياقتاتۋعا مۇمكىندىك بەردى. بۇرىن اق وردا مەن ءابىلحايىر حاندىعىندا قولدانىلعان «وزبەك-قازاق» دەگەن جالپى اتاۋ ءبىر-بىرىنەن اجىراپ، «قازاق» تەرمينى بىرتە-بىرتە دەشتى-قىپشاق پەن جەتىسۋدا قالىپتاسقان حالىقتىڭ تۇراقتى اتىنا اينالسا، «وزبەك» تەرمينى مۇحاممەد شايبانيعا ەرىپ كەتكەن تايپالاردىڭ ەتنيكالىق اتاۋى رەتىندە ورتالىق ازيادا عانا قولدانىلاتىن بولدى. سونداي-اق، قازاق حاندارىنىڭ سىرداريا القاپتارىنىڭ ءبىر بولىگىن قوسىپ الۋ قازاق حاندارىنىڭ ەلدى تۇتاس بىرىكتىرۋ جولىندا تابىسقا جەتۋىنىڭ كىلتىنە اينالدى. XV ع. اياعىندا مەملەكەتتەردىڭ اۋەل باستاعى شەكارالارى كەڭەيە ءتۇستى. وعان باتىس جەتىسۋمەن، وڭتۇستىك قازاقستانداعى جوعارىدا كورسەتىلگەن قالالارمەن بىرگە دالالىق وڭىرلەرىمەن قاراتاۋ ايماعى، سىرداريا مەن سولتۇستىك ارال القاپتارى، ورتالىق قازاقستاننىڭ ەداۋىر بولىگى ەندى.

داريا قوجامجاروۆا،
تاراز مەملەكەتتىك پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنىڭ رەكتورى، 

قر ۇعا كوررەسپوندەنت-مۇشەسى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور.

Abai.kz

دەرەككوز: http://ar-ay.kz/?p=1337